نویسندگان: علی احمد پناهی، داوود حسینی



 

پرخاشگری

از مسائل مشکل آفرین برای خانواده ها، پرخاشگری و رفتارهای پرخاشگرایانه نوجوانان در روابط با دیگران است.
بعضی از روان شناسان، پرخاشگری را رفتاری می دانند که به دیگران آسیب می رساند یا بالقوه می تواند آسیب برساند. پرخاشگری ممکن است بدنی یا لفظی و یا به صورت تجاوز به حقوق دیگری باشد.
عده ای دیگر، پرخاشگری را رفتاری می دانند که به قصد آزار کسی یا آسیب رساندن به چیزی، ابراز می شود. (1) پرخاشگری، نشان دهنده شورشی درون فرد و حاکی از وجود احساساتی است که فرد گویی از بازگو کردن آن وحشت دارد: رنجی درون او وجود دارد که قادر به رفع و جبران آن نیست و ناگزیر تلافی آن را سر دیگران در می آورد؛ اگر چه در مواردی ممکن است این زجر دادن متوجه خود فرد شود. (2)

شکل های پرخاشگری

پرخاشگری در ارتباط با دیگران، به صورت زدن، شکنجه دادن، آزار رساندن، مشکل آفریدن و اعمالی مشابه آن، رخ می دهد و معمولاً به صورت قالبی انجام می گیرد؛ ولی گاهی به صورت سرزنش کردن، استهزا و مسخره نمودن دیگران، بیان سخنان خشن و زننده و دزدی های موذیانه، زمینه ساز برای درگیری و دعواست. پرخاشگری در ارتباط با اشیا و پدیده ها، به صورت خراب کردن اشیا، ویرانگری، شکستن اشیا و جنگ و ستیز برای به دست آوردن چیزهایی که فرد پرخاشگری مایل است به تملک خود درآورد، بروز و ظهور می یابد.

