قلم، معجزه جاوید

اشاره

روز قلم در تقویم ایران، به عنوان نمادی برای تجلیل از صاحب‏قلمان و آثار ایشان انتخاب شده است. در این نوشتار، به ابعاد تربیتی، رسانه‏ای و ارزشی تألیف و نگاشتن اشاره شده و از چگونگی سیر قلم در طول تاریخ صحبت به میان آمده است. به این سیر، چه از نظر محتوای نوشته‏ها و چه از نظر ابزار ظاهری ـ که به شیوه‏های اینترنتی و الکترونیکی ـ رسیده، نگریسته شده است. ارزش قلم در اسلام و قرآن و در روایات اهل بیت، بحث دیگری است که به آن می‏پردازیم.

روز قلم

در صفحات تقویم، چهاردهم تیرماه با عنوان «روز قلم» به خود جلوه‏ای دیگر بخشیده است. نام‏گذاری این روز به نام قلم، بی ارتباط با تاریخ کهن متمدن و فرهنگ‏ساز این سرزمین نیست. ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه خود آورده است که چهاردهمین روز از تیرماه را ایرانیان باستان، روز تیر (عطارد) می‏نامیدند. از طرفی سیاره تیر یا همان عطارد، در فرهنگ ادب پارسی، کاتب و نویسنده ستارگان است. به همین مناسبت این روز را روز نویسندگان می‏دانستند و گرامی می‏داشتند.
ارزش و کرامت قلم بسیار بالاتر از آن است که برای بزرگداشت آن و صاحبانش به اختصاص دادن روزی در تقویم به آن بسنده کنیم. این ساده‏ترین شعار برای تجلیل از مقام قلم و ارباب قلم است. نماد روز قلم برای تجلیل، تجلیل و پیشرفت نویسندگان و نوشته‏ها، فقط یک تلنگر است. در این روز با گرامی‏داشت یاد و خاطره اهالی قلم و تجلیل از آثار ایشان، شاید بتوانیم گوشه‏ای از زحمات طاقت‏فرسای آنان را قدردان باشیم.

تاریخ نوشتن

تاریخ نوشتار، حداکثر به بیست هزار سال پیش باز می‏گردد و با محدود ساختن به نظام‏های نوشتاری مدوّن، رقمی حدود شش هزار سال پیش را نشان می‏دهد. این ارقام و آمارها فقط تخمینی است از سوی کاوشگران علمی، در صورتی که بدون شک پیشرفتی از سوی جوامع گوناگون، بدون کمک خط و زبان امکان‏پذیر نبوده است.
از جمله موادی که برای نوشتن به کار می‏رفته سنگ، چوب، پوست حیوانات، برگ درختان، استخوان، موم، ابریشم، پنبه و کاغذ را می‏توان نام برد. در طول تاریخ، نوشتن به دو صورت بوده است: یک دسته خطوطی را در برمی‏گرفت که با استفاده از ابزارهای تیز چون سوزن، چاقو و... نوشتاری، کنده‏کاری می‏شد. دسته دیگر شامل خطوطی است که به وسیله قلم پر، قلم نی، قلم مو و... و با استفاده از جوهر بر سطح ماده نوشتاری ترسیم می‏گردید. گفتنی است نسخه‏برداری از نوشته‏ای بر سنگ یا فلز به‏طور منطقی، در نهایت به اختراع چاپ انجامید.

قلم، معجزه جاوید

معجزه، یکی از نشانه‏های نبوت است. در هر دوره از تاریخ، پیامبران به اذن پروردگار، معجزه‏هایی را برای اثبات نبوتشان ارائه می‏کردند. در این میان، اسلام آخرین و کامل‏ترین دین الهی است؛ یعنی آیینی است که در هر برهه‏ای از زمان و در هر مکانی باید جواب‏گوی مخاطب خود باشد. حال معجزه پیامبر این دین باید از چه مقوله‏ای باشد که حتی جواب‏گوی مخاطبان هزاره‏های پس از خود شمرده شود؟ چه معجزه‏ای می‏تواند قرن‏ها تازگی و ماندگاری خود را در زندگی بشر حفظ کند؟ کتاب، نوشته، وَ ما یَسْطُرُونَ.
قرآن کریم، با قلم خالق قلم، معجزه جاوید پیامبر آخرالزمان است. قلم و کتابت از مقوله‏هایی هستند که نه تنها کهنه و مانده نمی‏شوند، بلکه هر روز جنبه‏هایی تازه از آنها پدیدار می‏گردد. پروردگار، قرن‏هاست برای این نوشته سترگ هماوردطلبی می‏کند: «اگر آدمی و پری گرد شوند که مانند این قرآن آرند، مانندش نیارند، گرچه برخی‏شان پشتیبان برخی باشند» یا «اگر در آنچه بر بنده‏مان فرو فرستاده‏ایم در گمانید، پس سوره‏ای همانندش آرید.»

