نهنگ‌های نازنین

نهنگ‌ها، این پستان‌داران دریازی، همانند اجدادشان رفتار تغذیه‌ای و اجتماعی متنوعی دارند. اجداد آن‌ها سم‌داران خشکی‌زی بودند که در حدود پنجاه و پنج میلیون سال پیش، نهنگ‌ها را پدید آوردند. اجداد نهنگ‌ها، یعنی خویشاوندان سم‌داران خشکی‌زی مثل گوزن و بز کوهی، بیش‌تر از پنجاه میلیون سال قبل، خشکی را به قصد دریا ترک گفتند. آن‌ها با گذشت میلیون‌ها سال به تدریج دگرگون شدند و نود گونه‌ی جدید پدید آوردند که اینک در پهنه‌ی اقیانوس‌های جهان، از آب‌های قطب جنوب گرفته تا اقیانوس منجمد شمالی، گسترده‌اند. با این پیشینه‌ی طولانی، زیست شناسان به تازگی دریافته‌اند که تنوع و پیچیدگی مجموعه رفتارهای این ژرف‌زیان پرشکوه با پستان‌داران خشکی‌زی مقایسه‌پذیر است. درواقع نهنگ‌ها نیز همانند سم‌داران علف‌خوار، و به نوعی همانند نخستیان و گوشت‌خواران خشکی‌زی، بسیار اجتماعی هستند.
اِشراف بر رفتار نهنگ‌ها که اینک به تدریج بر ما روشن می‌شود حاصل فعالیت‌های تحقیقاتی چند دهه‌ی گذشته است. آن‌چه موجب برانگیختن این پژوهش‌ها شد خطر انقراض نهنگ‌ها بر اثر صید بی‌رویه‌ی آن‌هاست. قبل از دهه‌ی هفتادِ قرن بیستم میلادی، بیش‌تر اطلاعات ما درباره‌ی این حیوان از نوشته‌های قرن نوزده و بیست ناخدایان کشتی‌های صید نهنگ بود. در مواردی، این گزارش‌ها، اطلاعات شگفت‌آور دقیقی درباره‌ی رفتار تغذیه‌ای و اجتماعی گونه‌های مختلف در بر دارند، اما اغلب آن‌ها راجع به نهنگ‌های هراسان از دام یا زخم خورده و صید شده به دست صیادان هستند.
بر خلاف حیواناتی که در خشکی زندگی می‌کنند و می‌توان آن‌ها را روزها و سال‌ها بدون وقفه تحت نظر داشت و کیلومترها تعقیب کرد، نهنگ‌ها را تنها زمانی که به سطح آب می‌آیند، یعنی کم‌تر از بیست درصد اوقات، می‌توان مشاهده کرد. اگر بتوان با مشاهده‌ی حرکت دم موش، رفتار این جانور را بررسی کرد، بررسی رفتار نهنگ‌ها نیز در این فرصت‌های کوتاه امکان‌پذیر خواهد بود. با این حال در سال‌های اخیر شیوه‌های جدید مایه‌ی پیش‌رفت بسیار برای مطالعه‌ی نهنگ شده‌اند.
استفاده از روش «دید پرنده» با هواپیمای دوموتوره و پرواز در ارتفاع پانصد متری سطح اقیانوس (حداقل ارتفاع ممکن که نهنگ‌ها را مضطرب نمی‌سازد) بررسی رفتار متقابل اجتماعی گوناگون و رفتار تغذیه‌ای نهنگ‌ها را امکان‌پذیر ساخت. ضبط آوای نهنگ‌ها با استفاده از هیدروفون (میکروفون ویژه‌ی آب) متصل به شناور صوتی ممکن شد. مشاهده‌ی نهنگ از درون و شنیدن هم‌زمان آوای او، ارتباط هر آوا با رفتار معین را روشن می‌سازد. با روش عکس‌برداری از هر نهنگ، می‌توان او را تعقیب کرد.
بخشی از یافته‌های شگفت‌آور سه دهه‌ی اخیر، درباره‌ی رفتار تغذیه‌ای نهنگ‌های بالِن است. این نهنگ‌ها یکی از دو زیر راسته‌ی متعلق به راسته‌ی ستاسه (Cetacea) هستند. زیرراسته‌ی دیگر، نهنگ‌های دندان‌دار (نهنگ اسپرم، نهنگ قاتل، دلفین، و پورپوز) از طعمه‌های بزرگ مثل ماهی و ماهیان مرکب تغذیه می‌کنند.