علل پرخاشگری

قبل از هرگونه اقدام اصلاحی در زمینه پرخاشگری، ضروری است علل این امر شناخته شود. در ادامه علل و انگیزه های مهم این امر را بررسی می کنیم.
1. مشکلات جسمی: برخی نوجوانان از لحاظ طبیعت و روان، در وضع و موقعیتی هستند که گویی حال و طبعشان برای رفتاری مسالمت آمیز آماده و مساعد نیست؛ به علت تجربه های ممتد و خسته کننده و تحمل بیماری های بسیار، حال و حوصله خود را از دست داده اند و مشکلات روانی، از درون، آنها را می خورد و یا عواملی چون افسردگی، وسواس و اضطراب آنها را ناراحت و بی تحمل می کند. حتی ممکن است در برابر امور و جریان های عادی، قدرت تحمل نداشته باشند. گرسنگی و ضعف و پایین آمدن قند خون، می تواند موجب پرخاشگری شود.
2. ناکامی: ناکامی یکی از برانگیزاننده های پرخاشگری است. اگر کسی به دنبال رسیدن به چیزهایی باشد که برای او بسیار مطلوب و جذاب است، ولی در راه رسیدن به آنها با موانع مختلف روبه رو شود و ناکام گردد، احتمالاً یکی از عکس العمل های او، پرخاشگری خواهد بود.
3. تحریک دیگران: گاهی عامل برانگیزاننده پرخاشگری، دیگران هستند؛ مثلاً اگر شما در یک فروشگاه مشغول خرید باشید و فردی با چرخ دستی به شما بزند، وقتی بر می گردید و می بینید که با چرخ دستی به شما زده است، ظاهری عصبانی دارد و غرولند می کند و می گوید: « این به تو خواهد آموخت که دیگر جلوه راه دیگران را نبندی»، واکنش شما به احتمال قوی، خشم و عصبانیت است و ممکن است به شکل تلافی جویانه ای به او نگاه کنید و بگویید: « تو فکر می کنی کی هستی؟» یا « آیا دیوانه ای؟» یا حتی ممکن است به او بگویید: « چرخ دستی را طرف خودت بکش» و آن را با دست یا پا به طرف او هل بدهید. این پرخاشگری نتیجه تحریک کلامی یا فیزیکی شماست. (3)
4. اعمال محدودیت های افراطی: نوجوانانی که به شدت از سوی خانواده مراقبت می شوند، یا دچار محدودیت های افراطی هستند و نمی توانند مانند سایر دوستان خود آزاد باشند، ممکن است پرخاشگری در آنها تقویت شود.
5. احساس حقارت: نوجوانانی که دچار احساس حقارت هستند، برای جبران این کمبود سعی می کنند بر سر کوچک ترها و ضعیف ترها پرخاشگری کنند. رسول اکرم (ص) در این زمینه می فرمایند: من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ (4) « کسی که احساس حقارت کند (خودش را کم ارزش بداند) از شرش در امان نخواهی بود».
6. اختلالات روانی دوران قاعدگی: دختران در ایام قاعدگی از نظر روانی، زود برانگیخته می شوند و در مقابل انتقاد دیگران، عکس العمل پرخاشگرانه نشان می دهند. ضروری است در این ایام مراعات حال آنان بشود.
7. عامل فرهنگی و رسانه ای: بخش مهمی از یادگیری ما، از طریق الگو قرار دادن رفتار دیگران به دست می آید. الگوها می توانند واقعی یا رسانه ای باشند. صحنه های خشن و پرخاشگرانه ای که از رسانه ها پخش می شود، می توانند به عنوان محرک و برانگیزاننده پرخاشگری عمل کنند(5) و از این رو برنامه های تلویزیونی، فیلم ها و وقایع ورزشی دربردارنده مسائل پرخاشگرانه، به طور غیر مستقیم به آموزش پرخاشگری می پردازند.
چه بسیارند فیلم هایی که زورگویی و خشونت را به عنوان یک صفت برجسته و قابل ستایش نشان می دهند و نوجوانان را گرفتار می سازند. بازی های خشن رایانه ای که خشونت را به نوجوانان آموزش می دهند نیز از آن جمله اند.
8. تشویق رفتار پرخاشگرانه: در مواقعی تشویق رفتار پرخاشگرانه توسط والدین و دیگران، سبب تقویت مثبت و تثبیت این رفتار می شود. گاه با والدین یا مربیانی روبه رو می شویم که به بهانه آموزش دفاع از خود، به فرزند خود می گویند: « از کسی نخوری»، « توسری خور نباشی» و ... که به طور روشن به جای نشان دادن رفتارهای منطقی در مقابل برخورد با موانع، شخص را به پرخاشگری بی مورد تشویق می کنند. (6)
9. تنبیه والدین و مربیان: مربیان و والدینی که در برابر پرخاشگری و خشونت نوجوان عصبانی می شوند و به صورت پرخاشگرانه او را تنبیه می کنند، در تشدید رفتار او مؤثرند. در چنین مواقعی، تنبیه عامل فزاینده و تقویت کننده پرخاشگری است؛ زیرا علاوه بر اینکه خشم و احتمالاً پرخاشگری نوجوان می شود، شخص تنبیه کننده الگوی نامناسبی برای پرخاشگری فرزند خواهد شد. (7)

راه های پیشگیری و درمان پرخاشگری

راه های اصلاحی کنترل و درمان پرخاشگری بسیارند و ما به نمونه هایی از آن، در حدودی که برای نوجوانان قابل اجرا باشد، می پردازیم:

1. آموزش های مهارت های اجتماعی

یکی از دلایل اصلی پرخاشگری بسیاری از نوجوانان هنگام حضور در موقعیت های اجتماعی مختلف، فقدان مهارت های اجتماعی اولیه است؛ به عبارت دیگر این نوجوانان الفبای چگونه با دیگران بودن را نیاموخته اند. این افراد نمی دانند چگونه باید به تحریکات دیگران پاسخ بدهند تا آنان را آرام کنند. نمی دانند چگونه خواسته ها و آرزوهای خود را به دیگران بشناسانند. این افراد در بسیاری از جوامع بر خشونت تکیه داند و در واقع، به دلیل آنکه رفتار صحیح را نمی شناسند، پرخاشگر می شوند. (8)
بنابراین، آموزش مهارت های اجتماعی به وسیله والدین، مشاهده رفتار اجتماعی دیگران و مطالعه زندگی افراد شایسته می تواند مانع پرخاشگری شود.

