نقش زن مسلمان در نهاد خانواده(1)

چكيده:
 

اسلام با نگاهي دقيق و عميق به تمام ابعاد وجودي زن تعريفي درست و مسيري استوار براي حضور زن و در تام عرصه هاي فردي و خانوادگي، اجتماعي، ‌فرهنگي، ‌اقتصادي و سياسي ارائه و وظائف و نقشهاي تعالي بخش زن در نهاد خانواده را ذكر نموده است. در اين مقاله به تبيين نقش زن مسلمان در نهاد خانواده پرداخته ايم.

كليد واژه:
 

زن مسلمان وظائف و نقشها، نهاد خانواده

مقدمه:
 

اسلام به عنوان ديني جاودانه به تمام ابعاد وجودي بشر نگاهي جامع داشته و لذا ديدگاه ويژه، ‌روش و بي نظيري در مورد نقش زن دارد، ‌اما پيش از هر چيز بايد دانست كه از نظر گاه اسلم و قرآن منظور از نقش زن جهاد كوشش و پيكار در راه خدا و فداكاري و گذشت در اين راه است كه اين كار از هر كسي به نحوي و تحت شرايط خاصي ساخته است به همين جهت جهاد با صلاح در ميدان جنگ از زنها برداشته شده و بر آنها واجب نيست، ‌اما اگر از راه هاي ديگري كه با ساختمان وجودي و عفت و شخصيت آنان سازگار باشد بتوانند خدمتي در اين راه انجام دهند، يكي از نشانه هاي ايمان ثو كمال آنها است و از اين رو حضرت زهرا(س) از تمام فرصتهايي كه پيش مي آمد براي مبارزه با بي دينان و بدعت گذاران استفاده مي نمود. (1)
اين نقش گذاري در تمام زواياي زندگي حضرت زهرا(س) در قالب جهاد با نفس جهاد در ميدان مبارزه با بي دينان جهاد فرهنگي سياسي و... به شكل درخشاني نمود دارد چرا كه ايشان در دامن مادي مجاهد پرورش يافته بود مادري كه سه سال مسلمانان محصور در شعب ابي طالب را اداره كرد و همه ي اموال خود را در اين راه خرج نمود بي حرمتيها به او وارد شد و شهامتها در اين راه ديد و هر قدر اين اتفاقات بيشتر مي شد صبر و استقامت او افزون مي گشت. (2) حضرت خديجه(س) كه از همان آغاز با برگزيدي همسري روحاني نه ثروتمند و صرف مال در مسير درست نه در رباخواري ثابت كرد كه طالب زندگاني سعادتمندانه است و آن را بر پايه ي جهاد در راه خدا استوار مي داند و همه ي اينها نشأت گرفته از شخصيت برجسته استقلال نفساني و اطلاعات كافي او بود(3) حضور فعال زنان از همان طليعه ي ظهور دين محمدي در صحنه ها بيعت و هجرت كاملاً‌ آشكار بود و همانها بودند كه همدوش مردان و با تحمل شكنجه ي مشركان دين خدا را حمايت مي كردند: « يا ايها النبي اذا جائك المومنات يبايعنك علي ان لا يشركن بالله شيئا» (4) اي پيامبر! هنگامي كه زنان مومن نزد تو آيند تا با تو بيعت كنند كه چيزي را شريك خدا قرار ندهند.
« يا ايها الذين آمنوا اذا جائكم المومنات مهاجرات فامتحونهن...»(5) اي كساني كه ايمان آورده ايد! هنگامي كه زنان با ايمان به عنوان هجرت نزد شما آيند آنها را آزمايش كنيد...
در ماجراي قيام امام حسين(ع) نيز زنان در نقشهاي مختلف جهادي شركت فعال داشتند همسر زهيربن القين او را به همراهي امام حسين(ع) خواند و او را متحول ساخت. (6) علاوه بر نقش انگيزش و تشويق زن در حادثه اي عظيم كربلا زنان نقش دفاعي تبليغي و اطلاع رساني و نيز نگهداري انقلاب را بر عهده داشتند(7) كه زينب كبري(س) علمدار زنان مجاهد كربلا بود.
