معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام (3)

خصوصيات اقتصادي
 

در منابع اسلامي به جنبه هاي اقتصادي انتخاب همسر نگاه ويژه اي صورت گرفته است . بدين ترتيب توان اقتصادي مرد و زن آماده ازدواج ، نبايد ملاک گزينش و يا رد آنها قرار گيرد چنانچه قرآن کريم اعضاي جامعه اسلامي را به زمينه سازي براي ازدواج مردان و زنان بي همسري ، که از شايستگي لازم براي ازدواج برخوردارند ، فراخوانده است . در عين حال نه تنها تمکن مالي را شرط اين شايستگي ندانسته ، بلکه ازدواج را براي افراد بي بضاعت موجب استغنا و برخورداري آنان از فضل الهي دانسته است . (1 ) بر اساس اين نگرش ، اولياي الهي مردان بدون همسر را به ازدواج ترغيب کرده ، و ترک ازدواج از ترس فقر را بد گماني به خدا دانسته (2 ) و آن را موجب جدا شدن از مسير پيشوايان دين به حساب آورده اند . (3)سيره عملي اولياي دين نيز حاکي از آن است که ايشان بدون کمترين نگراني و با اعتماد کامل به فضل الهي ، اصحاب بي بضاعت خويش را براي خواستگاري مي فرستاده اند و به اولياي دختران نيز توصيه مي کرده اند که مسايل اقتصادي را مانع ازدواج دخترانشان با افراد ياد شده قرار ندهند . (4) البته لازم است کساني که قرار است مسئوليت اقتصادي خانواده را بر عهده گيرند ، افرادي مسئوليت پذير بوده و در راستاي تامين رفاه خانواده از هيچ کوششي فرو گذار نکنند . چنانچه امام صادق عليه السلام به يکي از ياران خود فرمودند : « اي معاذ ! ... براي خانواده ات تلاش کن . مبادا آنان براي تو کار و تلاش کنند . » (5) و به يکي ديگر از يارانشان نوشتند : « ... درتامين معاشت تنبلي مکن که باري بر دوش ديگري - يا فرمود : بر دوش خانواده ات - باشي »(6)
همچنين پيشوايان دين مردان را از انتخاب همسر صرفاً به انگيزه ثروت مندي زن بر حذر داشته و متذکر شده اند که خداوند چنين مرداني را به دارايي همسر واگذار (7) و به آن پناهنده مي کند (8) و ثروت همسر ممکن است او را به طغيان کشاند .( 9) از اهتمام اندک اسلام به توانايي اقتصادي داوطلبان ازدواج ، اين نکته نيز به دست مي آيد که از ديدگاه اسلام ، همساني اقتصادي دو طرف ازدواج ، معياري اساسي در انتخاب همسر شمرده نمي شود همچنان که در ازدواج پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله با حضرت خديجه عليها السلام و نيز ازدواج هايي که به توصيه اولياي الهي صورت گرفته ، از جمله ازدواج جوبير با ذلفا ،(10) مقداد بن اسود با ضياعه بنت عبد المطلب ، زيد بن حارثه و زينب بنت جحش (11) و نيز ازدواج منجح بن رياح با دختر ابي رافع (12 ) اين نوع همساني مشاهده نمي شود . محافظت از امانت هاي مالي ، يکي از ويژگي هاي همسر مطلوب از ديدگاه اسلام به شمار مي رود . از اين رو ، از امام باقر عليه السلام روايت شده که هر گاه مردي ، که دين و امانت داري او را پسنديديد ، براي خواستگاري به شما مراجعه کرد ، به او همسر دهيد . (13 ) و از ويژگي هاي زنان صالح آن دانسته شده که زناني خاضع { در برابر نظام خانواده } اند که در غياب همسر ، اسرار و حقوق او را ، که خدا براي او قرار داده ، حفظ مي کنند . (نساء : 34) پيامبر اکرم صل الله و عليه و اله در حديثي اين مسئوليت زنان را حفاظت از خويشتن و اموال شوهران معرفي مي کنند . (14)
طلب روزي حلال از ديگر وظايف اقتصادي همسر از نگاه اسلام به شمار مي رود . آنجا که خداوند به شيطان رخصت داد تا در ثروت و فرزندان پيروانش مشارکت جويد ، (اسراء : 64 ) راوي از امام باقر عليه السلام مفهوم اين مشارکت را جويا شد . آن حضرت مشارکت شيطان را در چيزهايي دانستند که با مال حرام در ارتباط است . (15) از اين رو ، افرادي که مشارکت شيطان را در دارايي و فرزندانشان بر نمي تابند ، لازم است در مورد رعايت حلال و حرام در کسب و کار همسر آينده دقت لازم را به خرج دهند .
