نقش مادران خانه دار در تربیت فرزندان

1-نقش مادر در تربیت و سازندگی انسان

«قوانین الهی از قبل از این که شما، انسان نطفه اش بیاید در این عالم؛ آن وقتی که ازدواج دونفر است، حالا شما یک آدم را در نظر بیاورید. قبل از این که ازدواج بکند، پدر و مادر، برای کیفیتش چه تهیه بشود که این بچه ای که می آید بچه سالم بیاید، بچه صحیح بیاید، دستور هست؛ دستور شرعی هست که چه جور اشخاصی باید انتخاب بشود، برای زن چه شوهر[ی] انتخاب بشود، برای شوهر چه جور زنی انتخاب بشود. و بعد هم که ازدواج واقع شد، در حال ازدواج هم تکالیف هست؛ و اینها همه برای رشد آن ثمره ای است که باید بیاید.
آن وقتی که بناست انعقاد نطفه بشود آداب دارد، چیزهایی در آن هست. همه برای این که رشد پیدا بشود، آن وقتی که وقت حمل مادر است، که آبستن است مادر به بچه، این هم آدابی دارد. آن وقتی که بچه می آید به دنیا، تربیت همان بچه کوچولویی که تازه متولد شده، کیفیت معاشرت مادر با آن بچه و تکالیف این مادر نسبت به آن بچه، باز یک چیزی دارد. هرچه بچه بزرگ می شود، تکالیف پدر و مادر نسبت به او زیادتر می شود.»(1)
مهم ترین و حساس ترین وظیفه بانوان تربیت فرزند است. در این باره هر چند پدر ومادر هر دو مسؤولیت دارند، ولی نقش مادر بیشتر و تربیت او مؤثرتر است و او اولین آموزگار است، ترقی و تنزل و پیشرفت و عقب ماندگی اجتماع در دست بانوان است.
این مادران هستند که می توانند با دانستن رمز و رموز تربیت و به کار بستن آن، فرزندان سعادتمند تربیت کنند و هم آنها هستند که با سرسری گرفتن و اهمال کاری، امر تربیت و یا ندانستن موازین و آداب تربیت، زمینه تباهی و فساد جامعه را فراهم سازند.
دل انسان در دوران کودکی صفحه ای است که هر نقشی را می پذیرد؛ هنگامی که در این رابطه از طرفی، ارتباطی را که مادر با فرزند دارد و از طرفی آمادگی کودک برای پذیرفتن هر نقشی را در نظر بگیریم، می بینیم اهمیت و ارزش گفتار مبارک حضرت پیغمبر اکرم(ص)که فرمودند:«الجنة تحت اقدام الامهات »(2) یعنی بهشت زیر پای مادران است، را بهتر درک کنیم.
یعنی، اگر مادران، کودکان خود را امروز با ایمان، درستکار، شجاع، بلند همت، خوش اخلاق، خیرخواه، خدمتگزار، بردبار، ظلم ستیز و ...تربیت کنند، فردا با همین صفات عالی در جامعه ظاهر خواهند شد و جامعه ای با این مزایا به وجود خواهند آورد و فضای جامعه را فضای بهشت خواهند ساخت.
اگر بعکس، مادران در نتیجه ضعف ایمان و با جهل و بی سوادی و یا ندانستن فن و رموز تربیت صحیح و یا اهمال کاری، فرزندانی تربیت کنند که بد اخلاق ، دروغگو، ترسو، ستمگر، کوتاه فکر، بی اراده، تو سری خور، متملق، خودخواه، نادان، پول پرست و بی تقوا باشند، فردای جامعه، جامعه ای فاسد و منحط خواهد بود. بسیاری از خوی و خصلتهای خوب که هم اکنون در افرادی از جامعه می بینیم و یا با خوی و خصلتهای ناپسند برخی از اشخاصی مواجه هستیم، اینها ریشه در اخلاق و تربیت مادر دارد که از دوران کودکی در وجود آنها نهادینه شده است.(3)
«تربیت فرزند...از همه شغلها بالاتر است. یک فرزند خوب اگر شما به جامعه تحویل بدهید، برای شما بهتر است از همه عالم. اگر یک انسان شما تربیت کنید، برای شما به قدری شرافت دارد که من نمی توانم بیان کنم ...دامن مادر، دامنی است که انسان از آن باید درست بشود. یعنی اول مرتبه تربیت، تربیت بچه است در دامن مادر و برای این است که علاقه بچه به مادر بیشتر از همه علایق است، یعنی هیچ علاقه ای بالاتر از علاقه مادری و علاقه فرزندی نیست.
بچه ها از مادر، بهتر چیز اخذ می کنند. آن قدری که تحت تأثیر مادر هستند، تحت تأثیر پدر نیستند، تحت تأثیر معلم نیستند، تحت تأثیر استاد نیستند. از این جهت بچه هایتان را در دامنتان تربیت اسلامی، تربیت انسانی کنید»(4)