قيام عليه طاغوت و خطبه هاي آتشين زينب (س) گرچه براي ايشان و ديگران خطرات جاني داشت اما محكوم سازي و رسوا نمودن ستمگران و فراهم ساختن موجبات درك و رشد مردم جاهل و ترسو كه خود را در برابر ياغي زمان يكسره باخته و فريب تبليغات دستگاه ديكتاتوري بني اميه را خورده بودن محسوب مي شد. افزون بر اين، ‌رساندن پيام مقدس حجت زمان و سرور آزادگان حضرت امام حسين(ع) كه جنايتكاران كوفه و شام خيال مي كردند آن نداي مقدس را در ميان شنهاي تفديده ي نينوا خاموش كرده اند به اقصي نقاط جهان رسالتي الاهي و تاريخي بود كه پشت مردان جهان در حمل آن خم مي شد و از عهده شان خارج بود(8) آنجا كه فصاحت و بلاغت زينب(س) كاخ يزيد را ويران نمود و مشتي بر دهان پسر زياد شد و ابن زياد با آن همه عداوتي كه نسبت به خاندان پاك مطهر پيامبر (ص) داشت نتوانست تعجب خود را از آن همه شيوايي و رسايي در قالب الفاظي زيبا و موزون پنهان دارد، ‌لذا به صورت تحقيرآميز گفت: به راستي كه اين زن در علم سجع گويي زبردست است، ‌اما زينب(س) در پاسخش فرمود: زن را با سجع گويي چه كار؟ مرا بدان دلبستگي نيست و آنچه شنيدي سوز سينه ام بود كه بر زبان جاري شد.(9)
همه ي اينها بايد درسي باشد براي زنان امروز تا بدانند چگونه بايد به جاي استفاده از زبان در مسير شهوت با بيان فصيح و بليغ آنرا در همه عرصه هاي جهادي بكار بندند. زنان در عرصه ي انقلاب شكوهمند اسلامي ايران نيز افتخار آفريدند و در ميدان جهاد در زير لواي حجاب اسلامي نقش آفرينيهاي جهت آوري از خود به منصفه ي ظهور رساندند كه در كلام نوراني بنيان گذار جمهوري اسلامي ايران، ‌امام خميني (ره) كاملاً ‌تبيين گرديده است كه عبارتند از:
1- تربيت مجاهد: « خداوند شماها را حفظ كند، ‌شماها كه در زمان خود بزرگان را مي پرورايند، شما كه وظيفه ي مادري داريد و اين بزرگترين وظيفه است كه اسلام به آن احترام گذاشته است مادراني كه فرزنداني تربيت مي كنند كه آتيه ي ملت را حفظ مي كند...» (10)
2- جهاد مالي:« شما خانمها همه جهاد كرديد در راه نهضت و پيروزي اسلام و هم جهاد مالي كرديد شما در عرض سربازان اسلام و همدوش با بانوان صدر اسلام هستيد.(11)»
3- تشويق مردان به حضور در عرصه ي جهاد:« مردها به تبع زنها در خيابانها مي ريختند تشويق مي كردند زنها خودشان در صفهاي جلو بودند. زن يك همچو موجودي است كه مي تواند يك قدرت شيطاني را بشكند.»(12)
4- مجاهدت جاني و جسماني:« زنان در عصر ما ثابت كردند كه در مجاهده همدوش مردان بلكه مقدم بر آنانند. زنان ايران، هم مجاهدات انساني عظيم كرده اند و هم مجاهدات مالي... همين خانمهاي محجبه همينها كه مظهر عفاف هستند در نهضت پيشقدم بودند و در ايثار مال همدم پيشقدم»(13)
5- شجاعت دادن به مردان:« خانمها در اين نهضت يك قدم راسخي داشتند و يك كمك بزرگي به ملت كردند. اين خانمها بودند كه وقتي به خيابانها و كوچه ها ريختند و فرياد زدند تشجيع كردند ‌مردها را و قدرتهاي آنها را چند مقابل كردند.»(14)
