وسواس و درمان آن (2)

مقایسه دو شیوه شناخت درمانگری اسلامی و شناخت درمانگری سنّتی

ج. علایم وسواس

از احادیث مربوط به علایم وسواس ، می توان نتیجه گرفت:
اولاً، وسواسی کسی است که برای دوری از افکار ناخواسته (مذموم ، رنجش آور یا ناشدنی) به افعالی مانند خوردن خاک، خرد کردن کلوخ ، کندن ناخن ها با دندان و به دندان گرفتن ریش پناه می برد.
ثانیا ، تمنّا و به فکر آرزوهای غیرممکن بودن از مصادیق وسواس است.
ثالثا ، مراد از «وسواس» در این روایات، وسواس فکری است؛ زیرا علایم ذکر شده مانند خوردن خاک ربطی به وسواس عملی ندارد.
از سوی دیگر، بر اساس احادیث مربوط به وسواس، وسواس با شک و تردید همراه است و وسواسی در امور اعتقادی، وضو، طهارت و مانند آن زیاد دچار تردید می شود.(25)
وسواسی به صحّت و درستی عملی که انجام می دهد اطمینان ندارد و از این رو، آن را تکرار می کند و در آخر هم رضایتی از عمل خود ندارد. احادیثی که از اعاده و تکرار عمل منع می کنند، بر این موضوع دلالت دارند.(26)
احساس الزام و اجبار به عمل و رفتار و دخالت نداشتن اراده وسواسی در آن، به گونه ای که گویا عمل خود را ناشی از شیطان می داند، از ویژگی های دیگر افراد مبتلا به وسواس است.(27) احساس به بن بست رسیدن و این که خود قادر به انجام عمل به صورت عادی نیست و از این رو، از فرد دیگری مثل امام علی علیه السلام کمک می خواهد یا به خداوند التجا می کند، از ویژگی های دیگر وسواسی در روایات است.(28)

د. سبب شناسی وسواس

نظریه پردازان اسلامی با استنباط از روایات و احادیث معصومان علیهم السلام معتقدند: وجود اضطراب (حالات شدید روحی)، اختلالات جسمی (مانند سوء هاضمه)، توجه افراطی و غرق بودن در غرایز (شهوات و امیال کاذب) عدم رشد عقلی، ضعف در اراده (تسلیم شدن در برابر افکار شیطانی)، شک و تردید در اعمال، عدم اعتماد به نفس و مواردی مانند آن می توانند سرچشمه اختلال وسواس فکری عملی گردند.
از احادیث گوناگون به دست می آید که بین معده و دستگاه گوارش با وسواس (فکری) رابطه وجود دارد:(29)
امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: « چه بسا شخصی که دچار سوءهاضمه است و در هضم غذا با مشکل روبه روست یا پرخوری زیاد می کند، به اختلال وسواس دچار می شود.»(30)
همچنین بین امیال کاذب و وسواس فکری رابطه وجود دارد. در روایت دیگری می فرماید: « هرچه شهوتِ غیر واقع بینانه بیش تر باشد ، احتمال مبتلا شدن به وسواس نیز بیش تر است.»(31)
بین رشد عقلی و وسواس فکری نیز رابطه منفی وجود دارد و از این رو ، ملائکه به وسواس فکری مبتلا نمی شوند.(32) ریشه وسواس عملی هم در وسواس فکری است و از این رو، اگر از کسی که به وسواس (مثلاً ، وضو یا نماز) مبتلا شده است، سؤال شود که چرا این گونه عمل می کنی ، در پاسخ می گوید: افکار شیطانی باعث می شوند.(33)

