روزه و رمضان در آینه شعر فارسی (1)

مبارک باد آمد ماه روزه
رهت‏خوش باد، ای همراه روزه
شدم بر بام تا مه را ببینم
که بودم من به جان دلخواه روزه
نظر کردم کلاه از سر بیفتاد
سرم را مست کرد آن شاه روزه
مسلمانان، سرم مست است از آن روز
زهی اقبال و بخت و جاه روزه
بجز این ماه، ماهی هست پنهان
نهان چون ترک در خرگاه روزه
بدان مه ره برد آن کس که آید
درین مه خوش به خرمنگان روزه
رخ چون اطلسش گر زرد گردد
بپوشد خلعت از دیباه روزه
دعاها اندرین مه مستجاب است
فلکها را بدرد آه روزه
چو یوسف ملک مصر عشق گیرد
کسی کو صبر کرد در چاه روزه
سحوری کم زن ای نطق و خمش آن
ز روزه خود شوند آگاه روزه (کلیات شمس، جزء و پنجم، ص 137)
رمضان، ماه روزه و ماه نهم از ماههای قمری بین شعبان و شوال است، رمضان در لغت‏به معنای تابش گرما و شدت تابش خورشید است. بعضی گویند رمضان به معنی سنگ گرم است که از سنگ گرم، پای روندگان می‏سوزد و شاید ماخوذ از «رمض‏» باشد که به معنی سوختن است چون ماه صیام گناهان را می‏سوزاند به این خاطر، بدین اسم موسوم شده است زیرا ماه رمضان موجب سوختگی و تکلیف نفس است. اما صوم و روزه که در این ماه تکلیف شرعی مسلمانان است عبارت است از احتراز از خوردن و آشامیدن و مفطرات دیگر از طلوع صبح تا غروب.
در قرآن مجید یک بار «رمضان‏» و چهارده بار صوم و صیام و صائمین و صائمات ... آمده است.
شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن ... ماه رمضان است که در آن فرو فرستاده شد قرآن ...
دستور روزه در آیه 179 سوره بقره طرح شده است: یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون.
از همان آغاز که رودکی پدر شعر فارسی، بلند بنای کاخ ادب را برافراشت، مفردات روزه، رمضان، صوم و صیام در آیینه شعر فارسی انعکاس یافتند. این انعکاس در تمامی انواع شعر مدحی، اخلاقی، تعلیمی، غنایی و رثا دیده می‏شود. در شعر شاعران دوره اول، کاربردها سطحی است و از اعلام ماه رمضان یا عید رمضان و مبارک باد گفتن آن فراتر نمی‏رود:
روزه به پایان رسید و آمد نو عید
هر روز بر آسمانت‏باد امروزا (رودکی)
همان بر دل هر کسی بوده دوست
نماز شب و روزه آیین اوست (فردوسی 203/3)
بر آمدن عید و برون رفتن روزه
ساقی بدهم باده بر باغ و به سبزه (منوچهری به نقل از دهخدا)
عید قربان بر او مبارک باد هم
بر آنسان که بود عید صیام (فرخی به نقل از دهخدا)
جاهش زد هر چون مه عید از صف نجوم
ذاتش زخلقت چون شب قدر از مه صیام
گر در مه صیام شود خوانده این مدیح
بر تو به خیر باد مدیح و مه صیام (به نقل از دهخدا)
خجسته باد و مبارک قدوم ماه صیام
بر اولیاء و احبای شهریار نام (نزاری به نقل از دهخدا)
نزد خداوند عرش بادا مقبول
طاعت ‏خیر تو و صیام و قیامت (مسعود سعد به نقل از دهخدا)
روزه دار و به دیگران بخوران
نه مخور روز و شب شکم بدران (به نقل از دهخدا)
دیدگاه ناصر خسرو شاعر تعلیمی و دینی مذهبی اسماعیلیه از شاعران پیشین فراتر می‏رود وی اگر چه پرسشی را که از مستنصر بالله درباره روزه و دیگر احکام شریعت می‏کند بی‏جواب می‏گذارد:
و آنگاه بپرسیدم از ارکان شریعت
کاین پنج نماز از چه سبب گشت مقرر؟
و ز روزه که فرمودش ماه نهم از سال
و زحال زکات درم و زر مدور ... (ناصر خسرو ص 512)
اما مخاطب خود را به تامل درباره این حکم عبادی فرا خوانده می‏گوید:
چون روزه ندانی که چه چیزی است چه سود است
بیهوده همه روز تو را بودن ناهار (ناصر خسرو ص 165)
همه پارسایی نه روزه است و زهد
نه اندر فزونی نماز و دعاست (ناصر خسرو به نقل از دهخدا)
از نماز و روزه تو هیچ نگشاید تو را
خواه کن خواهی مکن، من با تو گفتم راستی (ناصر خسرو به نقل از دهخدا)
تا نپذیرد ز توی زی خدای
نیست پذیرفته صلاة و صیام (ناصر خسرو به نقل از دهخدا)
سوی بهشت عدن یکی نردبان کنم
یک پایه از صلات و دگر پایه از صیام (ناصر خسرو ص 58)
خاقانی شاعر تعلیمی علاوه بر آن که در شعر خود از مفردات صوم و صیام سود جسته است و صیام را از بهترین سکنات نفس دانسته است:
از جسم بهترین حرکاتی صلاة دان
وز نفس بهترین سکناتی صیام دان (خاقانی)
به خاطر آشنایی با عقاید ترسایی و دین مسیحیت از «روزه مریم‏» «صوم العذرا» یاد می‏کند. روزه مریم یا صوم مریم که در آیه 27 سوره مریم آمده است: «فقولی انی نذرت للرحمن صوما فلن اکلم الیوم انسیا: پس بگو بدرستی که من نذر کردم برای خدای بخشنده روزه، پس سخن نمی‏کنم امروز آدمی را.