6- پشتيباني:« خدمت مردها بسيار مرهون خدمت زنهاست. در مردها يك حسي است كه اگر ببينند زنها بيرون آمدند از خانه ها براي يك مقصودي اگر قوه شان يكي باشد، ‌و در مملكت ما اين طور شد كه بانوان همدوش بلكه جلوتر از مردها از خانه بيرون آمدند... جوان دادند، شوهر دادند برادر دادند. پشتيباني از اسلام كردند و مردها هم بسياري به تبع زنها اين كار را كردند.»(15)
7- تحريك غيرت مردان:« مرد حساس است نسبت به زن... اگر يك زن را ببينيد كه بي احترامي مي كنند حساسيت دارد... بنابراين پيشقدم شدن شما زنها در همه ي مسائل من جمله مسائل دفاع مسائل جهاد مسائل كمك كردن به جبهه ها مسائل وارد شدن در هر طريقه اي اسباب اين مي شود كه مردها هم بيشتر وارد بشوند مردها هم قويتر بشوند.»(16)
8- مقام تسلي دهي به مجاهدان:« مرحبا به خانمهاي محترمه كه از راه دور براي ملاقات ما و براي تسليت در اين مصيبت تشريف آورده ايد.»(17) الگوي اين زنان حضرت زهرا(س) بود كه بيرون رفتنش براي رفع اندوه پيامبر و مسلمانان بود.(18)
اسلام نه تنها زنان را از پاداش جهاد در راه خدا محروم نساخته بلكه با ديدي وسيع به اين مساله نگريستند و بزرگترين بهره منديها را براي جهاد زن در كانون خانه و خانواده دانسته است:« جهاد المرأه حسن التبعل»(19) جهاد زن نيكو شوهرداري كردن است.«جهاد المرأه حسن ان تصبر علي ما تري من اذي زوجها غيرته»(20) جهاد زن به آن است كه در برابر تندي و آزاد شوهر و غيرت او بردباري كند. و سپس با توجه ويژه با مساله ي حجاب، ‌اجر عفت را بالاتر از اجر شهيد برشمرده است: « ما المجاهد اشهيد في سبيل الله با عظم اجرا ممن قدر فعف: كادالعفيف ان يكون ملكا من الملائكه» پاداش مجاهد شهيد در راه خدا بزرگتر از پاداش عفيف پاكدامني نيست كه قدرت بر گناه دارد و آلوده نمي گردد همانا عفيف پاكدامن فرشته اي از فرشته ها است.»(21)
نقش زنان در پاسداري از دين خدا آنجا روشن تر مي شود كه در يابيم در منظومه ي دنيا اسلام زن در عصر غيبت و زمان ظهور حجت زمان (عج) نيز جايگاه ويژه اي دارد كه در قالب سخناني از امام باقر و امام صادق(ع) بيان گرديده است: امام باقر (ع) فرمودند:« و يجيء و الله ثلاث مائه و بضعه عشر رجلا فيهم نمسون امراه يجتمعون بمكه علي غير ميعاد قزعا لفزع الخريف» و مي آيد و به خدا سوگند سيصد و سيزده نفر كه پنجاه نفر آنها زن هستند و بدون وعده ي قبلي مثل پاره هاي ابر پاييزي به هم رسيده و در مكه جمع مي شوند يعني مثل ابر به حركت در مي آيند تا در مكه مكرمه گردهم جمع مي شوند.(22) بنابراين پنجاه زن در سطح رهبري در قيام امام مهدي (ع) وجود دارد.
امام صادق(ع) نيز از 13 زن رجعت كننده در خدمت آن حضرت سخن به ميان آورده و نام 7 يا 8 تن از آنان را ذكر فرموده است كه براي پرستاري محرومان مي آيند همچنان كه در احد تعدادي زن بدين منظور در خدمت پيامبر (ص) بودند. و در جاي ديگر فرمودند:« يكون مع القائم ثلاث عشر امراه يداوين الجرحي و يقمن علي المريض» همراه امام زمان (ع) سيزده زن به كار مداواي مجروحين و نگهداري از بيماران مي پردازند.(23)

