دو دیالکتیک (قسمت دوم)

چکیده:
دیالکتیک از نظر افلاطون با روش پژوهش علمی و دقیق به یک معنا بود. ارسطو از دیالکتیک، اعتلای منطقی یعنی نزدیک شدن به حقیقت را درک می‌کرد. پلوتینوس دیالکتیک را از منطق مکالمه جدا دانسته و بحث را در حدّ تکامل روح در مسیر دشوار کشف حقیقت پیش برده است. با این حال، دیالکتیک هگل از دیالکتیک یونانیان جدا است: دیالکتیک هگلی نقدِ خودگردانِ از خود، و تکامل دادن به خودِ موضوع است

تعداد کلمات:1417 کلمه / تخمین زوان مطالع: 7 دقیقه

 
 پلوتینوس یکی از برجسته ‌ترین فیلسوفان نوافلاطونی در انئادها (انئاد اول، رساله‌ی سوم، پاره‌ی چهارم) دیالکتیک را از یک نظر به معنای افلاطونی به کار برد، یعنی آن را اعتلایی معنایی دانست. به عقیده‌ی پلوتینوس دیالکتیک مسیری است برای دانش معنوی، و کشف حقیقت و نیکی از راه خردورزی. اما نکته‌ی جالب این است که او دیالکتیک را از منطق مکالمه جدا دانسته، یعنی اساساً به این منطق اشاره‌ای نکرده، و بحث را در حدّ تکامل روح در مسیر دشوار کشف حقیقت پیش برده است. این گسست مهمی از مفهوم یونانی دیالکتیک بود، زیرا از طریقی خاص، خودبسندگیِ نیروی ذهنی، عقلی و فکری انسان برجسته شده است. پلوتینوس نوشته:
دیالکتیک چیست؟ دیالکتیک  توانائی اندیشیدن منظم درباره‌ی هر چیز، و یافتن مفهوم آن است، یعنی گفتن این که آن خود چیست، چه فرقی با چیزهای دیگر دارد و چه وجه اشتراکی با آنها، و جایش کجاست، و آیا موجود است یا لاوجود، و چندگونه موجود حقیقی هست و چند گونه لاوجود که غیر از موجود حقیقی است. دیالکتیک درباره‌ی نیک و غیر نیک نیز سخن می‌گوید، و در اینکه نیک چیست و غیر نیک کدام است، و همچنین درباره‌ی ابدی و غیر ابدی، و اینکه هر یک از آن‌ها چیست، و سخنش در باره‌ی هر یک از آنها بر شناسائی علمی متکی است نه بر عقیده و پندار. به جای سرگردانی در جهان محسوسات به جهان معقولات گام می‌نهد و در آنجا مسکن می‌گزیند و هم در آنجا به فعالیت می‌پردازد و ما را از دروغ و سفسطه و نادرستی رهائی می‌بخشد و روح را، در آنجا که افلاطون چمنزار حقیقت نامیده است، می‌چراند، و با سودجوئی از روش افلاطون در تقسیم و جمع، ایده‌ها را مشخص می‌سازد و از راه به هم پیوستن آنچه از این نوع نخستین برمی‌آید دایره‌ی جهان معقول را می‌پیماید و سپس راه بازگشت در پیش می‌گیرد تا دوباره به نخستین نقطه‌ای که حرکت را از آن آغاز کرده بود بازمی‌گردد. آنگاه آرام می‌گیرد و چون به وحدت رسیده است، بی آن که پریشانی به خود راه دهد به نظاره می‌پردازد، و آنچه را فعالیت منطقی و استدلال قیاسی نامیده می‌شود- همچنین فن نوشتن را که در مرحله‌ی پایین‌تر از او قرار داراد- به هنری دیگر واگذار می‌کند. پاره‌ای از قواعد منطقی را، همچون پله‌ی مقدماتی، ضروری می‌شمارد ولی درباره‌ی آنها نیز، همچنان که درباره‌ی دیگر چیزها، به داوری خود اعتماد می‌کند، بعضی را سودمند می‌داند و بعضی را برای خود بی فایده تشخیص می‌دهد و پرداختن به آنها را به روشی که به آنها نیاز دارد وامی‌گذارد. (1)
 
می‌بینیم که پلوتینوس دیالکتیک را نه روش بل نظریه‌ی شناخت دانسته است. او در پاره‌ی پنجم، چند سطر بعد نوشته: «آیا فلسفه و دیالکتیک یکی است؟ نه، ولی دیالکتیک عالی‌‌ترین بخش فلسفه است». (2) پلوتینوس در بحث خود اشاره‌ای به کشفِ حقیقت در جریان گفت‌وگوی دو یا چند نفر ندارد. مسئله‌ی او طرح مسیر حرکت روح در راه شناخت حقیقت و مطلق است. همان که هگل در پدیدارشناسی روح از آن با عنوان «ادیسه‌ی روح» یاد کرده است.