خرافه گویی در اجتماع

خرافه از نظر واژگانی یعنی سخن بیهوده ، حدیث باطل .
 

معنا های دیگری هم در فرهنگ های لغت برای آن آورده اند : افسانه و در نوع ملایم ترش یعنی : دروغ و اسطوره .
در دایره المعارف دهخدا ، زیر واژه خرافه ، به نقل از کتاب " الاصابه فی تمیز الصحابه " تالیف ابوالفضل شهاب الدین احمد بن علی عسقلانی ، محدث ، فقیه و مورخ مصری که یکی از مراجع مذهب شافعی بود و در پایانه سده هشتم و آغاز سده نهم هـ.ق می زیسته و به ابن حجر معروف بوده ، و در سال ۸۲۷ هـ.ق به مقام قاضی القضاتی مصر رسیده آمده است :
خرافه نام مردی پریزده از قبیله عذره بوده است و او آنچه از پریان می دید نقل می کرد و مردم او را به دروغ می پنداشتند و باور نداشتند و درباره او گفته اند : " هذا حدیث خرافه و هی حدیث مستصلح کذب . " کتاب اصابه درباره این آقا ، یعنی خرافه ، این گونه ادامه می دهد : او مردی است که در بی پایه گی احادیث به او مثل زده می شود و احادیث بی پایه را می گویند حدیث خرافه . این کتاب ادامه می دهد که نام خرافه در بین صحابیان پیامبر نیامده و تنها نقل کرده اند که عایشه شرح حال او را به نقل از پیامبر اسلام (ص) چنین آورده است که پیغمبر (ص) روزی گفت : او مردی صالح بود و شبی از نزد من خارج شد و سه جن بر او حمله بردند و او را به اسارت گرفتند . یکی قصد قتل او کرد و دیگری می خواست او را در بند کند و سومی گفته درست آن است که او را آزاد کنیم ... و قصه ادامه می یابد !
در متون مذهبی هم از خرافه به عنوان عادات و عقاید که بر مبنای عقل و منطق نباشد و با موازین شریعت هم سازگار نباشد ، یاد شده است .
در فتوا های مذهبی شیعه نیز قابل مشاهده است که اطاعت از خرافه نهی و جایز شمرده نشده است .

● وجود پدیده خرافه گرایی در جوامع :
 

خرافه و خرافه گرایی از دیرباز در هر جامعه ای وجود داشته و همچنان وجود دارد . خرافات در میان ملت ها و جوامع بستگی به نوع تفکر و نگرش و فرهنگ و آداب و سنن آنان دارد ولی آنچه که ممکن است بین جوامع مختلف متفاوت باشد رواج کم یا زیاد بودن خرافات در میان آنان است .
در حقیقت موضوع افراط و تفریط آن است . جامعه شناسان گفته اند هرچه سطح فرهنگ جامعه ای پایین تر باشد در آن جامعه خرافه گرایی رواج بیشتری دارد . چون خرافه گرایی امری موهوم و زاییده جهل است و تا زمانی که علم مطلق نصیب بشر نگشته ، انسان ها پیوسته گرفتار اوهام و اباطیل خواهند بود . بنابراین پدیده مزبور مختص ما نبوده بلکه جوامع قبل از ما نیز با آن درگیر بوده و آیندگان نیز از این امر در امان نخواهند بود !
هم اکنون نیز در کشور های پیشرفته دنیا شاهد گسترش خرافه گرایی می باشیم زیرا فرهنگ عمومی جامعه توسط دانشمندان و عالمان دینی یا فیلسوفان هدایت نمی شود ، بلکه دیگران به صورت شبه دینی و شبه عقلی میدان را به دست گرفته اند . متاسفانه همین جا باید اذعان نمایم که بخشی از خرافه ها با نیت خاصی از کشور های غربی و اروپایی به کشور ما منتقل می شود که کارکرد سیاسی داشته و دارد و مسئولان فرهنگی کشور باید در این زمینه هوشیار باشند و به موقع این توطئه ها را خنثی نمایند .