مردي که مسئوليت اداره اقتصادي خانواده را بر عهده خواهد گرفت ، لازم است از سخاوت مندي لازم برخوردار باشد تا زندگي به کام خانواده سرشار از حلاوت و عاري از تلخ کامي گردد . از اين رو ، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله يکي از ويژگي هاي بهترين مردان را گشاده دستي آنان ، و يکي از خصوصيت هاي بدترين مردان را بخل ايشان دانسته اند . (16) و در حديثي ديگر بدترين مردم را کسي معرفي کرده اند که در تامين نيازهاي زندگي ، خانواده خود را در فشار قرار دهد .(17)امام رضا عليه السلام نيز گشاده دستي مردان را مانع از آن دانسته اند که اعضاي خانواده آنان ، مرگ ايشان را از خدا طلب کنند . (18) اين حديث بيانگر اهميت زياد سخاوت مندي در تامين آرامش خانواده بوده و از آن مي توان ضرورت بررسي اين خصيصه را پيش از ازدواج برداشت نمود .
در منابع اسلامي ، برخي ويژگي هاي اقتصادي زنان نيز در انتخاب همسر مورد توجه قرار گرفته است . در اين ميان ، خصيصه قناعت از اهميت قابل ملاحظه اي برخوردار است ، به گونه اي که در دعاي امير المومنين عليه السلام ، بهرمند شدن از همسر قانع از خداوند متعال درخواست شده است . (19) اين دعا با ازدواج آن حضرت با فاطمه زهرا عليها السلام به اجابت رسيد و همسري نصيب آن حضرت شد که الگويي جاودانه براي قناعت و ساده زيستي بود .( 20) قناعت و رضايت زن به وضع موجود تا آن جا مورد تاکيد پيشوايان اسلام قرار دارد که امام صادق عليه السلام در تقسيم بندي زنان به سه گروه ، از جمله بدترين آنان افرادي را معرفي مي کنند که اندک نمي پذيرند و بسيار را ناچيز مي شمرند . (21) از اين گروه زنان ، نه نماز واجب و نه نافله پذيرفته نمي شود تا آن که توبه کرده و از همسر خويش به اندازه توانش طلب کنند . (22) در منابع اسلامي ، کم هزينه بودن زن از برکت او ، و سنگيني مخارج او از شومي وي به حساب آمده است . (23)
از ديگر ويژگي هاي زن شايسته در نگاه اسلام ، اندک بودن ميزان مهريه وي عنوان شده است . (24) گزارش هاي فراوان در سراسر کتاب هاي حديثي و فقهي ، ترديدي بر جا نمي نهد که مهر اندک و سبک ، پسنديده و مورد سفارش اسلام است . (25) از سوي ديگر ، مهريه سنگين به جاي آن که عمل به قرآن (نساء : 4) و باعث برکت ازدواج (26) شود ، موجب شومي (27) و زمينه ساز عدوات (28) بين همسران و خانواده هاي آنان مي گردد . بر خلاف اين تصور ، که مهريه زن پس از طلاق مانع استيصال و پريشاني او مي گردد ، و بر اساس اين تصور ، مهريه هاي سنگيني براي دختران قرار داده مي شود ، تحقيقات نشان مي دهد بانواني که به علت اختلاف خانوادگي به اجراي مهريه خود اقدام کرده اند ، نهايتاً به بذل و بخشش مهريه در ازاي طلاق خلعي مبادرت کرده اند . (29)
