اعتکاف و آثار آن

در سه روز از میانه ماه رجب كه به ایام تشریق معروف است، به اعتكاف سفارش و تأكید شده است. معتكف در این روزها، دهان بر لقمه می‌بندد و پا از مسجد بیرون نمی‌گذارد.
اعتكاف تمرین انقطاع از غیر وجود آدمی است و انسانِ مختار، بر سر دو راهی انتخاب ناگزیر از گزینش است: ایا به سوی فلاح برود یا راه ضلالت را در پیش گیرد؟ عده‌ای فلاح را برمی‌گزینند و در رسیدن به مقصد از هیچ كوششی دریغ نمی‌ورزند.
در این مسیر معتكفان تا بدان‌جا پیش می‌روند كه زمزمة زیبای الهی « هب لی كمال الانقطاع الیك » به گوش جان می‌شنوند و از او می‌خواهند كه كمال انقطاع به سوی خود را هدیه كند؛ یعنی همان رستگاری واقعی و فلاح حقیقی را. بنابراین اعتكاف و خلوت گزینی در منزل دوست نخستین گام برای نائل شدن به این مقصد بزرگ انسانی است.

اعتكاف در لغت

كلمه اعتكاف از «عكف » اخذ شده است كه معانی گوناگونی برای آن ذكر نموده‌اند؛ از جمله: محبوس و متوقف كردن چیزی، التزام به یك مكان و اقامت در آن، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.
از مجموع معانی بالا می‌توان نتیجه گرفت كه اعتكاف به معنی اقامت گزیدن در جایی است كه فرد معتكف خود را در آن مكان محبوس كند و این التزام به آنجا ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.

معنای شرعی اعتكاف

امام خمینی در تعریف اعتكاف می‌گویند: و هو اللبث فی المسجد بقصد التعبد فیه ضم قصد عبادة اخری خارجة عنه و ان كان هو الاحوط؛ یعنی اعتكاف ماندن در مسجد به نیت عبادت است، و قصد عبادت دیگر در آن معتبر نیست؛ اگر چه احتیاط مستحب، نیت عبادتی دیگر است.

اركان اعتكاف

اركان عبادت، یعنی اجزایی كه اگر به طور عمد یا به طور سهو ترك شوند، عبادت باطل می‌شود. اعتكاف نیز اركانی دارد كه عبارت‌اند از :
1. نیت
2. توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف
3. كمتر از سه روز نبودن اعتكاف
4. روزه‌دار بودن معتكف در ایام اعتكاف. پیشینه اعتكاف
كسی به درستی نمی‌داند كه این عبادت از چه زمانی آغاز شده و كیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شكل‌گیری چگونه بوده است. همین قدر می‌دانیم كه خداوند در قرآن به ابراهیم خلیل و پسرش اسماعیل دستور می‌دهد كه خانه مرا برای طواف كنندگان و معتكفان و نمازگزاران پاك كنید (بقره/125). پس به طور یقین این عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضایت خداوند نیز بوده است.
سنت اعتكاف در طول تاریخ كم و بیش در ایران اسلامی برپا می‌شده، ولی دربارة پیشینه آن قبل از دوران صفویه، اطلاع چندانی در دست نیست. آنچه به صورت مستند وجود دارد این سنت الهی در دوران صفویه به همت بلند شیخ لطف الله میسی و شیخ بهایی در دو پایتخت پادشاهان صفویه، یعنی قزوین و اصفهان، بر پا می‌شده است ؛ امّا پس از تأسیس حوزه علمیه قم به وسیله ایت الله حائری در جوار حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها سنت الهی اعتكاف رنگ و بوی دیگری به خود گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی اعتكاف رونق بیشتری گرفت و اكنون در بسیاری از شهرهای ایران در روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه پر فیض رجب مراسم اعتكاف در مساجد جامع شهرها برپا می‌شود.