2- تأثیر مادر در سعادت و شقاوت فرزند

«شما گمان نکنید اینها که همیشه از مادر بودن و از اولاد داشتن و از تربیت اولاد بد گویی می کنند و مطلب را یک مطلب خیلی پایین می گیرند، اینها غرض صحیحی دارند. اینها می خواهند بچه ها را از این دامنها که بچه خوب می خواهد در آن تربیت بشود دور کنند و بچه ها را از همان اول به پرورشگاهها بفرستند و بچه ها را زیر دست دیگران، زیر دست اجانب تربیت کنند. آنها می خواهند انسان درست نشود. بچه هایی که از دامن مادران جدا شده اند و در پرورشگاهها رفته اند، اینها چون پیش اجنبی هستند و محبت مادران را ندیده اند، عقده پیدا می کنند. این عقده ها منشأ همه مفاسد یا اکثر مفاسدی است که در بشر حاصل می شود. این جنگهایی که پیدا می شود، از عقده هایی است که از حکومت این خونخوارها هست. این دزد یها، این خیانتها، اینها اکثرا از عقده هایی است که در انسان هست. بچه های شما را اگر ازشما جدا کردند، به واسطه نداشتن محبت مادر، عقده پیدا می کنند، به فساد کشیده می شوند.
دامن مادر بزرگترین مدرسه ای است که در آن جا بچه تربیت می شود.آنچه را که بچه از مادر می گیرد غیر از آن چیزی است که از معلم می شنود، بچه از مادر بهتر می شنود تا از معلم، در دامن مادر بهتر تربیت می شود تا در جوار معلم. مادری یک وظیفه انسانی است، یک وظیفه الهی است، یک امر شریف است، انسان درست کردن است».(5)
دین اسلام بیماریهای بشر را فقط در بیماریهای بدنی محدود نمی کند و انحرافهای اخلاقی را نیز بیماری می داند. مثلا ضعف ایمان را یک نوع مرض معرفی می کند و می فرماید:«اذ یقول المنافقون و الذین فی قلبهم مرض» یعنی در جنگ بدر منافقین و تعدادی که ایمانشان ضعیف بود می گفتند به این جنگ نباید اقدام کرد...
به طور خلاصه تمام حالات روانی مادر، غم و غصه های مادر، غضب آلودگیها و برآشفتگیهای مادر، برافروختگیها و هیجانهای مادر و ...صفات ناپسند دیگر در جنین اثر گذار است و همچنین ایمان و افکار خوب مادر، تقوا و پاکدلی مادر، صفا و مهرورزی مادر، شجاعت و شهامت مادر، کرم و تواضع مادر، ظلم ستیزی و امانت و صداقت و عدالت مادر و داشتن ولایت اهل بیت عصمت(علیهم السلام)در فرزند نقش دارد و این نقش به اندازه ای مهم و سرنوشت ساز است که حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)فرمودند:«الشقی من شقی فی بطن امه و السعید من سعد فی بطن امه».(6) یعنی شقاوتمند کسی است که در شکم مادر شقاوت در او نقش بسته است و سعادتمند کسی است که درشکم مادر سعادت او نقش بسته است..
در فرهنگ اهل بیت عصمت(علیهم السلام)روایاتی که بیانگر تأثیر عقاید و اندیشه ها و اخلاق مادر در سعادت و شقاوت جنین است، فراوان است. برای نمونه به این روایت توجه کنید:
حضرت باقر(علیه السلام)فرمودند:«پس از این که خلقت جنین دررحم مادرتکمیل شد، خداوند متعال به دو فرشته امر می کند که اکنون سرنوشت او را بنویسید، آنها می گویند: پروردگارا، چه بنویسیم؟ به آنها گفته می شود: به پیشانی مادرش نگاه کنید و بعد از آن، بنویسید. آنها به پیشانی مادرش که نگاه می کنند، لوحی را می بینند و با نگاه کردن به آن، شکل و قیافه و مقدار عمر و عهد و پیمانهای زندگی و سعادت و شقاوت و تمام شؤون زندگی کودک را می نویسند».
باید توجه کنیم «لوح پیشانی مادر» که در این روایت ذکر شده است، کنایه از مغز و دستگاه فکری مادراست که فرشتگان الهی با نگاه به آن به زمینه هایی که در ساختمان وجودی فرزند به واسطه پرورش یافتن در رحم مادر و تغذیه از خون او به وجود آمده و انعکاس یافته است پی می برند و می نویسند.
در این روایت این نکته در ذیل روایت ذکر شده است که این زمینه ها، قضا و قدر حتمی پروردگار نیست و به طور کلی هیچ یک از صفات موروثی روانی، غیرقابل تغییر نیستند و همه آنها ممکن است با تربیت صحیح و یا اراده و تفاوت شخص، تغییر کند.
بنابر آنچه که ذکر شد، روشن گردید که وظیفه مادران با توجه به نقش پذیری جنین از عقاید و اخلاق و اعمال آنها بسیار خطیر و مهم است و لازم است مادران با داشتن اندیشه های متعالی و رعایت تقوا و تعهد اخلاقی و به کار بستن احکام الهی، در تأمین سعادت فرزند خود بکوشند.(والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله لمع المحسنین).(7)
«از جمله وظایفی که بر عهده زنان در داخل خانه و خانواده است، مساله تربیت فرزند است. زنانی که به خاطر فعالیتهای خارج از خانواده، از آوردن فرزند استنکاف می کنند، برخلاف طبیعت بشری و زنانه خود اقدام می کنند. خداوند به این راضی نیست. کسانی که فرزند و تربیت فرزند و شیردادن به بچه و در آغوش مهر و عطوفت بزرگ کردن فرزند را برکارهایی که خیلی متوقف به وجود آنها نیست، رها می کنند، دچار اشتباه شده اند.
بهترین روش تربیت فرزند انسان، این است که در آغوش مادر و با استفاده از مهر و محبت او پرورش پیدا کند. زنانی که فرزند خود را از چنین موهبت الهی محروم می کنند، اشتباه می کنند؛ هم به ضرر فرزندشان، هم به ضرر خودشان و هم به ضرر جامعه اقدام کرده اند. اسلام، این را اجازه نمی دهد.
یکی از وظایف مهم زن، عبارت از این است که فرزند را با عواطف، با تربیت صحیح، با دل دادن و رعایت و دقت، آن چنان بار بیاورد که این موجود انسانی -چه دختر و چه پسر - وقتی که بزرگ شد، از لحاظ روحی، یک انسان سالم، بدون عقده، بدون گرفتاری، بدون احساس ذلت و بدون بدبختیها و فلاکتها و بلایایی که امروز نسلهای جوان و نوجوان غربی در اروپا و آمریکا به آن گرفتارند، بار آمده باشد.»(8)