هر چند از ديدگاه اسلام ، تامين نيازهاي مالي خانواده بر عهده مرد است ، زنان نيز در صورت تمکن اقصادي مي تواند بخشي از هزينه زندگي را به دوش کشند و اما آنچه از اهميت ويژه برخوردار است ، آن است که اين همياري نبايد موجب منت گذاري بر همسر شده و روزي به رخ او کشيده شود . رسول خدا صلي الله عليه و آله در حديثي فرمود :« هر زني که به دارايي خود بر شوهرش منت نهد و بگويد تو از ثروت من مي خوري ، اگر تمام آن ثروت را هم در راه خدا صدقه بدهد ، خداوند از او نمي پذيرد ، مگر آن که شوهرش از او راضي شود . » (30) و در روايتي ديگر فرمود : « اگر همه طلا و نقره ها ي زمين را زن به خانه شوهرش ببرد ، سپس روزي از روزها بر سر او بزند و بگويد تو کيستي ؟! اين دارايي مال من است ، اعمالش بر باد مي رود ، اگر چه از عابدترين مردمان باشد ، مگر آن که توبه کند و از سخنش برگردد و از شوهرش پوزش بخواهد . »(31) بر اين اساس ، دور بودن زن از خصيصه منت بر ديگران ، يکي از معيارهاي قابل توجه در همسر گزيني محسوب مي شود .

ويژگي هاي اجتماعي
 

با بررسي متون ديني ، مي توان ديدگاه اسلام را در خصوص اهميت ويژگي هاي اجتماعي در همسر گزيني دريافت . ضرورت يا عدم ضرورت همساني زن و مرد در نژاد طبقه اجتماعي ، و وجود يا عدم وجود قرابت فاميلي و آشنايي پيشين آنها ، از جمله مواردي است که در اينجا مورد بررسي قرار مي گيرد .
از ديدگاه جامعه شناسان ، تفاوت هاي قومي و نژادي غالباً با تعصب و پيش داوري همراه اند . وجود همين قالب هاي ذهني منفي ، مانع از نزديک شدن افراد متعلق به دو گروه قومي يا نژادي با يکديگر شده ، و در نتيجه ، از برقراري ارتباط زناشويي بين آنان جلوگيري مي کنند .(32) البته غالباً اين پيش داوري ها از مبناي مستحکمي برخوردار نيست . از نظر اسلام ، همساني نژادي زوجين ضرورت نداشته ، و ازدواج دو فرد از نژادهاي مختلف اشکالي ندارد . دليل اين نکته اين است که اولاً ، اسلام به نژاد به مثابه عاملي براي شناسايي افراد نگاه مي کند ، نه امتياز و برتري اقوام و ملل بر يکديگر . (حجرات : 13) ثانياً ، ازدواج اولياي الهي با افرادي از نژادهاي ديگر همچون ازدواج حضرت امام حسين عليه السلام با شهربانو دختر يزدگرد پادشاه ساساني ،(33) حضرت کاظم عليه السلام با حضرت حميده مصفاة ، که از اشراف عجم بود ، (34) امام رضا عليه السلام با حضرت تکتم ، که کنيزي از اهالي دورترين نقاط مغرب بود ،(35) و امام عسگريي عليه السلام با حضرت نرجس(36) که رومي بوده اند ، دليل روايي چنين پيوندهاي است .