آن است که بعد از ولادت عیسی(ع) مریم نذر کرد که روزه بدارد و یک روز تمام با کسی سخن نگفت: چون قوم از وی سخنها پرسیدن گرفتند فقط اشاره به کودک کرد که در گهواره بود و عیسی(ع) گفت: انی عبد الله اتانی الکتاب و جعلنی نبیا: گفت: به درستی که منم بنده خدا، مرا کتاب داده و پیغمبر گردانیده است.
نسطوریه، روزه مریم را هنوز به نام صوم مارت مریم نگاه می‏دارند و آن در دوشنبه بعد از عید بسبار نسطوری آغاز می‏شود و در روز عید میلاد تمام می‏شود:
چه بود آن نفخ روح و غسل و روزه
که مریم عور بود و روح تنها
چه بود آن نطق عیسی وقت میلاد
چه بود آن صوم مریم گاه اصغا (خاقانی ص 27)
در توحید و معراج حضرت ختمی مرتبت گوید:
دل گرسنه در آمد بر خوان کائنات
چون شبهتی بدید برون رفت ناشتا
مریم گشاده روزه و عیسی ببسته نطق
کو در سخن گشاده سر سفره سخا... (خاقانی ص 5)
و در واقعه حبس و عزلت ‏خود گوید:
روزه کردم نذر چون مریم که هم مریم صفاست
خاطر روح القدس پیوند عیسی زای من
نیست‏بر من روزه در بیماری دل زان مرا
روزه باطل می‏کند اشک دهن آلای من
اشک چشمم در دهان افتد گه افطار از آنک
جز که آب گرم چیزی نگذرد بر نای من (خاقانی صص 31، 322)
نظامی گنجوی نیز در مثنوی خسرو و شیرین در بیان مرگ مریم، روزه مریم را یاد می‏کند:
چون مریم، روزه مریم نگه داشت
دهان در بست از آن شکر که شه داشت (خسرو و شیرین ص 288)
مولانا در کلیات شمس، روزه مریم را برای نفس شکم خوار توصیه می‏کند:
باز رهان خلق را از سر و از سر کشی
ای که درون دلی چند ز دل، درکشی...
نفس شکمخوار را روزه مریم دهی
تا سوی بهرام عشق مرکب لاغر کشی (کلیات شمس جزو ششم ص 241)
و در موردی دیگر گوید:
روزه مریم مرا، خوان مسیحیت نوا
ترکنم از فرات تو، امشب خشک نانه (کلیات شمس جزو پنجم ص 222)
صوم العذارا نیز ترکیبی است که یک بار در دیوان خاقانی دیده می‏شود، بنا به ترجمه و شرح مینورسکی در قصیده مسیحیت، صوم العذارا را شروع آن روز دوشنبه بعد از عید تجلی است و سه روز طول می‏کشد و عبادیان و مسیحیان عرب آن را به یاد دوشیزگان نصاری می‏گیرند که روزه، آنها را از اسارت پادشاه حیره المنذر رهایی بخشید منذر از امسا چهار صد دختر برد و به عنوان قربانی به عزه از اصنام جاهلی تقدیم کرد. در شرح شیخ آذری صوم العذارا به معنی روزه دختران بکر آمده که به متابعت مریم در هیکل نشینند تا روز وفات.
به خمسین و به دنح و لیلة الفطر
به عید الهیکل و صوم العذارا (خاقانی ص 28)
خاقانی از مضمون روزه گرفتن و افطار کردن، در شعر غنایی، مدحی و رثایی نیز سود جسته است، در شعر غنایی می‏گوید:
عشق آتشی است کاتش دوزخ غذای اوست
پس عشق روزه‏دار و تو در دوزخ هوا (خاقانی ص 205)
و در شعر مدحی می‏گوید:
تا به رویش گرفته‏ام روزه
جز به یادش نکرده‏ام افطار (خاقانی ص 205)
و در شعر رثایی، روزه گرفتن را به معنی ترک و قطع علاقه به کار برده است آنجا که از زبان امیر رشید الدین فرزند در گذشته‏اش می‏گوید:
من کنون روزه جاوید گرفتم زجهان
گر شما در هوس عید بقایید همه (خاقانی ص 409)
و باز در مرثیه او می‏گوید:
ز این دونان فلک از خوانچه دونان بینند
تا نبینم که دهان از پی خور بگشایید.