3- وظیفه مادران در هنگام بارداری

«نقش مادر از دوران حمل و بارداری شروع می شود و تاآخر زندگی انسان ادامه دار».(9)
باید دانست که دوران بارداری زن، دوران بسیار حساس و سرنوشت سازی است. توجه به این مطلب لازم است که سهم مادر در ساختمان فرزند بمراتب بیشتر از سهم پدر است؛ چون با انعقاد نطفه و پیوند اسپرماتوزوئید با تخمک، سلول اولیه وجود فرزند تحقق پیدا می کند و با تحقق آن سهم پدر به پایان می رسد. وظیفه او فقط مراقبت از این بوده است که این نطفه از راه حلال به وجود آمده باشد، و اکنون که نطفه در رحم قرار گرفته، وظیفه او تمام شده است. اما مادر تمام ایام بارداری -که تقریبا نه ماه است- در ساختار فرزند سهیم است.
جنین، در تمام این مدت، موادی را که در ساختمان وجودی خود لازم دارد از خون مادر می گیرد. غذای مادر پس از این که هضم شد و به خون مبدل گردید، وارد جفت شده و در آن تصفیه می شود؛ از آن پس به وسیله لوله ای که از یک طرف به جفت متصل است و از طرفی به بدن جنین اتصال دارد، وارد بدن جنین می گردد و جنین با آن تغذیه و رشد می کند.
بنابراین، زن تا باردار نشده است، فقط نسبت به خودش تکلیف دارد -که باید مواظب وظایف خود باشد و آنها را به انجام برساند- اما همین که باردار شد، دو وظیفه بر عهده او تعلق می گیرد:
1- وظیفه ای نسبت به خود.
2- وظیفه ای نسبت به فرزندش که دررحم دارد و از خون او تغذیه می کند.
چون غذایی که مادر مصرف می کند و همچنین حالات روانی مادر، هر دو در جنین اثر می گذارد، بر مادر لازم است مراقب هر دو قسمت باشد. لذا تغذیه مادر به رابطه با جنین به دو قسمت منقسم می شود.
الف-تغذیه جسمانی: غذای مادر علاوه بر این که باید از راه حلال تحصیل گردیده و نیازهای غذایی بدن مادر را تامین کند، باید حاوی مواد و مصالحی که برای پرورش جسم و جان جنین ضرورت دارد نیز باشد.
زیرا فقدان یا کمبود برخی مواد لازم مانند: انواع مختلف ویتامینها، مواد معدنی و آلی، پروتئینها، چربیها، مواد قندی و نشاسته ای به سلامت کودکی که از خون مادر تغذیه می کند، لطمه می رساند و کوتاهی کردن در این مورد موجب بازخواست الهی می شود. البته فراهم کردن این نوع غذا، در درجه اول وظیفه شوهر است و اگر شوهر قدرت آن را نداشته باشد، مسؤولین امور جامعه باید این احتیاجات را تأمین کنند، چه این که می دانیم رفع هیچ یک از احتیاجات جامعه در اسلام بدون مسؤول نیست.

ب-تغذیه روحانی: حالات روانی مادر و حرکات جسمانی او، افکار و عقاید و اخلاق مادر و ...همه اینها در وجود جنین اثر می گذارد.