نقش زن در نهاد خانواده:
 

زن در خانواده دو نقش عمده و اساسي بر عهده دارد همسري و مادري كه هر يك از آنها شايسته ي تبيين و تحليل ويژه است.

همسرداري:
 

آنچه سبب مي شود تا توجه زن و مرد در زندگي مشترك عطف بر جهت هاي نادرست گردد هدفهايي است كه بدون بصيرت و آگاهي برگزيده مي شوند كه مي توان گزينش آسايش و آرايش زندگي بجاي آرامش را از مهمترين آنها برشمرد چرا كه آسايش و آرايش زندگي به هيچ وجه تضمين كننده ي برخورداري از آرامش نيست و اين در حالي است كه آرامش همواره توام با آسايش نيز هست.
اهميت اين موضوع زماني وضوح بيشتر مي يابد كه به زن به عنوان معشوق و محبوب مرد و عنصر تاثيرگذار در كانون خانواده نگريسته شود اما بايد از زنان و مردان عصر حاضر پرسيد چرا به جاي استفاده ي درست از الفت و عشق در طريق اصلاح متقابل رهرو ليبراليسم غربي شده اند آيا اين آزادي است يا عين اسارت به دست اميال و شهوتها كه تنها اسمي از آزادي به يدك مي كشد و سيبي است از ميان گنديده.
حجاب حقي است الاهي (24) اما امروزه در تفكر بسياري از افرد حقي بشري دانسته مي شود به عبارت ديگر مسئوليت حفظ حجاب و عفت با اجازه ي شوهر و خانواده يا هر كس ديگر از عهده ي زنان برداشته نمي شود چون قانون گذار و صاحب حق پروردگار يكتاست ولي فراوان ديده مي شود كه جوانان پس از ازدواج به جاي حفظ نيمي از دين خود، ‌از آن براي تخريب دين استفاده مي كنند. در واقع بايد دانست كه ازدواج به معناي گزير از قانونهاي الهي نيست بلكه به معناي تلاش براي اجراي هر چه بهتر اين قانون هاست. چنانكه حضرت علي (ع) روز بعد از عروسي، ‌در پاسخ پرسش پيامبر(ص) در مورد چگونگي حضرت زهرا(س) فرمود:« نعم العون علي طاعه الله» بهترين كمك است بر اطاعت خدا (25) اين سازندگي و همدلي تا آنجا پيش مي رود كه پس از شهادت فاطمه (س) علي (ع) خطاب به پيامبر (ص) مي فرمايد:« قل يا رسول الله عن صفيتك صبري و رق عنها تجلدي» اي پيامبر خدا! صبر و بردباري من با از دست دادن فاطمه(س) كم شده و توان خويشتن داري ندارم(26) چرا كه حضرت زهرا (س) زداينده ي غمها و رنجهاي دوران مظلوميت علي (ع) بود و اين خود آن حضرت بود كه درباره ي صديقه كبري(س) وقتي به خانه مي آمدم تمام غم و اندوهم برطرف مي شد.» (27)
افزون بر اين ملاك زنان عصر حاضر بايد بنگرند كه مبادا جزء بدترين زنان قرار گيرند؛ چرا كه پيامبر (ص) در ضمن حديثي فرمودند:« الا اخبريم بشرار نساءكم؟» الذليله في اهلها العزيزه مع بعلها العقيم الحقود التي لا تورع من قبيح المتبرچه اذا غاب عنها بعلها الصحان معه اذا حضر لا تسمع و لا تطيع امره» بدترين زنانتان آن زني است كه در ميان خانواده ي خود فروتن و رام ولي در برابر شوهرش بزرگمنش و عزيز باشد، ‌آن زني كه عقيق و كينه جو و در كارهاي زشت بي پرواست، ‌چون شوهر از او دور باشد خود را بيارايد و در هنگام حضور او پوشش رود و سخنش را نشنود و فرمانش نبرد(28) و بكوشند تا خود را با خلعت له درع الحيا و اذا خلت مع غيره لبست معه درع الحياء(29) بهترين زنانتان آن زني است كه چون با شوهر خود خلوت كند جامه ي حيا را به يك سو افكند و چون با مرد بيگانه باشد جامه ي محكمي از حيا و عفت در بر كند. و نيز حضرت علي طي اندرزي حكيمانه برخي از بهترين صفات و خلق خوهاي زنان را برشمرده اند:« خاير حضال النساي شرار حضال الرجال الزهدو والجبن و البخل فاذا كانت المراه مرهوه لم تمكن من نفسها و اذا كانت بخيله حفظت مالها و مال بعلها و اذا كانت جبانه فرقت من كل شي يعرض لها» با برخي از نيكوترين خلق و خوي زنان زشت ترين اخلاق مردان است مانند تكبر ترس بخل هر گاه زني متكبر باشد بيگانه را به حريم خود راه نمي دهد و اگر بخيل باشد اموال خود و شوهرش را حفظ مي كند و چون ترسان باشد از هر چيزي كه به آبروي او زيان رساند فاصله مي گيرد. (30)