از طرب روزه بگیرید و به خون ریز سرشک
نه به خوان ریزه این خوان چه زر بگشایید (خاقانی ص 158)
در آثار سعدی شاعر معرفت و اخلاق نیز توجه به روزه و شرایط آن دیده می‏شود. در یک مورد شاعر، توجه کامل به خدا را مطرح کرده و روزه و عبادتی را که ریا و سمعه‏ای در آن طرح شود مطرود می‏داند:
شنیدم که نابالغی روزه داشت
به صد محنت آورد روزی به چاشت...
پدر دیده بوسید و مادر سرش
فشاندند بادام و زر بر سرش
چو بر وی گذر کرد یک نیمه روز
فتاد اندرو ز آتش معده سوز
به دل گفت اگر لقمه چندی خورم
چه داند پدر غیب یا مادرم
چون روی پسر در پدرم بود و قوم نهان
خورد و پیدا به سر برد صوم که داند
چون در بند حق نیستی
اگر بی وضو در نماز ایستی (بوستان ص 273)
و در موردی دیگر تهمت و غیبت را از مبطلات روزه دانسته، می‏گوید:
به طفلی درم رغبت روزه خاست
ندانستی چپ کدام است و راست
یکی عابد از پارسایان کوی
همی شستن آموختم دست و روی
که بسم الله اول به سنت‏بگوی
دوم نیت آور سوم کف بشوی
پس آنگه دهن شوی و بینی سه بار
مناخر به انگشت کوچک بخار
به سبابه دندان پیشین بمال
که نهی است در روزه بعد از زوال
وزان پس سه مشبت آب بر روی زن
ز رستنگه موی سر تا ذقن
در دستها تا به مرفق بشوی
ز تسبیح و ذکر آنچه دانی بگوی
دگر مسح سر بعد از آن غسل پای
همین است و ختمش به نام خدا
کس از من نداند در این شیوه به
نبینی که فرتوت شد پیر ده
شنید این سخن دهخدای قدیم
بشورید و گفت ای خبیث رجیم
نه مسواک در روزه گفتی خطاست
بنی آدم مرده خوردن رواست
دهن گو ز ناگفتنی‏ها نخست
بشوی، آنکه از خور دنیا بهشت(بوستان ص 292)
و در جای دیگر می‏گوید:
به سرهنگ سلطان چنین گفت زن
که خیز ای مبارک در رزق زن
برو تاز خوانت نصیبی دهند
که فرزند کانت نظر بررهند
بگفتا بود مطبخ امروز سرد
که سلطان به شب نیت روزه کرد
زن از ناامیدی سرانداخت پیش
همی گفت ‏با خود دل از فاقه ریش
که سلطان از این روزه گویی چه خواست
که افطار و عید طفلان ماست
خورنده که خیرش بر آید زدست
به از صائم الدهر دنیا پرست
مسلم کسی را بود روزه داشت
که درمانده‏ای را دهد نان چاشت
و گرنه چه لازم که سعیی بری
ز خود باز گیری و هم خوری (بوستان ص 204)
و در قصیده‏ای از تودیع ماه رمضان، بار بر دل دارد و می‏گوید:
برگ تحویل می‏کند رمضان
بار تودیع بر دل اخوان
یار نادیده سیر زود برفت
دیر ننشست نازنین مهمان
غادرالحب صحبة الاحباب
فارق الخل عشرة الخلان
ماه فرخنده روی بر پیچید
و علیک السلام یا رمضان
الوداع ای زمان طاعت و خیر
مجلس ذکر و محفل قرآن
مهر فرمان ایزدی بر لب نفس
در بند و دیو در زندان
تا دگر روز، با حبان آید
بس بگردد به گونه گونه جهان
بلبلی زار زار می‏نالید
بر فراق بهار وقت‏خزان
گفتم اندوه مبر که باز آید
روز نوروز و لاله و ریحان
گفت ترسیم بقا وفا نکند
ور نه هر سال گل دهد بستان
روزه بسیار و عید خواهد بود
تیرماه و بهار و تابستان
تا که در منزل حیات بود
سال دیگر که در غریبستان... (قصاید سعدی 722)
در شعر غنایی نیز سعدی از مضمون روزه و ماه نو بی بهره نبوده و هلال ابروی دوست را هلال عید خود یافته است:
هر که را خاطر به روی دوست رغبت می‏کند
بس پریشانی بباید بردنش چون موی دوست
دیگران را عید اگر فرداست ما را از این دهست
روزه داران ماه نو ببینند و ما ابروی دوست(غزلیات سعدی ص 388)

/خ