● چرایی گرایش به خرافه گرایی :
 

نا امیدی از رسیدن به آنچه خواست و آرزوی دیرینه یا نه ، همین امروز ماست یعنی بعضی اوقات شرایط به گونه ای رقم می خورد تا به خرافه رو بیاوریم و از نیرو هایی نامعلوم کمک بگیریم این پدیده همان گونه که در سطور فوق مطرح شد مختص کشور ها یا برهه زمانی خاصی نیست . حتی طبقات مختلف اجتماعی هم در این مورد به یکدیگر شبیه می شوند .
در مشرق زمین و در کشور های فقیر که افراد نمی توانند به امیال و خواسته های خود در حالت واقعی برسند و از دیگر سو مسئولان هم که توانایی برآورده کردن خواسته های مردم را ندارند گرایش به خرافات بیشتر می شود و هرچقدر مردم از طبقات پایینتر اجتماع باشند و فقیرتر ، به رمل و اسطرلاب اعتقاد بیشتری پیدا می کنند .
فال و فالگیری نتیجه اعتقادات خرافی است . افراد با اعتقادات خرافی بیشتر از دیگران به این فرهنگ رو می آورند هرچند این موضوع در فرهنگ گذشتگان بیشتر قابل مشاهده است به گونه ای که این فرهنگ در افراد قبیله نشین آفریقایی بیشتر از سایر جوامع دنیا مشهور است . باید به این نکته اشاره کرد که تفکر حاکم بر یک محیط بر باور های فردی افراد تاثیر می گذارد و می تواند میزان گرایش و باور مردم به خرافات را کاهش یا افزایش دهد .
از طرف دیگر بشر در زمینه اعتقاد به خرافه سابقه ای به اندازه طول تاریخ دارد و این در ذات بشر به هم هست که هرچند رو به آینده حرکت می کند اما گه گاهی به گذشته باز می گردد !
در آمریکا ، نعل اسب را خوش یمن می دانند و در کشور انگلیس نیز خرافات به شدت رواج دارد . و از گذشته دور شاهد اعتقاد ایرانیان باستان به نیروی مرموزی به نام " مانا " بوده ایم .
ایرانیان باستان اعتقاد داشتند " مانا " در برخی از درختان و جانوران و اشیاء وجود دارد و می تواند باعث نجات افراد یا برآورده شدن حاجات شود !
یکی از موجبات گسترش خرافات تحصیلات کم و آموزش و پرورش ضعیف و صد البته عدم درایت مراکز و مراجع فرهنگی کشور به دلیل ضعف در مدیریت اجرایی در جامعه است . از این نکته نیز نباید غفلت نمود ، کسانی که خرافات را گسترش می دهند صد در صد افراد کم سوادی نیستند بلکه افراد تحصیلکرده هم گاهی از روی آگاهی و گاهی هم از روی ناآگاهی موجب گسترش خرافات می شوند .

● مخرب بودن خرافه پرستی :
 

نگارنده فرصت را مغتنم شمرده و دستگاه فرهنگی کشور را به دلیل کمکاری یا ضعف در مدیریت و یا بعضا رخنه بعضی عناصر نفوذی در مراجع فرهنگی ، در این زمینه مقصر دانسته و تاکید می نماید رواج خرافه گرایی برای اجتماع مضر است و سلامتی جامعه را به خطر می اندازد و باعث می شود مردم به رویا و توهم رو بیاورند . در واقع خرافه و خرافه پرستی جامعه را از کار و کوشش و فعالیت و پیشرفت و توسعه یافتگی به شدت باز می دارد .
البته و صد البته که نمی شود آثار مضر خرافه پرستی را تنها در چند جمله خلاصه کرد ولی می توان در چند خط آثار مخرب آن را این گونه بیان داشت که خرافات از دیدگاه اقتصادی ، تن پروری و بیهوده گری را گسترش می دهد و از نظر اجتماعی موجب ضعف روحیه تلاش و کوشش در جامعه می شود و از نظر فرهنگی موجب گسترش و جان گرفتن و حضور این عناصر در جامعه می شود و به جای ایجاد فرهنگ فاعلی فرهنگ مفعولی به وجود می آید . در هر صورت رواج خرافه گرایی و خرافه پرستی در جامعه ، نوعی انفعال را در جامعه تزریق می کند و تمام امور زیربنایی اجتماع را از فرهنگ گرفته تا اقتصاد و هنر ، سیاست و حتی امور نظامی مورد تهاجم قرار داده و بنیان آنها را از ریشه متزلزل و سست می نماید !