2. ایجاد سرگرمی و اشتغال

بیکاری و نداشتن یک سرگرمی مفید که فرد را به خود مشغول کند، سبب خواهد شد حوصله فرد سر برود و آماده پرخاشگری شود. والدین باید فرزند خود را به کارهای مفید فکری و جسمی سرگرم کنند؛ آن چنان که فرصت فکر کردن به دعوا و تهاجم را نداشته باشند؛ همچنین با استفاده از اشتغال مناسب، مانند ورزش، مطاله کتاب های داستان و رمان، ساختن کارهای دستی، خطاطی و نقاشی، زمینه آرامش او را فراهم سازند.

3. آگاهی به زشتی پرخاشگری

باید فرد خشمگین را آگاه کرد که: با رفتار پرخاشگرانه خود، مانند زدن و ویران کردن هم باعث رنج و آزار خویش و دیگران می شود و هم خشم پروردگار را بر می انگیزد و هم شیطان را بر خود مسلط می سازد. پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد (ص) فرمودند: الغضب جمره من الشیطان ... و قال ابلیس علیه اللعنه، الغضب وهقی و مصیادی و به اسد خیار الخلق عن الجنه و طریق ها؛ (9) « غضب، تیر شیطان است و ابلیس - که لعنت خدا بر او باد- گفت: غضب، کمند و ابزار صید من است، به وسیله آن بهترین خلق خدا را از بهشت و طریق سعادت باز می دارم».
امام صادق (ع) فرمودند: الغضب مفتاح کل شر؛ (10) «غضب، کلید هر بدی است».
امام باقر (ع) فرمودند: ای شرٍ اشر من الغضب؛ (11) « کدام شر است که از غضب بدتر باشد؟!».
آری چه بسیار کینه ها، حسادت ها، سرزنش ها و تحقیرها، توهین ها، پرده دری ها، تمسخرها، قتل ها، تجاوز ها و ... که از خشم و پرخاشگری زاده می شود.
آگاهی از پلیدی و عوارض زشت آن، می تواند در اصلاح رفتار انسان نقش سازنده و اصلاح کننده ایفا کند.

4. تغییر حالت

وقتی فرد دچار خشم و غضب می شود، با تغییر مکان و حالت خود می تواند بر اعصاب خود مسلط شود. امام خمینی (ره) درباره درمان خشم و غضب در کتاب شریف چهل حدیث می فرمایند:
عمده [راه درمان عملی] انصراف نفس است در ابتدای پیدایش آن. باید انسان ملتفت باشد تا اشتغال آن [به پرخاشگری نرسیده] خود را به وسایلی [از این حالت] منصرف کند؛ یا به رفتن از آن محلی که اسباب غضب در آنجا فراهم شده، و یا به تغییر حال: اگر نشسته است، برخیزد و اگر ایستاده است، بنشیند، یا به ذکر خدای تعالی اشتغال پیدا کند یا مشغول کارهای دیگر شود. (12)
درباره حالات رسول گرامی اسلام (ص) گفته شده است: اذا غضب و هو قائم جلس و اذا غضب و هو جالس اضطجع فیذهب غیظه؛ (13)‌« هرگاه رسول خدا (ص) خشمگین می شد، اگر در حال ایستاده بود، می نشست و هنگامی که نشسته بود، دراز می کشید؛ در نتیجه خشم او فرو می نشست».

5. آشنایی دادن به حقوق دیگران

از لوازم زندگی اجتماعی آشنا بودن انسان ها به حقوق و وظایف یکدیگر است. فرد باید بداند در برابر دیگران چه موضعی اتخاذ کند تا این گمان برای او به وجود نیاید که پدر و مادر، خواهران و برادران و سایر اطرافیان موظفند هر رفتاری که از او بروز کرد، تحمل کنند. بسیاری از بی توجهی ها، بی احترامی ها و برخوردهای بی حساب به دلیل عدم آشنایی به حقوق دیگران و وظایف خود است. والدین باید با آشنا کردن نوجوان به حقوق خود و دیگران و عمل به آنها، در بازداری او از پرخاشگری کمک کنند.