ثالثاً ، پيشوايان دين به ازدواج هايي توصيه کرده اند که ويژگي بارز دو طرف آن تفاوت نژادي بوده است .(37)
اسلام همساني در طبقه اجتماعي زوجين را نيز در ازدواج ضروري نمي داند . اين امر نيز مستند به شواهد متعددي مي باشد . از يک سو ، خداوند در قرآن تقوي را ملاک کرامت افراد در نزد خود مي داند . (حجرات : 13) از سوي ديگر ، ازدواج هاي اولياي دين با کنيزاني (38) با وجود رفعت علمي و معنوي ، (39) از نازل ترين موقعيت اجتماعي برخوردار بودند ، بيانگر اين مطلب است که همساني طبقه اجتماعي ، عامل بسيار موثري در موقعيت ازدواج به شمارنمي رود . در يکي از اين موارد ، امام زين العابدين عليه السلام با کنيزي ، که از آن امام حسن عليه السلام بود ، ازدواج کرد اين خبر به گوش عبد الملک بن مروان رسيد وي در نامه اي به حضرت نوشت که تو شوهر کنيزان گشته اي ! امام زين العابدين عليه السلام به او نوشت : « همانا خداوند به وسيله اسلام ، پستي را بلندي بخشيده و ناقص را کامل گردانيده و از فرومايگي ، به ارجمندي رسانيده است . بنابراين ، هيچ مسلماني پست نيست ، بلکه پستي واقعي پستي جاهليت است . پيامبر خدا صلي الله عليه و آله خود ، بنده اش را { از قوم خود } زن داد و با کنيزش ازدواج کرد . »(40) همچنان که وساطت اولياي الهي در ازدواج هايي که طرفين آن بر خاسته از طبقات متفاوت اجتماعي بوده اند ، گواه آشکاري بر اين ديدگاه اسلام است . به عنوان نمونه ، رسول اکرم صلي الله عليه و آله در امر ازدواج فرزند خوانده خود ، زيد بن حارثه که برده اي آزاد شده توسط حضرت خديجه عليها السلام بود ، با دختر عمه خود ، زينب بنت جحش ، که از اشراف قريش بود ، وساطت نمودند . خداوند متعال نيز پس از مشاهده کراهت زينب ، به دليل اختلاف پايگاه اجتماعي آنان ، درايه اي زينب را از مخالفت با حکم پيامبر بر حذر داشت . (احزاب : 36) به اين ترتيب ، خط بطلان بر ضرورت همساني زوجين در طبقه اجتماعي زد . در خصوص مورد اخير ، علاوه بر رواياتي که گذشت ،(41) حديث زير گويا است . شخصي براي امام جواد عليه السلام نامه نوشت و در آن نظر حضرت را درباره ازدواج دختران خود و اين که هيچ کس را همانند { و هم شان خودش } نمي يابد ، جويا شد . حضرت در پاسخ چنين مرقوم فرمودند : « آنچه در مورد دخترانت بيان کردي و اين که کسي را همانند خودت نمي يابي ، دانستم ؛ اما - خدايت رحمت کند - اين امر را معيار و شرط ازدواج دخترانت قرار نده ؛ زيرا رسول اکرم صلي الله عليه و آله فرمود : « هر گاه کسي که اخلاق و ديانت او را مي پسنديد به خواستگاري نزد شما آمد به وي همسر دهيد ، چرا که در غير اين صورت ، فتنه و فساد بزرگي زمين را در بر خواهد گرفت . (42)و(43)
از آنچه گذشت ، اين نکته نيز آشکار مي شود که وجود يا عدم قرابت فاميلي يا آشنايي قبلي نيز معيار مهمي در گزينش همسر از نگاه اسلام ، به شمار نمي رود . چنانچه ازدواج اولياي دين نيز در مواردي با اقوام و خويشان (44) و در موارد ديگري با افرادي که از قرابت فاميلي برخوردار نبودند ، صورت گرفته است و وقتي امام سجاد عليه السلام را به خاطر ازدواج با زني ناشناس ملامت کردند ، آن حضرت فرمودند : هيچ مسلماني پست نيست . » (45)

نتيجه گيري
 

با توجه به بيان معيارهاي فوق ، تمايز بين رويکرد اسلام و رويکرد علوم اجتماعي به مسئله همسان همسري تا حدودي آشکار مي شود . متخصصان مسائل خانواده در حوزه هاي جامعه شناسي و روان شناسي معمولاً تاثير منفي انواع گوناگون ناهمساني دو زوج را به عنوان واقعيتي اجتماعي مفروض گرفته و بر اين اساس ، افراد را به احراز بالاترين سطوح همساني توصيه و تشويق مي کنند . اما در برابر اين برخورد نسبتاً محافظه کارانه ، اسلام به عنوان مکتب ديني و الهي ، رويکردي اصلاحي را به نمايش گذاشته و در جهت تغيير پندارهاي فرهنگي نادرستي مانند لزوم همساني خانوادگي ، قومي و طبقاتي کوشيده است . (46) در اسلام ، بر اصل همسان همسري ، به عنوان معيار