فلسفه اعتكاف

هدف از اعتكاف را باید از دو منظر جست‌وجو نمود: 1. هدف از عبادت چیست؟ 2. هدف از عبادت اعتكاف چیست؟

هدف از عبادت

چرا خداوند ما را به عبادت خود دعوت می‌كند؟ و چرا عرفا مشتاق عبادت خدایند و از عبادت و راز و نیاز با خدا لذت می‌برند؟
قرآن هدف از ایمان، تزكیه نفس و عبادت را این‌گونه معرفی می‌نماید: « و اتقوا الله لعلكم تفلحون»؛ تقوا پیشه كنید. خداوند دوست دارد كه رستگار شوید. در جای دیگر می‌فرماید: « قد افلح من زكها»؛ كسی رستگار شد كه نفس را تزكیه كرد. « قد افلح المؤمنون»؛ به‌راستی كه مؤمنان رستگاران‌اند. « و اذكروا الله كثیراً لعلكم تفلحون»، خدا را بسیار یاد كنید تا شاید رستگار شوید. « قد افلح من تزكی »؛ به‌راستی كه رستگار كسی است كه تزكیه نفس كرده باشد. «وافعلوا الخیر لعلكم تفلحون». بنابراین قرآن فلاح و رستگاری را به عنوان هدف از ایمان، تزكیه نفس و عبادت برای انسانها معرفی می‌نماید.

هدف از اعتكاف

همه عبادات در یك هدف كلی مشترك‌اند، اما برای هر یك از آنها اهداف جداگانه‌ای نیز باید وجود داشته باشد. در غیر این‌صورت، دلیلی نداشت تا به صورتهای گوناگونی در ایند. حال سؤال اینجاست كه هدف از تشریع اعتكاف چیست؟ و اعتكاف چه هدفی را دنبال می‌كند؟ اعتكاف عملی است مركب از چند عبادت. پس در یك نگاه اهداف عبادت، در اعتكاف هم منظور گردیده است. پس در اعتكاف نیز همان اهداف نماز، روزه، نماز شب، حضور در مسجد، دعا، توبه و استغفار مورد توجه قرار گرفته است. از مجموعه این عبادات می‌توان هدفی دیگر نیز در نظر گرفت كه آن تمرین انقطاع از غیر خداوند است. معتكف در طول مدت اعتكاف از همه تعلقات دنیایی می‌برد و تمام وقت به عبادت می‌پردازد. او در این مدت از مسجد كه خانه خداست، به خانه خود و دیگران نمی‌رود. كلامی غیر از قرآن و دعا و نماز به زبان جاری نمی‌كند. معتكف اراده خود را در مسیر اراده خدا قرار می‌دهد و در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشامیدن می‌كشد و به روزه‌داری قیام می‌كند.
پس هدف از اعتكاف، همان است كه در مناجات شعبانیه از خداوند می‌خواهیم: الهی هب لی كمال الانقطاع الیك؛ خدایا! به من نهایت بریدگی وابستگی از غیر خودت را هدیه نما.

آثار اعتكاف

آثار اعتكاف را می‌توان از سه جهت مورد مطالعه قرار داد:

الف) آثار اخروی

1. آمرزش گناهان:
اگر انسان در طول مدت اعتكاف موفق به توبه شود و رضایت خدا را جلب كند، به راحتی غفران الهی را برای خود كسب می‌نماید و خود را در صف نیكان جای می‌دهد؛ زیرا این وعده الهی است كه می‌فرماید: « قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله إن الله یغفر الذنوب جمیعاً انّه هو الغفور الرحیم »؛ بگو: ای بندگان من كه بر نفسهای خویش اسراف نمودید، از رحمت خدا مایوس نشوید. به‌راستی كه خداوند همه گناهان را می‌بخشد و به‌راستی كه او غفور و رحیم است. من اعتكف ایماناً و احتساباً غفر له تقدم من ذنبه؛ اعتكاف از روی ایمان و یقین، باعث مغفرت او می‌شود.
2. نزدیكی به خدا:
قرب الهی اثر دیگر اعتكاف است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری كه انسان به وسیله عبادت آن را می‌جوید. در حدیث معراج، خداوند از پیامبر خود سؤال می‌كند: ای احمد! ایا می‌دانی در چه هنگام بنده به مقام قرب من نایل می‌شود؟ بعد در جواب می‌فرماید: زمانی كه گرسنه یا در حال سجده باشد. در جایی دیگر در همین حدیث شریف خداوند می‌پرسد: ایا از گرسنگی و سكوت و خلوت مطلع هستی؟ سپس جواب می‌دهد كه یكی از آثار آن، تقرب بنده است به سوی من ( خدا). گرسنگی، سجده، از غیر كلام خدا سخن نگفتن و خلوت، همگی در اعتكاف جمع هستند و با این عمل به خدای سبحان تقریب می‌جوید.
3. جلب محبت خدا:
یكی از آثار برجسته اعتكاف، حب به خداوند تبارك و تعالی است: « و الذین آمنوا اشد حباً لله»؛ آنان‌كه ایمان آورده‌اند، به شدت خدا را دوست دارند.
4. تحصیل بهشت الهی:
از جمله آثار عبادت، رسیدن به بهشت و بهره‌مندی از نعمتهای آن است:« و الذین هم علی صلواتهم یحافظون اولئك هم الوارثون الذین یرثون الفردوس هم فیها خالدون »؛ آنان‌كه از نمازهایشان محافظت می‌كنند، آنان وارثان‌اند؛ آنانی كه بهشت را به ارث می‌برند و در آن خالدند.
بی شك اگر معتكف بتواند در ایام اعتكاف آن طور كه باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب كند، به درجاتی كه برای مؤمنان در نظر گرفته شده، خواهد رسید. خداوند در قرآن می‌فرماید:« وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و مساكن طیبه فی جنات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظیم »؛ خدا به مردان و زنان مؤمن وعده بهشتی را داد كه در زیر آن نهرها جاری است. آنان در بهشت و در خانه‌های پاك در بهشت عدن خالدند. رضوان و رضایت خدا بالاتر از بهشت است، و آن فوز عظیم است. همان‌طور كه در این ایه آمده، علاوه بر بهشت و نعمات الهی، رضوان خدا كه بالاترین نعمتهاست، نصیب مؤمن خواهد شد.

ب) آثار دنیوی

1. تقویت اراده:
از آثار حتمی اعتكاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. كسی كه مدتی برخلاف خواست درونی خویش خود را در محلی حبس و از بسیاری از امور غیر عبادی كه به طور طبیعی تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، همین خویشتن داری تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر. برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسائل اخلاقی و دینی بسیار مهم است، بلكه نقش آن در امور روزمره زندگی هم بر كسی پوشیده نیست.
2. انس با معنویات:
در پرتو اعمالی چون اعتكاف، كم‌كم ارتباط روانی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می‌اید؛ به نحوی كه انسان مشتاق ارتباط با این امور می‌شود و دوری از آنها برایش سخت می‌گردد.
3. دوری از غفلت:
اعتكاف در بردارنده عباداتی چون نماز است و نماز ذكر خداوند به شمار می‌رود و غفلت را می‌زداید؛ از این رو، اعتكاف باعث دوری از غفلت می‌شود؛ غفلتی كه اگر به ذكر مبدل نگردد، موجبات سقوط آدمی را فراهم می‌آورد:
« اقترب للناس حسابهم و هم فی غفلة معرضون»؛ رسیدگی به حساب انسانها، نزدیك شد و مردم در غفلت به‌سر می‌برند.
4. تواضع و فروتنی:
اگر انسانها بتوانند در طول اعتكاف، خود را به دروازه‌های معرفت الهی برسانند و خود را در دایره بیكران هستی كوچك ببینند، استكبار و غرور از آنان رخت بر می‌بندد و دیگر در مقابل همنوع خود تكبر نمی‌ورزد؛ بلكه فروتنی را پیشه خود خواهد ساخت.

ج) آثار اجتماعی

1. كاهش جرم و فساد: به عقیده جرم شناسان، بسط و گسترش مسائل معنوی باعث كم شدن جرم و فساد در جوامع می‌گردد. اعتكاف در این میدان می‌تواند نقش مهمی را ایفا كند؛ زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه‌ای حتی بر افراد غیر معتكف بر جا می‌گذارد.
2. آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مؤمنان شهر در یك‌جا، فرصتی است كه یكدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا كنند و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند. این اثر را به راحتی می‌توان از لابه لای خاطرات منتشر شده معتكفان به دست آورد.
برگرفته از : سروش وحی :: مرداد و شهریور 1384، شماره 18
منبع: http://www.hawzah.net
/خ