6. خودداری از توجه زیاد به ضعف های فرزندان

یکی از اشتباهاتی که ممکن است والدین مرتکب شوند، توجه بیشتر به نقاط ضعف، ناکامی ها، اشتباهات و بدرفتاری های فرزندشان، به جای توجه به نقاط قوت، موفقیت ها و رفتارهای شایسته آنهاست. غر زدن مداوم والدین نسبت به رفتار نوجوانان، موجب عصبانیت و رفتار تهاجمی او می شود. بنابراین، بر نقاط مثبت نوجوان تأکید کنید و از تشویق آنها برای اصلاح نقاط ضعفشان استفاده نمایید.

7. واکنش نشان ندادن به رفتارهای پرخاشگرانه نوجوان

برخی از مخالفت ها، لج بازی ها، مقاومت ها و سایر رفتارهای پرخاشگرانه، به منظور نشان دادن عصبانیت، یا وادار کردن والدین به نشان دادن واکنش صورت می گرد؛ مثلاً شما از دختر خود می خواهید سفره شام را آماده کند. او نیز هنگامی که سرگرم انجام این کار است، شروع به غر زدن کرده، بشقاب ها را محکم به هم می زند. این نوجوان عصبانی شده است و با این رفتارها، خشم و رنجش خود را نشان می دهد تا کمی آرام شود. اگر شما واکنشی اعتراض آمیز نسبت به رفتار او نشان دهید، ناراحتی وی را تشدید کرده اید.

کم رویی

کم رویی یک توجه غیرعادی و مضطربانه به خویشتن در یک موقعیت اجتماعی است که در نتیجه آن، فرد دچار نوعی تنش روانی- عضلانی شده، شرایط عاطفی و شناختی اش متأثر می گردد و زمینه بروز رفتارهای خام و ناسنجیده و واکنش های نامناسب در وی فراهم می شود؛ به دیگر سخن پدیده کم رویی به یک مشکل روانی- اجتماعی و آزار دهنده شخص مربوط می شود که همواره به صورت یک ناتوانی یا معلولیت اجتماعی ظاهر می گردد؛ به کلام ساده، کم رویی یعنی «خودتوجهی» فوق العاده و ترس از رویارویی با دیگران: زیرا کم رویی نوعی ترس یا اضطراب اجتماعی است که در آن، فرد از رویارویی با افراد ناآشنا و ارتباط اجتماعی می گریزد. (14)

تفاوت حیا و کم رویی

برخی ممکن است کم رویی را مترادف با حیا و عفت بگیرند، به خصوص اگر این پدیده درباره دختران مطرح شود، آن را تأیید و تمجید هم می کنند؛ اما باید به این موضوع توجه داشت که حیا و کم رویی دو امر متفاوت اند. حیا و عفت امری ارادی است، ولی کم رویی امری غیر ارادی است؛ حیا، شاخص ایمان و بیانگر رشد مطلوب شخصیت است. ممکن است در هر دو، نوعی کناره گیری وجود داشته باشد، ولی در کم رویی به علت عدم توانایی در ابراز وجود است و در حیا به خاطر امری مطلوب تر.
حیا یکی از ارزش های اخلاقی است که فرد را از ارتکاب کارهایی که از نظر اجتماعی و اخلاقی ناپسند است، باز می دارد. فردی که دارای حیاست، نسبت به دیگران فرصت انتخاب صحیح بیشتری دارد؛ زیرا فرصتی می یابد تا بتواند کنار بایستد و با تفکر، موقعیت را بنگرد و سپس آگاهانه و با اندیشه عمل کند؛ از این رو در آیات و روایات حیا و شرک مورد تمجید قرار گرفته، اما کم رویی نکوهش شده است.
علی (ع) فرمود: الحیاء سبب الی کل جمیل؛ (15) « شرم و حیا وسیله رسیدن به هر زیبایی و نیکی است».
پیامبر اکرم (ص) فرمود: الحیاء لایاتی الا بخیر؛ (16) «حیا، جز خوبی به بار نمی آورد».
امام صادق (ع) در نکوهش کم رویی و آثار نامطلوبی که به دنبال دارد، می فرمایند: من رق وجهه رق علمه؛ (17) « هر کس کم رو باشد، کم دانش شود».
برخی روایات، کم رویی و خجالتی بودن را عامل محرومیت معرفی می کنند. همان طور که افراد کم رو در کسب دانش، تحصیل موفقیت های اجتماعی بالا و دفاع از حقوق خود، دچار مشکل شده، از آنها محروم می شوند.
بنابراین، درباره تفاوت حیا و کم رویی می توان گفت: حیا یک فضیلت است و باعث ترقی، کمال و مسئولیت پذیری اجتماعی می شود و مورد ستایش افراد جامعه است، اما کم رویی سبب محرومیت از رسیدن به تعالی روحی، شکوفایی استعدادها و خلاقیت فرد و گریز از مسئولیت پذیری می شود و برای جامعه قابل پذیرش نیست؛ در حالی که حیا، قدرت نه گفتن و شجاعت را افزایش می دهد. افراد کم رو از نه گفتن به دیگران می هراسند؛ از این رو چه بسا دچار برخی بزه ها و انحرافات می شوند.