همسر گزيني و ضامن انسجام خانواده ، در ذيل عنوان « کفويت » تاکيد شده است ، اما ديدگاه هاي ارزشي اسلام به ارائه تعريف خاصي از کفويت زن و شوهر انجاميده است . برخورد ايجابي با برخي جنبه هاي همسان همسري و برخورد سلبي با جنبه هاي ديگر بيانگر کوشش قانون گذار اسلام در جهت تغيير نگرش هاي فرهنگي نسبت به موضوع همسان همسري است . (47) همچنين از مباحث فوق روشن گشت که مهم ترين معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام ، دينداري و ايمان ، ارزش هاي اخلاقي و صلاحيت خانوادگي است خصوصيات جسمي ، اقتصادي و اجتماعي در درجه دوم اولويت قرار داشته يا اساساً معياري براي انتخاب همسر به شمار نمي روند.

پي‌نوشت‌ها:
 

* . دانشجوي دكتري روان شناسي تربيتي.
1. نور : 32 ؛ الطبرسي ، 1414 ، ج 1 ، ص 43 ؛ محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 329 ؛ محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 330 .
2. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 330 .
3. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ،ص 60 .
4. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 341 و ص 339 .
5. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 292 .
6. همان .
7. محمد بن الحسن طوسي ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 399 .
8. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 333 .
9. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 76 .
10. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 339 .
11 . حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 207 .
12 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 339 .
13. همان ، ص 347 .
14. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 327 .
15. محمد باقر مجلسي ، بحار الانوار ، ج 57 ، ص 342 .
16. محمد بن الحسن طوسي ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 .
17. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 465 .
18. محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 68 .
19. سيد فضل الله الراوندي ، النوادر للراوندي ، ص 49 .
20. حاکم حسکاني ، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل ، ج 2 ، ص 445 .
21. محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ص 318 .
22. مشکيني ، 1424 ، ص 681 .
23. حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 198 .
24. محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 386 .
25. محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 117 .
26. همان ، ص 108 .
27. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 568 .
28. حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 237 .
29. ناهيد دامن پاک مقدم ، بررسي تاثير حقوق مالي بانوان در استحکام خانواده ، تقويت نظام خانواده و آسيب شناسي آن ، ص 229 .
30. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 444 .
31. همان .
32. حسين بستان ، اسلام و جامعه شناسي خانواده ، ص 41 .
33. حسن طبرسي ، الاحتجاج علي اهل اللجاج ، ج 3 ، ص 387 .
34. همو ، اعلام الوري باعلام الهدي ، ص 313 .
35. محمد بن علي صدوق ، من لايحضره الفقيه ، ج 1 ،ص 18 .
36. محمد باقر مجلسي ، بحار الانوار ، ج 51 ، ص 9 .
37. حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 207 ؛ محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 344 ؛ حسين بستان ، اسلام و جامعه شناسي خانواده ، ص 196 .
38. حسن طبرسي ، الاحتجاح علي اهل اللجاج ، ج 3 ، ص 388 .
39. موسي خسروي ، زندگاني حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام ، ص 6 .
40. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 346 ، به نقل از محمدي ري شهري ، 1387 ، ص 69 .