فرزند داري:
 

زنان در مقام مادري نيز در زير لواي عزت بخش اسلام قرار گرفته اند چنانكه ديدگاه اسلام در اين مورد نيز بي نظير و جاودانه مي باشد. به عبارت ديگر، ‌از ديدگاه اسلام فرزند سبب آزمايش است، ‌زيرا والدين بايد در انتخاب همسر، ‌پرداخت مهريه حلال به همسر تغذيه ي سالم فرزند محبت و نظارت بر تعليم و تربيت، ازدواج و اشتغال و در گرايشهاي گوناگون او كمال دقت را داشته باشد كه عبور از تمام اين مراحل آزمايشي سخت است(31) زنان جامعه ي امروز بايد با الگو قرار دادن زندگاني حضرت زهرا(س) كوشش كنند تا در نقش يك مادر به شكلي متعالي عمل كنند و همانگونه كه آن حضرت در مقابل پيشنهاد كمك سلمان و زماني كه بين نگهداري از حسين(ع) و كار با دستاس مخير گرديد مراقبت از فرزندش را برگزيد(32) آنها تمام وجود باور داشتند كه تجسم عطوفت و رحمت در ديدگاه نوراني مادر، ‌بارقه ي رحمت و عطوفت رب العالمين است، ‌و لذا بايد در دفاع از كرامت و هويت زن به نقش حساني او كه همان رسالت مادري است، ‌و لذا بايد در دفاع از كرامت و هويت زن به نقش حياتي او كه همان رسالت مادري است توجهي خاص مبذول شود و هيچگاه اين نقش اصيل و انسان ساز قرباني نقشهاي زودگذر اجتماعي نگردد.(33) امام باقر (ع) نيز فرمود:« زنان زيبا را براي شيردادن انتخاب كنيد زيرا شير اثر دارد و صفات زن شيرده را به طفل شيرخوار سرايت مي دهد.»(34)
فرزندان در طول دوران زندگي خود هم نيازمند تعليم اند و هم تربيت تعليم به بخش آموزشي اطلاق مي گردد. اما تربيت بايد عيني باشد لذا يك مادر خوب و شايسته بايد علاوه بر آموزش معارف الهي به فرزند بايد كوشش نمايد تا الگويي مناسب نيز براي او باشد به عبارت روشن تر تربيت مقدور كسي است كه آنچه را از متعلم مي خواهد خود دارا باشد.(35) آنچه از ديدگاه روانشناسي و برون ديني هم كاملاً ‌مورد تاييد قرار گرفته اين است كه اولين عاملي كه در ايجاد و عادت مطالعه موثر است خانواده مي باشد. اگر پدر و مادري عادت به مطالعه داشته باشند كودك با ديدن اين حالت به تدريج با كتاب آشنا شده و به تقليد از آنها مي پردازد و با كتاب انس مي گيرد.(36)
البته اين انتقال عادت از والدين به فرزندان همواره وجود دارد و محدود به عادت مطالعه نيست. همه ي اينها در حالي است كه دنياي غرب انجام كارهاي خانه نگهداري فرزندان در سرويس هاي خدماتي توسط دولت را پيشنهاد مي كند(37) كه هرگز با اصول و موازين علمي و اخلاقي تطبيقي ندارد.