علت های کم رویی

چرا بعضی دخترها کم رو هستند، در حالی که همسالان و دوستانشان عزت نفس بالایی دارند؟ پیش از هر چیز، مهم آن است درباره آنچه موجب کم رویی می شود، آگاهی دقیق به دست آوریم؛ به این ترتیب، درخواهیم یافت که می توان کاملاً بر کم رویی غلبه کرد؛ زیرا هر یک از عوامل به وجود آورنده آن را می توان به تدریج از بین برد. باید توجه داشت کم رویی مانند هوش یا طول قد انسان، خصوصیت موروثی نیست که از طریق ژن های ناقل، از والدین به ارث برده شود. عوامل مختلفی می تواند در ایجاد کم رویی مؤثر باشد. در ادامه به بعضی از این عوامل می پردازیم:

الف) علت های جسمانی

1. ضعف مزاج

ضعف و ناتوانی جسمانی می تواند یکی از عوامل کم رویی باشد. نوجوانی که به ضعف بدنی و تلاش و تحرک کم عضلانی مبتلاست، دچار وحشت می شود. هم کلاسانش، خصوصاً به سبب آنکه نشانه های ضعف و ناتوانی را در او می بینند، با وی خشونت و بدرفتاری می کنند و او را مورد تمسخر قرار می دهند؛ هر چه بزرگ تر می شود، بیشتر رنج می برد و هر کوششی برای او دردناک می شود و تحت تأثیر تمام اینها، احساس حقارت به او دست می دهد.

2. ظاهر ناموزون و نامرتب

کسی که چهره ای دلپسند و اندامی موزون دارد، کمتر کم روست؛ زیرا تحسین دیگران را به خود جلب می کند. از طرف دیگر، ممکن است کسی چهره جذابی نداشته باشد، ولی با جسارت باشد؛ با این حال افراد آسیب پذیری هم هستند که حواس خود را بر کمترین اشکال در قیافه، یا التهاب پوستی، نارسایی قامت، یا کمی موهای سر متمرکز می کنند و احساس سرافکندگی می نمایند؛ تا به آنجا که گمان می کنند همه مردم این عیب ها را می بینند و آنها بدون استثنا اسباب تمسخرند. آنها خود را مضحک، ناخوشایند و غیر قابل معاشرت تصور می کنند.
این افراد باید توجه داشته باشند اگر چه زیبایی به جای خود دلپذیر است، جذابیت مسئله ای دیگر است. دلربایی در واقع موهبت الهی است که صرفاً مربوط به قیافه و مسائل ظاهری نیست و ویژگی خود را به شکل ظرافت، برخورد شایسته و رفتار مطلوب آشکار می سازد.

ب) علت های روانی

1. هیجان و حساسیت بیش از اندازه

«آدم هیجانی، کسی است که عکس العمل او در برابر تحرکات خارجی بسیار شدید یا خیلی طولانی است. رنگ چهره او با کوچک ترین رویدادی می پرد یا سرخ می شود و بر اثر کمترین تکان روحی، تپش قلبش تند یا کند می شود. خفیف ترین فشارها، او را بی درنگ دچار لرزش و انقباض عضلانی خفقان آور می کند و بدین صورت، احساس حقارت بر او غلبه پیدا می کند؛ و کم رویی این چنین در او ریشه می دواند». (18)

2. تصورهای بازدارنده

کسی که کم رویی و فرودستی خود را پذیرفته باشد، طبیعتاً توانایی موفقیت در کار مشخصی را نخواهد داشت. او همیشه در ضمیر ناخودآگاهش صحنه هایی را مجسم می کند که پیشاپیش در کاری که بدان دست زده است، شکست خورده است. وی خود را محرومیت کشیده می بیند و این تلقین سبب می شود گرایش به کم رویی و تردید را در خویش افزایش دهد. (19)
تصورات در مقایسه با دیگر عوامل کم رویی، نقش بیشتری در احساس کمبود شخصیت دارند و غرور فرد را جریحه دار می کنند. در برخی موارد، تخیلات ترس آور، آن چنان عزت نفس را مختل می کنند که افراد کم رو به معنای واقعی، عنان عقل خود را از دست می دهند.