پیش گیری از وسواس

از نظر اسلام، راهکارهایی که از ابتلا به وسواس پیش گیری می کنند ، همان شیوه های تربیتی هستند که سلامت روانی فرد را ارتقا می دهند و مانع بروز بیماری های روانی می گردند. در ادامه ، به تعدادی از این روش ها اشاره می شود:
1. پرورش صحیح ذهنی و رشد عقلانی و پرهیز از تقویت بیش از اندازه قوّه خیال در مراحل رشد؛
2. عدم به کارگیری شیوه های نادرست تربیتی از قبیل سخت گیری بیجا ، تهدید ، تنبیه بدنی ، تحقیر ، ملامت و خرده گیری افراطی ؛ زیرا این شیوه ها امنیت روانی کودک و نوجوان را مختل می سازند.
3. پیش گیری از تشدید اضطراب ، ترس ، پرخاشگری و مانند آن که زمینه ساز ابتلا به وسواس هستند.
4. برقراری نظم و انضباط منطقی در زندگی و برنامه ریزی صحیح در اشتغالات، استراحت و عبادت ، به گونه ای که فرد اوقات خود را به بیکاری و بطالت نگذراند و زمینه را برای اشتغال به امور خیالی فراهم نسازد.
5. کسب آگاهی صحیح و کافی نسبت به وظایف شرعی و زدودن هرگونه ابهام در این زمینه و توجه به اصول برائت در همه امور و تعیین قلمرو و اصل احتیاط؛(34)
6. استحمام و شست وشوی سر با آب و برگ سدر که در جلوگیری از ابتلا به اختلالات مغزی مؤثر است.(35)
7. ایجاد اشتغال ذهنی با ذکر و قرائت قرآن به ویژه سوره «یس».(36)