● دلایل گرایش مردم به خرافه پرستی :
 

علل اینکه چرا خرافات در بین مردم رواج پیدا می کند و عده ای سخت بدان پایبند می گردند متعدد و بیشمار است که به برخی از آنها در ذیل اشاره می شود :
۱) معرفت طلبی و گرایش به علم و آگاهی
۲) گریز از محدودیت و گرایش به قدرت
۳) برتری طلبی یا تمایز جویی
۴) مواجهه با ناکامی در زندگی
۵) جستجوی سعادت
۶) راحت طلبی
۷) اغفال مردم و استخدام آنها برای رسیدن به آمال
۸) ترس و احساس شگفتی از حوادث تصادفی
۹) موقعیت های اجتماعی نامساعد و فشارآور
۱۰) گرایش طبیعی آدمی به پدیده های اعجاب انگیز .

● بیان انواع خرافات :
 

خرافه پرستی متنوع بوده و ممکن است به یکی از اشکال زیر در اجتماع رواج یابد :
▪ خرافات دینی : اعتقاد به ارواح ( پرستش درخت ، رودخانه ، حیوانات ، ارواح نیاکان و ... ) مثل فیشیسم و آنیمیسم .
▪ خرافات اجتماعی : خوش شانسی ، بدشانسی ، به تخته زدن ، طلسم ، تعویذ ، آینه شکستن ، جاهای مراد ، فالگیری ، عطسه زدن
▪ تجربه های غیبی : اشباح ، خانه های جن زده ، پیشگویی و کهانت
▪ خرافات شخصی : تصور شخصی در مورد سعد و نحس بودن رنگ ها ، روز ها ، مکان ها ، لباس ها ، پرنده ها ، خودروی سواری و ...