3. خود بزرگ بینی

یکی دیگر از عوامل کم رویی، خود انسان است. انسان کاری می کند یا تصوراتی دارد که به واسطه آنها نمی تواند در میان جمع ابراز وجود کند. بعضی از نوجوانان شخصیت خود را بسیار دوست دارند و خود را بسیار بالا و بزرگ می بینند و دوست ندارند کوچک ترین انتقاد و یا اعتراضی نسبت به آنها بیان شود؛ لذا حرفی نمی زنند، با دیگران ارتباط برقرار نمی کنند و بین مردم ظاهر نمی شوند، مبادا مورد اعتراض قرار گیرند.
دونالد کاپلان روان کاو امریکایی می گوید: « ذهن افراد کم رو، در تنهایی به شکل نامعلومی با تصورات بزرگ نمایانه ای که خشنودی بیش از اندازه برای آنان به همراه می آورد، مشغول است؛ در حقیقت داشتن رؤیاهای دور و دراز، یک مشخصه مهم افراد کم رو است». (20)

4. ترس

یکی دیگر از عوامل کم رویی، ترس است. کم رویی ناشی از ترس، عموماً از سال اول زندگی نوزاد مشاهده می شود. مطالعات انجام شده روی نوزادان، حاکی از آن است که در اواسط سال اول زندگی، کم رویی به عنوان یک پدیده همگانی در همه نوزادان و نسبت به غریبه ها و افراد آشنایی که به خاطر تغییر لباس و ظاهر، متفاوت به نظر می آیند، دیده می شود؛ در حقیقت کودک خردسال از این رو کم روست که مردم برایش ناآشنا هستند؛ به تدریج که رشد ذهنی و عاطفی پیدا می کند، می تواند افراد آشنا را از غریبه ها تشخیص بدهد. همراه با افزایش دامنه ارتباطات کودک با دیگران، بر تجارب خوشایند و دوست داشتنی وی افزوده می شود و کودک از هم نشینی با دیگران، به خصوص آشنایان لذت برده، ترسش فرو می ریزد. (21)
برخی افراد با اینکه بزرگ شده، به سن نوجوانی رسیده اند، باز هم ترس آنها از دیگران باقی است. هنوز هم توانایی ایجاد آشنایی با دیگران را ندارند و همه را نسبت به خود غریبه می دانند. ترس در این افراد نهادینه شده است و یا دچار تعمیم دهی افراطی شده اند. آنها احتمالاً ترس از یک فرد یا یک جمع خاص یا یک موقعیت خاص را به همه افراد و موقعیت ها تعمیم می دهند. بنابراین، نمی توانند با این افراد احساس راحتی و آرامش کنند.

5. تغییر محل سکونت و مدرسه

یکی دیگر از عوامل ایجاد و تشدید کم رویی در میان نوجوانان، تغییر محل سکونت و مدرسه آنان است. نوجوانانی که ناچار هستند با تغییر محل مأموریت پدر، از نقطه ای به نقطه دیگر نقل مکان کنند، بدون هیچ دخالتی در تصمیم گیری، گرفتار مشکل از دست دادن هویت و دوام خود می شوند و این مسئله به احساس تباهی فرد، هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی کمک می کند.
نوجوان با تغییر محل سکونت و جدا شدن از دوستانی که با آنها انس گرفته و حضور در محیطی که همه چیز برای او ناآشناست و شاید حضور در آن کوتاه و یا نامعلوم است، دچار مشکل ایجاد ارتباط می شود و در نتیجه، دچار کم رویی می گردد.