41. همان ، ج 5 ، 339 ، 341 و 344 .
42. حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 205 .
43. حسين بستان ، اسلام و جامعه شناسي خانواده ، ص 196 .
44. ر . ک . به : ابراهيم بابايي آملي ، داستان ازدو
45. محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 2 ، ص 76 .
46. حسين بستان ، اسلام و جامعه شناسي خانواده ، ص 196 .
47. همان ، ص 195 .
 

منابع
نهج البلاغه ، قم ، هجرت ، 1414 ق .
حر عاملي ، محمد بن الحسن ، وسائل الشعيه الي تحصيل مسائل الشريعه ، قم ، موسسه آل البيت لاحياء التراث ، 1412 ق .
محمدي ري شهري ، محمد، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ترجمه حميد رضا شيخي ، قم ، دار الحديث ، 1387 .
سالاري فر ، محمد رضا ، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسي ، قم ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، 1385 .
کوهي ، سمانه و ديگران ، معرفي مدل درماني و سرخوردگي زناشويي در زوجين ، مشاوره خانواده و بهداشت جنسي ، قم ، انديشه ماندگار ، 1388 .
بستان ، حسين ، اسلام و جامعه شناسي خانواده ، قم ، پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، 1383 .
بستان ، حسين ، اسلام و تفاوت هاي جنسيتي ، قم ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، 1388 .
اليري ، دانيل ، ريچارداي . هيمن ، و آرتوراي ، جانگسما راهنماي گام به گام درمان مشکلات زناشويي ، ترجمه علي کيميايي و زهرا باقريان نژاد ، تهران ، رشد ، 1384 .
ديسک فشرده CD اجلاس طلوع مهر ، معاونت فرهنگي اجتماعي سازمان ملي جوانان ، 1387 .
صدوق ، محمد بن علي ، من لا يحضره الفقيه ، قم ، جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، 1404 .
ـــــــ ، علل الشرايع ، قم ، داوري ، بي تا .
ـــــــ ، امالي ، بيروت ، اعلمي ، 1400 ق .
ـــــــ ، معاني الاخبار ، قم ، جامعه مدرسين ، 1403 .
ـــــــ ، الخصال ، قم ، جامعه مدرسين ، 1362 .
ـــــــ ، عيون اخبار الرضا عليه السلام ، تهران ، جهان ، 1378 ق .
آقا جاني مرسا ، حسين ، عوامل موثر بر طلاق بر حسب طبقه اجتماعي مورد : شهر تهران ، جامعه شناسي ، ش 2 ، 1384 .
سپهريان ، فيروزه ، « بررسي مقدماتي عوامل موثر بر طلاق و راههاي پيش گيري از آن » . اصول بهداشت رواني ، ش 5 و 6 ، بهار و تابستان ، 1379 .
کليني ، محمد بن يعقوب ، الکافي ، تهران ، دار الکتب الاسلاميه ، 1365 .
مصابح يزدي ، محمد تقي ، اخلاق در قرآن ، تحقيق و نگارش : محمد حسين اسکندري ، قم ، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ، 1384 .
محمدي ري شهري ، محمد ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، با همکاري عباس پسنديده ، ترجمه حميد رضا شيخي ، قم ، دار الحديث ، 1378 .
طباطبايي ، سيد محمد حسين ، الميزان في التفسير القرآن ، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني قم ، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه ، قم ، 1363 .
طوسي ، محمد بن الحسن ، تهذيب الاحکام ، تهران ، دار الکتب الاسلاميه ، 1365 .
مصباح يزدي ، محمد تقي اخلاق در قرآن (مشکلات) ، تحقيق و نگارش محمد حسين اسکندري ، قم ، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ، 1384 .
طبرسي ، حسن ، مکارم الاخلاق ، قم ، شريف رضي ، 1370 .
مجلسي ، محمد باقر ، بحار الانوار ، بيروت ، موسسه الوفاء ، 1403 .