و. درمان وسواس

درمان این مرض قلبی ، که احتمال دارد افراد را به هلاکت ابدی و شقاوت سرمدی برساند ، همچون سایر بیماری های روانی، با علم و عمل بسیار آسان است، ولی انسان باید ابتدا خود را مریض بداند و پس از آن درصدد علاج برآید. مشکل در اینجاست که شیطان طوری مقدّمات را برای این بیماری آماده می کند که فرد خود را مریض نمی داند، بلکه دیگران را منحرف و سهل انگار می پندارد. هرکسی که در خود شائبه این امر را یافت، باید به مردم معمولی مراجعه کند و عمل خود را بر علما و فقها عرضه دارد و از آن ها بپرسد که آیا مبتلا به وسواس است یا نه. پس از آن که دریافت مبتلا به وسواس است، لازم است به اصلاح خود بپردازد.
راه عمده برای معالجه وسواس ، بی اعتنایی به وسوسه های شیطانی و خیالاتی است که شیطان به فرد القا می کند. بدون شک، پس از چندین مرتبه بی اعتنایی و عمل بر خلاف رأی شیطان، او از انسان مأیوس می شود و قطعا بیماری اش معالجه خواهد شد.(37)
در احادیث و روایات معصومان علیهم السلام به روش ها و فنون شناختی ، معنوی ، ارتباطی، عملی و دارویی برای درمان اختلال وسواس فکری عملی اشاره شده است.(38) این روش ها به شرح ذیل می باشند:
1. آگاه سازی فرد وسواسی از وضع نابهنجار خود و موقعیتی که در ارتباط با خداوند دارد و ایجاد آمادگی روانی برای درمان؛ از جمله زنده کردن امید به درمان در وی؛(39)
2. پرورش عزّت نفس و تبیین منافات آن با وسواس و بندگی شیطان و تقویت اراده و اعتماد به نفس در فرد.(40)
3. تشریح کامل وظایف شرعی در مورد افکار و اعمال وسواسی و تقویت اراده و تعهد عملی به ضوابط و احکام شرعی و عدم تخلّف از آن.(41)
در این زمینه ، امام علی علیه السلام نیز می فرمایند: «هرکس یقین و اعتقادش درست باشد، رغبتی به جدال و کشمکش نشان نمی دهد.»(42)
از برهان خُلف سخن حضرت علی علیه السلام چنین استنباط می شود که اهل شک و تردید و وسوسه ، افرادی هستند که در مباحثه و گفت وگوی روزمرّه و عملی جدل می کنند و از سرکوب کردن مخاطب خود احساس غرور می نمایند.(43)
وضو گرفتن قبل از غذا و بعد از غذا و ذکر نام خداوند ، از جمله شیوه های مهم مقابله با وسوسه شیطان است.(44) امام صادق علیه السلام فرمودند: «زمانی که کسی وضو بگیرد و بسم اللّه نگوید، شیطان در آن وضو شریک خواهد بود و در خوردن و آشامیدن و هر کار دیگری سزاوار است که بسم اللّه گفته شود و در غیر این صورت ، شیطان در آن شرکت خواهد داشت.»(45)
4. تغییر موقعیت در مورد عمل وسواسی؛ برای مثال ، در مورد لباسی که پس از شستن ، رنگ خون در آن هنوز باقی است و زمینه وسواس را در فرد فراهم می کند ، پیشنهاد می شود که آن لباس را رنگ آمیزی کند یا از لباس تیره، که پس از شستن، رنگ خون در آن مشخص نیست ، استفاده نماید؛
5. به خدا تکیه کردن و به وی پناه بردن ، استعانت و توجه قلبی و زبانی به پروردگار که وسوسه های نفس و شیطان را دور می کند و به تدریج، از بروز افکار ناخواسته جلوگیری می نماید و فرد با اعتماد به خداوند، می تواند خود را کنترل نماید و از وسواس دوری کند.
حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «هنگامی که شیطان کسی را وسوسه کرد، باید به خدا پناه ببرد و بگوید: "آمنتُ بالله و برسوله مخلصا له الدین".»(46)
از ظاهر روایت مزبور معلوم می شود که وسواس اعتقادی و فکری منظور است که درمان آن شامل دو چیز می باشد: توکّل به خداوند و خود را در پناه وی احساس نمودن؛ و دیگر این که با زبان تکرار کند تا فکر ناخواسته و انحرافی در ذهن او نیاید.
6. درمان از طریق خوردن انار، به ویژه انار شیرین و همچنین خوردن روغن زیتون ، خرما ، سیب ، کندر ، سبزیجات و دود کردن اسپند؛
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: « هرکس انار بخورد ، قلبش نورانی می گردد و وسوسه تا چهل روز از او دور می شود.»(47)
در مورد فواید سیب نیز روایاتی آمده است؛ چنان که جعفری نقل می کند: امام کاظم علیه السلام فرمودند: « سیب شفا و درمان چندین مرض است: زهر و جادو و وسوسه هایی که از ساکنان زمین پدیدار می شوند و بلغمی که غالب شده است، و هیچ چیز نیست که زودتر از سیب سود ببخشد.»(48)
در زمینه استفاده از کندر و اسپند نیز امام صادق علیه السلام فرموده اند: «استفاده از کندر فراری دهنده شیطان ها و برطرف کننده دردهاست و هر خانه ای که در آن اسپند دود کنند، شیطان از آن خانه تا هفتاد خانه می گریزد.»(49)
همچنین پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «سفره های خود را با سبزیجات مزیّن کنید؛ زیرا خوردن آن ها همراه با گفتن "بسم الله الرحمن الرحیم" سبب گریز شیطان خواهد بود.»(50)
در کتاب های معتبر دینی و فقهی، بیش از ده روایت درباره روغن زیتون آمده است. برای نمونه، امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند: «از جمله سفارش های پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام آن است که روغن زیتون را بخور و به بدنت بمال! بدون تردید، هرکسی از آن بخورد و آن را به بدن بمالد تا چهل روز شیطان به او نزدیک نخواهد شد.»(51)
در سخنان معصومان علیهم السلام فواید بسیاری برای خوردن خرما بیان شده است؛ از جمله پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «جبرئیل به من خبر می دهد که در خرما نُه خصلت است: از بین بردن توانایی شیطان و قوّت تفکر و ازدیاد حس شنوایی و بینایی و خوش بویی و سلامتی دهان و معده و برطرف کردن دردها و مؤثر در هضم غذا و موجب تقرّب به درگاه حضرت احدیت و دوری از شیطان.»(52)
همچنین روزه داری و پرهیز از پرخوری از فنون مهم درمان وسواس است و به دو دلیل در ارتباط با وسواس بر روزه داری تأکید شده است: یکی معنوی؛ زیرا انسان روزه دار توجهش به خدا زیاد است و از این رو ، افکار شیطانی به او هجوم نمی آورند، و دوم آن که لازمه روزه داری پرهیز از پر بودن دایمی معده می باشد و این در کاهش افکار و امیال وسواسی مؤثر است.
امام صادق علیه السلام فرمودند: «حقیقتا هیچ راحتی برای مؤمن جز ارتباط و لقای پروردگار وجود ندارد. البته چهار چیز است که راحتی را فراهم می سازد؛ از جمله گرسنگی و روزه داری برای خدا که دارای دو تأثیر مهم است: 1. امیال و هواهای نفسانی را تحت کنترل قرار داده، مانع تبلور افراطی آن می شود. 2. فرد را از وسوسه های شیطانی و اوهام و افکار مزاحم باز می دارد.»(53)
مطالعات اخیر حاکی از آن است که میزان ابتلا به وسواس درافراد طبقات مرفّه جامعه بیش از بقیه افراد جامعه می باشد.(54)
7. خضاب و رنگ کردن مو و شانه کردن آن موجد شادابی و آرامش فرد می شوند و در کاهش وسواس مؤثرند؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: «لاغری و بیماری را از بین می برد و از وسوسه های شیطانی کم می کند.»(55)
8. اکتفا به واجبات و ترک مستحبات و پرداختن به ضرورت ها و پرهیز از غیر آن.
امام علی علیه السلام فرمودند: « دل های آدمیان گاهی پرنشاطند و گاهی بی نشاط؛ آن گاه که پرنشاطند، آن ها را به انجام مستحبات نیز وادار کنید و آن گاه که بی نشاطند، تنها به انجام واجبات قناعت کنید.»(56)
9. مراقبت مستمر از وسواس و کنترل پیوسته افکار و اعمال خود در فرایند درمان و نظارت مشاوره ای معتبر بر اجرای دستورات و انجام وظایف.
در این باره امام صادق علیه السلام فرمودند: « هرگز نمی توانی با شیطان و راه های چیرگی او و انواع وسوسه های وی مقابله کنی، مگر با رعایت چهار نکته :
1) مراقبت دایم از نگرش ها و افکار خود و عوامل تأثیرگذار بر آن ها؛
2) پایداری در مسیر حق و انجام وظیفه شرعی؛
3) توجه به عظمت و اعتبار زندگی اخروی یعنی مقصد متعالی و خوش بختی جاوید خود؛
4) توجه به خدا و قدرت او و توکّل بدو.»(57)