6. تک فرزندها و فرزندان اول خانواده

کم رویی در میان فرزندان اول خانواده و تک فرزندها بیش از سایر فرزندان خانواده دیده می شود؛ به خصوص زمانی که والدین نتوانند زمینه تربیت و رشد اجتماعی مطلوب و هماهنگ ایشان را مطابق با نیازهای عاطفی و اجتماعی آنان فراهم آورند.
به طور کلی در غالب موارد، فرزند اول خانواده و تک فرزندها با بزرگ ترها همانند سازی می کنند و تمایل آنها در برقراری ارتباط با همسالان و هم کلاسی های خود، بیشتر با مشکل مواجه می شود. (22)

7. والدین کمال طلب

انتظارات و توقعات متنوع والدین، از فرزندان خود و احساس ناتوانی این فرزندان در تحقق بخشیدن به خواست های والدین، گاهی به تدریج فرزندان را دچار بی کفایتی می کند و خودپنداره بسیار ضعیفی در آنها شکل می دهد و زمینه کم رویی را در شخصیت آنها نمایان می سازد. والدین کمال طلب معمولاً از کارهای فرزندان خود ایراد می گیرند.

راه های پیشگیری و درمان کم رویی

1. رویارویی

برای هر فرد کم رو، تحمل بعضی آدم ها به صورت خاصی ناراحت کننده است. به نظر می آید نگاه، رفتار، گفتار و برخورد آنان در او، نوعی تشویش و دلهره ایجاد می کند؛ از این رو شما والدین، کسی را انتخاب کنید که فرزندتان در برابر او احساس راحتی نمی کند. هیچ فرصتی را برای روبه رو کردن با او را از دست ندهید. هیچ نگران نباشید؛ زیرا بسیاری از افراد در این کار موفق بوده اند.
اگر این فرد، کسی است که معمولاً نوجوان جرئت نزدیک شدن و حرف زدن با او را ندارد، به فرزند خود پیشنهاد کنید: وی را به عنوان تمرینی آموزشی در نظر آورد و ابتکار آغاز گفت و گو با او را به دست بگیرد. بی تردید در این مورد موفق خواهد شد. از کارهایی که از انجام آنها بیم دارد (مانند رفتن به مغازه برای پس دادن جنس و گرفتن پول خود، چک و چانه زدن در معاملات، سؤال از معلمان درباره موضوعات درسی، جواب منفی دادن به تقاضاهای غیر معقول دوستان) شروع کند و اراده خود را نشان بدهد. یک راست به جلو برود و در برابر پاسخ های منفی، خود را به ناشنوایی بزند و پافشاری کند. اراده خود را بر نتیجه ای که در نظر گرفته است، متمرکز کند. ممکن است شکست بخورد، اما نتیجه این کار، استوارتر شدن نیروی اراده او خواهد بود. (23)

2. مجسم کردن

فرد می تواند نمونه های برانگیزنده را در ذهن خود خلق کند؛ تصور کند تمام خصوصیت هایی که آرزو می کند، داراست. می تواند به این موجود خیالی، شکل و روح بدهد. در نظر آورد که از حداکثر اعتماد به نفس برخوردار است و در موقعیت هایی قرار گرفته که پیش از این، برای او ناراحت کننده بوده است. در ذهن خود مجسم کند که دارد با جرئت و اطمینان و بدون شتاب حرف می زند. هر آنچه را که فکر می کند، در خیال خود تکرار کند و زنده نگاه دارد. این تلقین را پیش از خواب، مرتب تمرین کند. (24)

3. حضور در فعالیت های اجتماعی و فوق برنامه

شرکت دادن نوجوانی که دچار کم رویی است در فعالیت های مختلف دسته جمعی، می تواند تأثیر بسیار زیادی در کاهش ترس و کم رویی و افزایش مهارت اجتماعی داشته باشد. شرکت فعال در برنامه های گروهی نظیر تهیه کاردستی مشترک، آماده کردن پوستر یا روزنامه دیواری، عضویت در گروه سرود، عضویت در تشکل های دانش آموزی، خادم الصلاه یا مکبر نماز جماعت مدرسه شدن که در آن جمعی آشنا و صمیمی و بعضاً کم سن و سال تر حضور دارند، باعث تقویت اعتماد به نفس در وجود او می گردد و او را برای حضور در جمع های غریبه و ناآشنا آماده می کند.