● مبارزه جدی اسلام با خرافه پرستی
 

اسلام از بدو ظهور با تمام قدرت و توان با خرافه پرستی به مبارزه برخاست و درصدد برآمد تا فکر بشر را از آلودگی ها و اوهام پاک کند و در جهت تعقل گرایی و حکمت و منطق هدایت نماید که نمونه عملی آن را می توان در برخورد با بعضی از اوهام از سوی پیامبر اسلام مشاهده کرد .
اکنون صاحب این قلم ، برخی از نکاتی را که مبین مبارزه دین اسلام با خرافه پرستی و خرافه گرایی است به صورت مختصر مورد اشاره و عنایت قرار می دهند :
۱) از دیدگاه اسلام ، هر عمل اعم از گفتار ، رفتار و اعتقاد که برخلاف مبانی دینی - عقلی باشد ، خرافه است . کسانی که خرافات را با دین مرتبط می دانند یا دین را درست نشناخته اند ، یا مغرضانی هستند که با ایجاد شبهه و شائبه می خواهند چهره پاک دین را آلوده و مشوش سازند .
۲) توصیف قرآن به کتاب حکیم به خاطر استحکام و قوام آن است که هرگونه خرافه و باطل را از خود دور می سازد . قرآن به کفار که هدایت را در تقلید از نیاکان - که خود امری خرافی است – می دانند انتقاد می کند و می گوید چرا شما راه تقلید در پیش گرفته اید ؟ آنان در جواب گفتند : " بل قالوا انا وجدنا ابائنا علی امه و انا علی آثارهم معتدون . " ما نیاکان خود را بر مذهبی یافتیم و ما نیز به آثار آنها هدایت شده ایم . در حقیقت آنها دلیلی جز تقلید کورکورانه از پدران و نیاکان و از هرگونه خرافه و مطالب بی اساس و ساختگی مبرا است و پر از نکات سازنده و تربیتی است .
۳) در قرآن کریم درباره پیامبر اسلام (ص) آمده است : " ویضع عنهم اصرهم والاغلال التی کانت علیهم . " ( پیامبر ) بار های سنگین و زنجیر هایی را که بر آنها بسته شده بود بر می دارد ( باز می کند ) ( سوره اعراف / ۱۵۷ ) این غل و زنجیر هایی که اعراب جاهلی را دربرگرفته ، چه بوده است ، بی تردید غل و زنجیر های آهنی نبوده است بلکه خرافات و اوهامی بوده که مانع رشد خرد و اندیشه آنها می شده است و به یقین اینها سهمگین تر از غل و زنجیر آهنین بوده است ؛ چون تا هنگام مرگ بر دست و پای انسانها بسته شده و آنها را از هرگونه حرکتی در مسیر کمال و سعادت خواهی باز می داشته و اسباب گمراهی آنان را فراهم می آورده است که او را نیز تائید می کرد و به نوعی تائید اسلام بود ، ستیز می کرد . او می کوشید مردم را به گونه ای تربیت کند که پیرو منطق و دلیل باشند ، نه پیرو قصه ها و خرافات .
۴) برقی در کتاب المحاسن با سندی از حضرت امام موسی بن جعفر (ع) نقل می کند که آن حضرت فرمود : هنگامی که ابراهیم فرزند رسول اکرم (ص) رحلت کرد ، آفتاب گرفت و مردم نزد خود گفتند : این خورشید گرفتگی به سبب مرگ فرزند پیامبر (ص) بوده است . اما پیامبر خدا (ص) بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی فرمود : ای مردم ، ماه و خورشید دو آیه از آیات الهی اند که به امر او در جریان هستند و هیچگاه به سبب مرگ یا زندگی کسی کسوف و خسوف پدید نمی آید . پس هنگامی که کسوف یا خسوف رخ داد ، نماز بخوانید . سپس از منبر پایین آمد و همراه با مردم نماز خواند . این مسئله تنها مربوط به دوران رسالت پیامبر (ص) نمی شد بلکه پیش از آن حلیمه سعدیه ، دایه پیامبر (ص) نقل می کند که آن حضرت سه ساله بود ، روزی به من گفت : ای مادر ! چرا امروز برادرانم را نمی بینم ؟ گفتم : آنها گوسفندان را به چرا برده اند . به من گفت : چرا مرا با آنها نفرستادی ؟ گفتم : آیا این کار را دوست داری ؟ گفت : بله ، پس صبح روز بعد او را بیدار کردم و روغن بر موی او مالیدم و بر چشمانش سرمه کشیدم و گردنبندی را که دارای نگین بود به گردنش آویختم . پس آن را درآورد و گفت : دست نگهدار مادرم ! به همراه من کسی است که در همه حال مرا حفظ می کند !
۵) در میان عرب جاهلی عقاید مضحکی وجود داشت . آنها هنگام خشکسالی مقداری هیزم جمع می کردند و به دنبال گاو نری می ایستند و او را به دامنه کوهی هدایت می کردند . آن گاه آن پشته هیزم را به آتش می کشیدند . آن گاه که آتش شعله ور می شد ، گاو نر می دوید و خرناسه می کشید و اعراب جاهلی آن را به منزله رعد و برق می دانستند . یعنی آتش را نشانه برق و خرناسه گاو نر را نشانه رعد می دانستند و معتقد بودند که این کار برای نزول باران مفید است ! گاه گله ای از گاو ها را وجود جن در شاخ های گاو نر می دانستند و او را کتک می زدند تا گاو های ماده آب بنوشند !
هنگامی که شخص کریم و بزرگی از آنها فوت می کرد ، شتری را برای پذیرایی از مهمانان نحر می کردند و نزدیکانش این شتر را بر بالای قبرش قربانی می کردند تا به اصطلاح میت را تکریم کرده باشند ! به باور آنها اگر مار و عقرب گزیده ، تکه ای از مس به همراهش داشت می مرد و برای همین گردنبندی از طلا و نقره به گردنش می آویختند تا درمان شود و اگر شخصی به وسیله سگ هار گزیده می شد ، مقداری از خون بزرگ قبیله یا شیخ عشیره را بر جای زخم می گذاشتند تا شفا یابد ! این خرافه ها از عوامل عقب ماندگی عرب جاهلیت از سایر ملل آن روزگار بود . برای همین پیامبر اسلام (ص) کوشید تا آن اساطیر و اوهام را از صفحه ذهن اعراب جاهلی پاک کند . و " معاذ بن جبل " را به یمن فرستاد و به وی فرمود : تمام سنت های جاهلیت را نابود کن ، مگر آنچه مورد تائید اسلام باشد و تمام دستور های کوچک و بزرگ اسلام را آشکار کن .