قلم مدرن

در آغاز قرن بیستم، کسی این تردید را به خود راه نمی‏داد که قلم و کاغذ را مهم‏ترین و مؤثرترین ابزار ذخیره سازی اطلاعات بداند؛ زیرا در آن زمان جوامع از نظر اقتصادی و فکری به جامعه‏های کاغذمدار تبدیل شده بود. اما پایه‏های این باور پس از چندی به لرزه درآمد و با ظهور رایانه، رشد سریع فناوری اطلاعات، تلویزیون، استفاده‏های گوناگون از میکروفیلم، میکروفیش و ابزارهای الکتریکی، برتری بی‏رقیب کاغذ و قلم سنتی، به طور جدی به مبارزه طلبیده شد.
همان‏طور که در طول تاریخ، شکل ظاهری قلم عوض می‏شده است، روز به روز همراه با صنعت رو به رشد نیز تغییر می‏کند. اگر چه هنوز کتاب‏خانه‏های الکترونیکی و اداره‏های بدون کاغذ و قلم و جامعه‏های بدون کتاب نیامده است و شاید هرگز نیاید، ولی موقعیت ابزار و مواد نوشتنی از بنیاد دگرگون شده است. این دگرگونی در ظاهر قلم‏ها و نوشته‏ها، نه تنها از ارزش قلم و صاحبان آن نمی‏کاهد، بلکه به دلیل انتقال لحظه‏ای نوشته‏ها، هرآینه مسئولیت و وظیفه قلم را صدچندان می‏کند.

قلم چیست؟

قلم، زبان عقل و معرفت و احساس انسان‏ها و بیان‏کننده اندیشه و شخصیت صاحب آن است. قلم، زبان دوم انسان‏هاست. هویت، چیستی و قلمرو قلم بسیار گسترده‏تر از آن است که در بیان بگنجد. هرگونه رشد و پیشرفت، پیروزی و آرامش و معرفت و شناخت، ریشه در قلم دارد. تمدن‏ها، تجربه‏های تلخ و شیرین و علوم با نوشتن ماندگار می‏شوند و آیندگان مملو از تجربه و پر از راه حل‏هایند.
هر کس می‏تواند قلمی را بین انگشتانش بفشرد و فرمانش دهد که بنگارد و هر آنچه را از مخیله صاحب انگشت تراوش می‏کند، بنویسد. قلم، تخریب می‏کند. می‏سازد. واقعیت‏ها را آشکار می‏کند. آشکارها را نهان می‏کند. به واقع قلم، معجزه‏ای جاودان است.

جایگاه قلم در اسلام

سوگند خداوند در قرآن به نام قلم، گویاترین شاهد بر شرافت و قداست آن است: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم و آنچه نویسند.» در جایی که خداوند، صاحب هستی به آفریده‏ای از آفریده‏های خود قسم یاد می‏کند، بشر در چه جایگاهی می‏تواند از ارج و منزلت آن سخن براند.
در نخستین ارتباط وحیانی رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با مبدأ هستی در غار حرا، سخن از قلم به میان می‏آید، تا جایی که خداوند خود را این‏گونه معرفی می‏کند:«الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آن‏که با قلم آموخت.»
با سیری در زندگی پیامبر و امامان علیهم‏السلام می‏توان توجه و اهتمام عملی به نوشتن را از متن سیره آنان دریافت. این قدرشناسی به حدی بود که گاه موجب آزادی اسیران کفار می‏گشت. در صدر اسلام، پس از پایان برخی جنگ‏ها، پیامبر دستور می‏فرمود اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل در جامعه محروم از تمدن آن دوره، زیباترین و مؤثرترین پیام برای ارج نهادن به جایگاه قلم و علم بوده و هست.

قلم، پیامبر جاودانه

فلسفه وجودی قلم و نگاشتن، برقرای ارتباط میان مکتب‏ها، آموختن تجربه‏ها و تعالی اندیشه‏هاست. تأثیر قلم، ماندگارتر، تأثیرگذارتر و عمیق‏تر از هر ابزار دیگری برای پیام‏بری و پیام‏آوری است. چه بسیار آثار ارباب قلمی که حتی پس از مرگشان، به فرهنگ‏ها یاتمدن‏های ماندگار تبدیل شده است. کتاب‏های آسمانی که برای بشر به ارمغان فرستاده شده است، همگی ناظر به این ویژگی مهم قلم است.
حضرت امیر مؤمنان علی علیه‏السلام می‏فرماید: «سفیر و فرستاده تو، ترازوی بزرگواری توست و قلم تو، رساترین و گویاترین چیزی است که از سوی تو سخن می‏گوید.» بر اساس این روایت، قلم، شیواترین و بهترین ابزاری است که در هر برهه‏ای از زمان می‏تواند رسالت خود را انجام دهد. ماندگاری علوم و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر، رسیدن پیام مکتب‏ها و تمدن‏ها به انسان آینده و سرانجام تکامل اندیشه‏های بشر در طول قرونی که اندیشمندان هیچ‏گاه یکدیگر را ندیده‏اند، تنها با معجزه قلم امکان‏پذیر بوده و هست.