4. افزایش اعتماد به نفس و تقویت خودپنداره مثبت

به راستی شما خودتان را چگونه ارزیابی می کنید؟ وقتی دچار کم رویی می شوید، علتش را چه می دانید؟ پاسخ به این سؤال ها، گام مهمی برای درک بهتر خود و شناخت ویژگی ها، توانمندی ها و نقاط قوتی است که در خویش سراغ دارید.
بدون شک می توان خود را تغییر داد؛ به شرط آنکه بر این باور باشیم که توان انجام این کار را داریم. باید تصور و برداشت مثبتی از خود داشته باشیم و ماهیت کم رویی خود را مورد ارزیابی و تحلیل و تفسیر قرار دهیم و با تقویت خودپنداره مثبت، احساس خود ارزشمندی را در خود افزایش دهیم. (25)
فرد کم رو برای تقویت خودپنداره مثبت و اعتماد به نفس خود، می تواند این گونه عمل کند:
- هرگز خود را مورد شماتت و سرزنش قرار ندهد و هیچ گونه احساس و نگرش منفی نسبت به شخصیت خود نداشته باشد؛ زیرا احساسات منفی نسبت به خود، مانع غلبه بر حالت کم رویی خواهد بود.
- اجازه ندهید دیگران از کم رویی او سوء استفاده کنند و با جسارت زیاد و احساس خودبرتری از او انتقاد بیجا بنمایند.
- بکوشد در برابر افراد، شرایط و موقعیت هایی که او را با فشار روانی مواجه می کنند و به طور مستقیم و غیر مستقیم احساس بی کفایتی را به او القا می نمایند، ایستادگی و مقابله کند.
- کوشش کند در روابط اجتماعی، خود را گرفتار آداب و رسوم و تعارفات تکلف آور نسازد. بسیار راحت و ساده و بی تکلف با دیگران ارتباط برقرار کند. ضمن حفظ نظافت، سادگی و آراستگی، چندان در پی مد لباس، پوشش فوق العاده و ظاهر آرایی و استفاده از کلمات و جملات ویژه نباشد.
- سعی کند در برقراری ارتباط با دیگران پیش قدم شود. ابتدا از طریق تلفن آغاز کند؛ مثلاً به روابط عمومی صدا و سیما زنگ بزند و نظرش را درباره برنامه های شب گذشته تلویزیون بیان کند.
- با «118» تماس بگیرد و شماره تلفن مراکز آتش نشانی، خرابی تلفن و سایر مراکز را از آنها بپرسد.
- با منزل بستگان خود تماس بگیرد و از احوال آنها جویا شود. (26)

پی‌نوشت‌ها:

1. پاول هنری ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، ص 425 .
2. علی قائمی، خانواده و دشواری های رفتاری کودکان، ص 237 .
3. جمعی از مؤلفان، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص 309 .
4. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 17، ص 214 .
5. همان.
6. ابوالقاسم اکبری، مشکلات نوجوانی و جوانی، ص 198 .
7. همان.
8. جمعی از مؤلفان، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص 317 .
9. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 73، باب 132، ص 265، ح 15 .
10. همان، ح 17 .
11. همان، ح 16 .
12. امام خمینی، چهل حدیث، شرح حدیث غضب، ح 7 .
13. همان.
14. غلامعلی افروز، روان شناسی کم رویی، ص 13 .
15. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج3، ص 1352 .
16. همان، ص 1356 .
17. همان.
18. پل ژاگو، غلبه بر کم رویی، ترجمه حسین بنی احمدی، ص 13 .
19. همان.
20. فیلپ، جی. زیمباردو، کم رویی، ترجمه حسین بنی احمدی، ص 60 .
21. غلامعلی افروز، روان شناسی کم رویی، ص 27 .
22. همان، ص 29 .
23. پل ژاگو، غلبه بر کم رویی، ترجمه حسین بنی احمدی، ص 60- 61 .
24. دن فونتنل، کلیدهای رفتار با نوجوانان، ترجمه مسعود حاجی زاده، ص 155 .
25. غلامعلی افروز، روان شناسی کم رویی، ص 40 .
26. همان، ص 40-46 (نقل با تصرف).

منبع: پناهی، علی احمد، داوود، حسینی؛ (1389)، با دخترم (ویژه والدین و مربیان دختران نوجوان)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، (1389).

/ج