● التقاط و خرافه پروری دو عنصر اساسی تحریف دین :
 

خرافه پروری و خرافه زایی ، جدا از تقلید و التقاط ، تجلی مهم دیگر تحریف است . شکی نیست که هنگام بازسازی فکر و فهم دینی ، جنبه التقاط بس پررنگ است و بدین رو احتمال آنکه ما به دام این آفت بزرگ گرفتار شویم ، زیاد است . اما خطر مهم دیگری که اگر اهمیت رفع آن از رفع التقاط بیشتر نباشد ، کمتر نیست ، خرافه است . امری که در تاریخ دینی انسان کم مشاهده نشده است و بسیاری از آداب و رسوم فرهنگی به نام و به اسم دین به تماشا گذاشته شده است . از این جنبه تحریف نیز نمی توان به راحتی و آسانی گذر کرد .

● لزوم مبارزه با خرافه گرایی :
 

شکی نیست که از مهمترین الزامات فعلی جامعه دینی ما ، در نظر گرفتن ضرورت های جدید در رویکردمان به دین است . این نکته از سوی بسی فرهیختگان و از جمله رهبر معظم انقلاب مورد توجه فراوان قرار گرفته است و شکی نیست که رسالتی سترگ از این حیث بر دوش دستگاه های فرهنگی کشور و مراکز آموزشی جامعه و حوزه های علمیه قرار دارد . در این راستا مراکز یاد شده وظیفه دارند که اولا در مقام خرافه ستیزی از دین برآیند و بیش از پیش دین صائب و حقیقی را در معرض دید و نظر و فکر مخاطبان خود قرار دهند و ثانیا در مقام مواجهه با جهان و الزامات جدید ، تصویری از دین ارائه دهند که در مقابل مولفه ها و مشخصه های فراوان نوین ، صامت و ساکت نباشند . این دو مهم البته نیازمند جد و جهدی فراوان است که متاسفانه مراکز مسئول یاد شده تاکنون از خود نشان نداده اند . مهمتر از مقام خرافه ستیزی البته مقام آرایشی دین است که ما کار چندانی در این زمینه از خود بروز نداده ایم و ناگزیریم با ارائه حقایق ناب و غنی جلوی بسیاری از ترکیب های معوج و ناسازگار را بگیریم ، هرچند در این راه باید بسیار به دیدگاه ها و آرای دیگران برای بازسازی خودمان بها دهیم . آری لزوم مبارزه با خرافه گرایی در روزگار ما اصلی تردیدناپذیر است و در این مسیر باید به درستی معنای خرافه را شناخت و آن را در موارد خرافی به کار برد و در مسیر نفی خرافه ، کرامات ، امور خارق العاده غیبی و معنویت گرایی را نفی نکرد . البته این مسئله لزوم حذف خرافات از جامعه را نفی نمی کند و لذا تمام حاکمیت از قوه مقننه گرفته تا مجریه و قضائیه با همراهی تمامی دستگاه های فرهنگی و آموزشی کشور برای ریشه کن کردن این غده چرکین رسالت عظیمی بر دوش داشته و دارند و کوتاهی در این زمینه قطعا خسارات جبران ناپذیری را به اجتماع و دین وارد خواهد ساخت . امیدوارم با برنامه ریزی صحیح و درست بتوانیم این معضل را مدیریت کنیم و اندیشه خرافه گرایی را منزوی سازیم.

منبع: آفتاب