همان طور که مادران مبتلا به ایدز و تالاسمی و هپاتیت و مواد مخدر و دخانیات و یا مبتلا به نوشیدن مسکرات، در فرزندان خویش اثر می گذارند و زمینه های مساعدی برای ابتلا به این ناخوشیها ایجاد می کنند، زنان آلوده به انحرافهای روحی و اخلاقی ناپسند نیز زمینه های نامطلوبی در افکار کودکان خود به وجود می آورند که تدریجا آن عیوب ظاهر می گردد و اختلال و مشکلاتی در زندگی پدید می آورد.(10)
توصیه هایی که به صورت کلی در دوران بارداری بیان شده است، عبارت است از:
1-همیشه با وضو باشید، مخصوصا هنگام غذا خوردن 2-شبها به آینه نگاه نکنید 3-با کوشش تمام از گناهان بپرهیزد 4-حتی الامکان مستحبات را انجام دهد 5-آرامش را حفظ کند و عصبانی نشود 6-با گذاشتن نوار قرآن و خواندن قرآن به صورت روزانه، می تواند به حافظ قرآن شدن فرزند خود کمک کند 7- خواندن چهل روز زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام و دعای علقمه 8-خواندن تسبیحات حضرت زهرا(س)بعد از هر نماز و شب، قبل از خواب 9-خواندن چهل روز سوره یس و فوت کردن به انار و خوردن آن 10- خواندن چهل بار سوره یوسف و فوت کردن به سیب و خوردن آن 11-خواندن چهل بار دعای توسل 12-خواندن چهل روز زیارت جامعه 13-خواندن چهل روز زیارت آل یس 14- خواندن چهل شب جمعه دعای کمیل 15-خواندن چهل روز جمعه دعای ندبه 16- خواندن چهل عصر جمعه دعای سمات 17-خواندن چهل شب جمعه و یا چهل شب، سوره های حدید، حشر، تغابن، جمعه و صف قبل از خواب 18-خواندن حداقل چهل شب نماز شب 19-چهل روز جمعه، غسل جمعه کردن 20-یک ختم قرآن کردن بخصوص برای سلامتی امام زمان(عج) 21-خواندن چهل بار حدیث کساء و زیارت امام زمان(عج) 22-خواندن چهل روز دعای عهد بعد از نماز صبح 23-خواندن سوره توحید در هر روز، پنجاه مرتبه 24-خواندن سوره قدر در هر روز پنجاه مرتبه بعد از نماز صبح 25-هر روز(140)مرتبه ذکر صلوات 26-(70)بار استغفار بعد از نماز 27-خوردن مویز چهل روز به صورت ناشتا، هر روز 21 عدد با 21 بسم الله 28- در موقع تکان بچه، دست روی شکم بگذارد و صلوات و سوره توحید را تلاوت کند 29-به فکر خدا بودن، رفع حوائج مردم را کردن، در چهره افراد مومن و زیباروی نگاه کردن، رفت و آمد نکردن با افرادی که مشکل اخلاقی دارند، رفتن به زیارت، دوری از معاصی بخصوص دروغ و غیبت، نماز اول وقت خواندن، الله الله زمزمه کردن، به قرآن گوش دادن 30-برای صبور شدن بچه، دست را روی شکم گذارده، سوره والعصر را بخوانید 31-فرزند را درشکم مادر نام گذاشتن و انتخاب نام نیکو مانند محمد، علی، فاطمه و او را به نام خواندن 32- تلاوت قرآن، خصوصا مداومت بر سوره انبیاء -هرقدر که بتواند- برای صالح شدن فرزند بسیار موثر است 33-یکی از روشهای موثر برای ایجاد پیوستگی بین والدین و جنین قبل از تولد او، صحبت کردن با جنین است این رفتار، خاطرات خوبی از دوران قبل از تولد در جنین باقی می گذارد و بعد از تولد نیز کودک صداهای آشنا را به یاد می آورد 34-درطول بارداری به تغذیه و رعایت نکات بهداشتی توجه داشته باشد.(11)