پی نوشت ها :

25 همان، ج 1، ص 46 / محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 11.
26 محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج 2، ص 424، ح 2.
27 علی نقی فقیهی، پیشین، ص 98.
28 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 66، ص 163.
29 همان، ج 72، ص 69.
30 محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج 1، ص 11.
31 همان، ج 1، ص 11 / شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 1، ص 46.
32 محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، ج 3، ص 4، ح 7.
33 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 76، ص 87 / شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 19.
34 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 92، ص 290.
35 امام خمینی، پیشین، ص 405 406.
36 علی نقی فقیهی، پیشین، ص 101.
37 محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 424 / همو، فروع کافی، ج 3، ص 14.
38 نهج البلاغه، خ 91.
39 محمدبن یعقوب کلینی، فروغ کافی، ج 3، ص 14 و ص 360.
40 آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج 5، ص 352.
41 یحیی سید محمدی، پیشین، ص 76.
42 محمود ارگانی بهبهانی، شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام، ص 121.
43 محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 424.
44 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 10، ص 102.
45 همان، ج 66، ص 162، ح 36 تا 42.
46 ابی جعفر احمدبن محمدبن خالد البرقی، المحاسن، ق. المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام ، 1413، ج 2، ص 553.
47 شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج 5، ص 96، باب 97، ح 6025.
48 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 62، ص 300.
49 ابی جعفراحمدبن محمدبن خالدالبرقی،پیشین،ج2، ص 485.
50 همان، ج 201، ص 789 / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 66، ص 126.
51 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 69، ص 69.
52 ر.ک: جمشیداحمدی، وسواس ودرمان آن، شیراز،نوید،1368.
53 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 76، ص 97.
54 نهج البلاغه، حکمت 312.
55 محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 72، ص 124، روایت 2.
56. Neutralization.
57. Compulsive Behavior.

منبع: پایگاه حوزه