پاينده ، ابوالقاسم ، نهج الفصاحه مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلي الله عليه و آله ، تهران ، دنياي دانش ، 1382 .
امام خميني ، تحرير الوسيله ، قم ، موسسه مطبوعاتي اسماعيليان ، بي تا .
حيدري ، مجتبي ، دينداري و رضامندي خانوادگي ، قم ، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ، 1385 .
الراوندي ، سيد فضل الله ، النوادر للراوندي ، قم ، دار الکتاب ، بي تا .
فيض کاشاني ، مولي محسن ، المحجه البيضاء في تهذيب الاحياء ، تصحيح و تعليق علي اکبر غفاري ، قم ، دفتر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، بي تا .
الديلمي ، الحسن بن ابي الحسن ، ارشاد القلوب ، بيروت ، موسسه الاعلمي ، 1389 .
کيلن ، ملاني و جوديت استمانا ، رشد اخلاقي ؛ کتاب راهنما ، ترجمه محمد رضا جهانگير زاده قمي و همکاران ، قم ، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي 1389 .
الديلمي الهمداني ، شيرويه بن شهردار ، الفردوس بماثور الخطاب ، تحقيق محمد السعيد بن بسيوني زغلول ، بيروت ، دار الکتب العلميه ، 1406 ق .
السجستاني الازدي ، سليمان بن اشعث ، سنن ابي داود ، تحقيق : محمد محيي الدين عبد الحميد ، بيروت ، دار احياء السنه النبويه ، بي تا .
البخاري ، محمد بن اسماعيل ، صحيح البخاري ، تحقيق مصطفي ديب البغا ، بيروت ، دار ابن کثير 1410 ق .
النوري ، ميرزا حسن ، مستدرک الوسايل ، بيروت ، موسسه آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث ، 1408 .
نهج البلاغه ، شرح ابن ابي الحديد معتزلي ، عبد الحميد ، قم ، کتابخانه آيت الله مرعشي ، 1404 .
مظلومي ، رجبعلي ، تربيت معنايي انسان « تربيت از ديدگاه ائمه اطهار » ، تهران ، انجمن اوليا و مربيان ، 1387 .
فلسفي ، محمد تقي ، الحديث ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي ، 1367 .
مظاهري ، علي اکبر ، جوانان و انتخاب همسر ، قم ، پارسيان ، 1388 .
الهندي ، علي المتقي بن حسام الدين ، کنز العمال في سنن الاقوال و الافعال ، تصحيح صفوه السقا ، بيروت ، مکتبه التراث الاسلامي ، 1397 .
التميمي المغربي ، النعمان بن محمد ، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضايا و الاحکام ، تحقيق آصف بن علي اصغر فيضي ، مصر ، دار المعارف ، 1389 ق .
حسکاني ، حاکم ، شواهد التنزيل لقواعد التفصيل ، تهران ، موسسه طبع و نشر ، 1411 ق .
الشيباني ، احمد بن محمد ، مسند احمد بن حنبل ، تحقيق عبدالله محمد الدرويش ، بيروت ، دارالفکر ، 1414 ق .
دامن پاک مقدم ، ناهيد ، بررسي تاثير حقوق مالي بانوان در استحکام خانواده ، تقويت نظام خانواده و آسيب شناسي آن ، ج 2 ، قم ، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني 1386 .
طبرسي ، فضل بن حسن بن فضل ، اعلام الوري الهدي ، تهران ، اسلاميه ، 1390 ق .
طبرسي ، احمد بن علي ، الاحتجاج علي اهل اللجاج ، ترجمه نظام الدين احمد غفاري مازندراني ، تهران ، مرتضوي ، 1403 .
خسروي ، موسي ، زندگاني حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام ، تهران ، اسلاميه ، 1380 .
Hughws , Michael , Carolin j . krohler , james W . vander zanden (2002) Sociology : the core , New York , McGraw - Hill H igher Education
نشريه اسلام و پژوهش هاي تربيتي شماره 4