قلم در آیینه روایات

پیامبر اعظم (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) : «قلم، نعمت بزرگی از طرف پروردگار است و اگر قلم نبود، ملک و دین استوار نمی‏شد و زندگیِ شایسته برقرار نمی‏گردید».
پیامبر اعظم (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) : «هر کس از من حدیثی یا مطلب علمی را بنویسد، تا وقتی آن نوشته باقی باشد، برای او حسنه می‏نویسند.»
امام علی علیه‏السلام :«عقل نویسنده در قلم اوست».
امام علی علیه‏السلام :«عقل‏های صاحبان فضیلت در نوک قلم‏های آنان است».
امام علی علیه‏السّلام : « نوشتار بازگو کننده نیت (و اندیشه) است».
امام صادق علیه‏السّلام : « از نوشته مرد پی به خرد و بینش او برده می‏شود و از فرستاده‏اش پی به فهم و هوش او».
امام علی علیه‏السّلام : « نوشته مرد، معیار فضل او و ژرفا سنج هوش اوست».
امام حسن علیه‏السّلام آن‏گاه که فرزندان و برادرزادگان خود را احضار کرده فرمود: «شما خردسالانِ قومی(نسلی) هستید که به زودی بزرگان قوم و نسل دیگر می‏شوید؛ پس دانش بیاموزید و هر یک از شما که نمی‏تواند علم را در حافظه‏اش نگهدارد، آن را بنویسد و در خانه‏اش نگهداری کند».
امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: « إِذاَ کَانَ يومَ القِيامَةِ جَمَعَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ المَوَازِينُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ العُلَمَاءِ فَيرَجَّحُ مِدَادُ العُلَمَاءِ عَلَي دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ » زماني که روز قيامت شود، خداوند (عزّوجل) مردم را در يک جا جمع مي کند و ترازوهاي عدالت گذاشته مي شودو خون شهيدان با قلم دانشمندان وزن کشي مي شود، پس قلم عالمان بر خون شهيدان برتري مي کند.

زلال قلم

«قلم»، مقسم دوران تاريخ و ماقبل تاريخ است، حافظ علوم و دانش ها، پاسدار افکار انديشمندان، حلقه اصتال فکري عالمان و پل ارتباطي گذشته و آينده بشر است؛ مگر نه اينکه حتي ارتباط آمسان و زمين نيز از طريق لوح و قلم حاصل شده است؟! قلم، انسان هايي را که جدا از هم، در زمان و مکان گوناگون مي زيند، به هم پيوند مي دهد؛ گويي همه متفکران بشر را در تمام طول تاريخ و در تمام صفحه روي زمين، در يک کتابخانه بزرگ جمع مي بيني!
«قلم»، رازدار بشر و خزانه دار علوم و جمع آوري کننده تجربيات قرون و اعصار است و اگر قرآن به آن سوگند ياد مي کند، از همين روست و البته قلم وسيله اي است براي «ما يسطرون» و نوشته ها، که قرآن به هر دو سوگند ياد کرده است...

قلم به دست

اصحاب قلم و نوشتن، می‏توانند نسل‏هایی را در سراشیبی‏های انحراف به سقوط بکشانند یا تعالی ملت‏هایی را رقم بزنند. کلام و نوشته، رابط نویسنده و خواننده است. پس می‏تواند عامل همدلی گردد. درخت قلم اگر در تعهد و تدین ریشه داشته باشد، میوه‏اش شیرین و ماندگار است. ارزش هر قلم به پیام آن است و عظمت نوشته به محتوایش و ماندگاری آثار به ریشه داشتن در حق و صدق. قلم‏های شهیدپرور، عشق‏های برتر را بذرافشانی می‏کنند و شهیدان را در معراج شهادت از خاک تا خدا پیش می‏برند. چه دست‏هایی قلم شده تا قلم در دست پاکان قرار بگیرد و چه بسیار نویسندگان شجاع که شهید قلم شده‏اند.
قلم به دست گرفتم که حرف حق بنویسم
هر آنچه نتوان گفت بر ورق بنویسم
قسم به جان قلم خورده‏ام که نای قلم را
به دست گیرم و تا آخرین رمق بنویسم
برگرفته از :
اشارات - تیر 1387، شماره 110
گلبرگ - تیر 1386، شماره 88
منبع: http://www.hawzah.net
/خ