4-نقش مادر در دوران شیردهی

همان طور که می دانیم در قرآن کریم و روایات فراوانی که از ائمه معصومین(علیهم السلام) به ما رسیده، انسان موظف شده تا در کیفیت و کمیت غذای خود مواظبت کند و این از امور مهم تلقی شده است.
«اذا وقعت اللقمة من حرام فی جوف العبد لعن کل ملک فی السموات و الارض و ما دامت اللقمة فی جوفه لا ینظر الله الیه و من اکل اللقمة من الحرام فقد باء بغضب من الله فان تاب، تاب الله علیه و ان مات فالنار اولی به». از رسول اکرم (ص)روایت شده که فرمودند:«هرگاه لقمه ای از غذای حرام در شکم کسی وارد شود، تمام ملائکه آسمان و زمین او را لعنت می کنند و تا زمانی که این لقمه حرام در شکم اوست، خداوند به سوی او نظر نمی کند و هرکس لقمه ای حرام بخورد، موجبات غضب الهی را فراهم نموده است. پس اگر توبه نماید، خداوند توبه او را قبول می کند و اگر بدون توبه از دنیا برود، پس به آتش سزاوارتر است».
در احادیث علت بسیاری از ناهنجاریها، تجاوزها، ظلمها وحتی گوش ندادن لشکر دشمن در صحرای کربلا به سخنان اما حسین(ع)و حمله به امام بزرگوار، لقمه حرام معرفی شده است. لذا کسب حلال، پرداخت خمس و زکات و استفاده مادر از غذاهای طاهر و پاکیزه از جهت ظاهری و باطنی، همگی در ایجاد و پرورش فرزندان صالح نقش بسزایی دارند.(12)
اکنون نمونه ای از تاثیر اعجاب انگیز شیر در تربیت فرزند را بیان می کنیم:
از مادر مقدس اردبیلی سوال کردند: سبب مقام ارجمند مقدس اردبیلی چیست:فرمود: من هرگز لقمه ای شبهه ناک نخوردم و قبل از شیر دادن بچه، وضو می گرفتم و ابدا چشم به نامحرم نیانداختم و بعد از گرفتن از شیر، باز در تربیت او کوشیدم و نظافت و طهارت را مراعات داشتم و او را با بچه های خوب می نشاندم.(13)
در مورد اهمیت شیر مادر از پیامبر اکرم(ص)نقل شده است که :«لیس لصبی لبن خیر من لبن امه».(14) برای طفل، هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.
از حضرت علی (ع)نیز روایت شده است که برای کودک هیچ شیری بابرکت تر از شیر مادر نیست:«ما من لبن رضع به الصبی اعظم برکة علیه من لبن امه».(15)
کار شیر دادن، تنها تغذیه نیست، بلکه تبادل عاطفی و تقویت روحی است. کودک به هنگام مکیدن پستان، صدای قلب مادر را می شنود و آرامش نسبی می یابد. این گونه کودکان از نظر روانی و جسمی سالم ترند و به عقیده روان شناسان شیر مادر کودکان را شاد و خرسند نگه می دارد و حتی از نظر اخلاقی در کودک اثر مثبتی دارد.(16)
حال بعضی از اصول شیردهی که باید رعایت شود را ذکر می کنیم.
1-موقع شیردادن ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» را فراموش مکنید...
2-به یاد امام حسین(ع)به کودک خود شیر بدهید.
3-در هنگام شیر دادن به کودک نگاه کنید و با او حرف بزنید و در سخن گفتن به ایام شهادت و ولادت ائمه (ع)توجه کنید و نگران فهم کودک نباشید. مادری که می خواهد فرهنگ ساز باشد و فرهنگ اهل بیت(ع)را به کودک خود منتقل کند، لازم است فرهنگ دین داشته باشد و با فرهنگ دین کودک را تغذیه و پرورش دهد.
4-صبر و آرامش، عصبانیت و تند خویی، افکار سالم و یا غیرسالم، گذشت و رافت اسلامی و یا لجاجت و انتقام گیری شما، همه و همه بر روی کودک تاثیر خواهد گذاشت. پس آینده فرزندتان در گروه اعمال و برخورد شماست.
5-در روزهای هفته با یاد معصومی که آن روز به نام وی منتسب شده غذا بپزید، کارهایتان را انجام دهید، غذا بخورید و به کودکتان شیر بدهید و خلاصه براساس سفارش پیامبر(ص)و وصیت آن حضرت، قرآن و ذکر و یاد اهل بیت(ع)و دعای فرج برای حضرت ولی عصر(عج)را سرلوحه تمام اعمال خود قرار دهیم.
6-شکر الهی را در پایان شیردهی و غذادادن به کودک فراموش مکنید.
7-و در نهایت، همه این کارها را برای خداوند به عنوان پرستش الهی انجام دهید تا به یقین برسید(واعبد ربک حتی یاتیک الیقین).(17)

پی نوشت ها :

1-حضرت امام خمینی(رض)، صحیفه امام، ج4،ص 31.
2-حاج میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج15،ص 18.
3-آیت الله حسین نوری همدانی، جایگاه بانوان در اسلام، ص 452.
4-حضرت امام خمینی(رض)، دیدار با جمعی از بانوان دزفول، به تاریخ «1358/3/21»
5-حضرت امام خمینی(رض)، دیدار با اعضاء انجمن اسلامی معلمان، به تاریخ «1358/5/28
6-محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج5، ص 157.
7-سوره عنکبوت آیه 69.
8-رهبر معظم انقلاب اسلامی، اجتماع زنان خوزستان، به تاریخ «1375/12/20»
9-رهبر معظم انقلاب اسلامی، سالروز ولادت حضرت زهرا(س)، به تاریخ «1384/5/5»
10-آیت الله نوری همدانی، جایگاه بانوان در اسلام، ص 457.
11-سیما مخبر و دیگران، ریحانه بهشتی، ص 103.
12-همان، ص 176.
13-همان، ص 177.
14-حاج میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج15، ص 156.
15-شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج7، باب 68، ص 175.
16-سیما مخبر و دیگران، ریحانه بهشتی، ص 182.
17-همان، ص 179.

منبع: مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، (1389)، کارکردهای زن در خانواده، تهران، نشر مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، چاپ دوم.