پي نوشت ها :
 

*كارشناس ارشد علوم قرآن دانشگاه كرمانشاه
1) رسولي محلاتي، هاشم، زندگاني حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، ص 274- 273 تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامي، 1377
2) اميني، ابراهيم، بانوي نمونه اسلام، ص 21- 23 قم شفق، 1376
3) ممتحنه/12
4) ممتحنه/10
5) القپانچي، صدرالدين، هدف اصلاحي نهضت امام حسين(ع) قيام مهدي(ع) ترجمه نور علي احمدي فالحي، ص 1384 تهران: مهر تابان، 1388
6) همان، ص385
7) رسولي محلاتي هاشم زندگاني حضرت فاطمه(س) و دختران آن حضرت ص 271- 272 تهران: دفتر نشر فرهنگي اسلامي، 1377
8) همان، ص 276-275
9) موسوي خميني روح الله صحيفه ي امام، ج7، ص 221، قم موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره) 1379
10) همان، ج7، ص 239
11) همان، ص 239
12) همان، ص342
13) همان، ج10، ص244.
14) همان، ج11، ص510
15) اين سخنراني به مناسبت شهادت استاد مرتضي مطهري در روز 12 ارديبهشت 1358 ايراد گرديده است.
16) موسوي خميني، روح الله، صحيفه امام، ج7، ص 221، قم: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره) 1379
17) رسولي محلاتي هاشم زندگاني حضرت فاطمه (س) و دختران آن حضرت، ص 108 تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377
18) الکليني يعقوب بن اسحاق، اصول کافي، ج 5ص 9.
19) همان
20) محمد دشتي ترجمه ي نهج البلاغه حکمت 474 ص 538-539.
21) موسوي نسب، جعفر 200 پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان ص 145-146 تهران: منهاج، 1385 النعماني ابوزينب الغيبته ص 150، قم: مدين، 1426ه.ق، الپانچي، صدرالدين، هدف اصلاحي نهضت امام حسين(ع) قيام مهدي(ع) ترجمه: نور علي احمد فالحي تهران مهر تابان، 1388.
22) شيخ الرئيس کرماني عباس موعود امم ص 167قم: عصر ظهور، 1383.
23) جوادي آملي، عبدالله، زن در آيينه ي جلال و جمال، ص 191، قم: اسراء، 1383
24) امين، ابراهيمي، بانوي نمونه ي اسلامي، ص 118 قم: شفق، 1376
25) دشتي، محمد، ترجمه نهج البلاغه، خطبه 202، ص 308-309.
26) رسولي محلاتي، هاشم، زندگاني حضرت فاطمه(س) و دختران آن حضرت، ص 118، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامي 1377
27) الکليني، يعقوب بن اسحاق، اصول کافي، ج5، ص 324
28) همان، ج5، صث324
29) دشتي، محمد، ترجمه ي نهج البلاغه، حکمت 234، ص 493-492.
30) قرائتي، محسن، تفسير نور، ج12، ص 89، تهران: مرکز فرهنگي درسهايي از قرآن، 1375.
31) رسولي محلاتي، هاشم، زندگاني حضرت فاطمه(س) و دختران آن حضرت، ص 110، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامي، 1377.
32) جمعي از نويسندگان، فمنيسم، ص 27، قم: صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، 1385.
33) همان، ص 28
34) اميني، ابراهيم، آيين همسرداري يا اخلاق خانواده، ص 193، تهران: اسلامي، 1367.
35) خانکش پور، فاطمه، ماهنامه اطلاعات علمي« ماندگاري شيوه ي تدريس»، ص 50، سال 22، شماره 7.
36) ساري زاده، حسن، ماهنامه اطلاعات علمي چگونه کودکانمان را به مطالعه عادت دهيم؟ ص 34، سال 22 شماره 5
37) زعفران چي، ليلا سادات، کتاب زنان( فمينيسم 13) روي آورد فمينيسم به اقتصاد، ص 25، سال 8، شماره 2
 

منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 40