نهنگ‌های بالن تیغه‌های دندانی دارند. این تیغه‌های دندانی شانه‌ مانند، در آرواره‌ی بالایی به جای دندان‌ها آویخته‌اند. نهنگ‌های بالن مقدار زیادی آب و طعمه را می‌بلعند و سپس آب را با شدت از بین تیغه‌های دندانی بیرون می‌دهند. تیغه‌های دندانی همانند صافی عمل می‌کنند و مانع خروج طعمه‌ها می‌شوند. این شیوه، خوردنِ مقدار زیادی طعمه را امکان‌پذیر می‌سازد. غذای نهنگ‌های بالن را زئوپلانکتون‌های چند میلیمتری تا اسکوئید و ماهی‌های کوچک تشکیل می‌دهد. قسمتی از غذا پس از هضم به پیه (که از آن روغن نهنگ درست می‌شود) تبدیل می‌شود. پیه انرژی ضروری برای مهاجرت طولانی نهنگ‌ها را فراهم می‌سازد‌. بیش‌تر نهنگ‌ها در حدود شش ماه از سال را در آب‌های سرد به تغذیه سپری می‌کنند و سپس به آب‌های گرم‌تر مهاجرت می‌کنند. آب‌های گرم این مناطق برای جفت‌گیری و زایمان مناسب هستند.
گرچه همه‌ی نهنگ‌های بالن به روش صافی تغذیه می‌کنند، طرح تیغه‌های دندانی در هر خانواده متفاوت است. این تفاوت به دلیل تنوع رفتار تغذیه‌ای در این زیرراسته است. نهنگ خاکستری، تیغه‌های دندانی کوتاه با حاشیه‌ی زبر دارد. این نهنگ‌ها کم‌تر از طعمه‌های معلق در آب تغذیه می‌کنند، بلکه معمولاً تعداد زیادی از سخت‌پوستان کوچک را با دهان خود، همانند ملاقه، از کف اقیانوس جمع می‌کنند و می‌بلعند. پس از فرو بردن غذا، با دهان انباشته از گل کف اقیانوس به سوی سطح آب شنا می‌کنند. آن‌جا با باز و بسته کردن متناوب دهان، ردی از گل در پی خود می‌گذارند. این نهنگ در کف اقیانوس نیز از خود اثر بر جای می‌گذارد. در مناطقی که نهنگ خاکستری تغذیه می‌کند حفره‌هایی در کف دیده می‌شوند.
خانواده‌ی دیگر نهنگ‌های بالن دارای تیغه‌های بلند با ریشک‌های ظریف هستند. این تیغه‌ها برای شکار انبوه خرچنگ‌ها و سایر سخت پستان مناسب‌اند. نهنگ‌های این خانواده معمولاً برای تغذیه با دهان باز در آب حرکت می‌کنند. رفتار تغذیه‌ای این نهنگ‌ها بر حسب میزان طعمه متفاوت است. آن‌ها گاه به تنهایی و گاه در گروه‌های بسیار هماهنگ به خورد و خوراک می‌پردازند. این نهنگ‌ها با صاف کردن ستونی از آب و بر حسب عواملی مثل تغییرات باد، شوری، دما، تلاطم و مواد غذایی آب، در کف اقیانوس یا در سطح آن تغذیه می‌کنند.
آگاهی از این طرز تغذیه که در زیر آب انجام می‌گیرد، بر اساس مطالعه‌ی رفتار تغذیه‌ای نهنگ‌های سَرکمانی در سطح آب است. این نهنگ‌ها به مدت طولانی (هر بار بیش‌تر از سی دقیقه) در آب شیرجه می‌روند و سپس برای تنفس به سطح آب بازمی‌گردند و هنگامی که به سطح می‌آیند به دفعات مدفوع می‌کنند و دفع مدفوع به تغذیه‌ی آن‌ها وابسته است. گاه در محوطه‌ای به وسعت پنجاه تا صد کیلومتر مربع، هم‌زمان بیست تا سی نهنگ سرگرم خوردن می‌شوند.
به نظر می‌رسد نهنگ‌های سرکمانی در کف اقیانوس نیز تغذیه می‌کنند (معمولاً در عمق کم‌تر از شصت متر)، اما روشن نیست با داشتن تیغه‌های دندانی بلند و ریشک‌های ظریف، چگونه این نوع خوردن برای آن‌ها امکان‌پذیر است. گاه این نهنگ‌ها در سطح آب به چشم می‌خورند در حالی که از دو طرف دهانشان آب گل‌آلود خارج می‌شود. این حالت در نهنگ خاکستری مربوط به تغذیه‌ی او از کف اقیانوس است. گرچه علائمی مثل حفره، در کف اقیانوس و در محل تغذیه‌ی نهنگ‌های سرکمانی دیده نشده است اما تجزیه‌ی محتویات معده‌ی آن‌ها نشان دهنده‌ی تغذیه‌ی آن‌ها از کف اقیانوس است.
نهنگ‌های سرکمانی غالباً تغذیه‌ی سطحی می‌کنند، به این ترتیب که سر را از آب بیرون می‌آورند و دهان را باز نگه می‌دارند و آهسته شنا می‌کنند. آرواره‌ی پایین با زاویه‌های متفاوت باز می‌شود. گاه زاویه‌ی بین دو فک به شصت درجه می‌رسد. این نهنگ‌ها اغلب در گروه‌های دو تا چهارده نفره با آرایشی همانند آرایش غازها به هنگام پرواز (آرایش 8 مانند) در سطح آب تغذیه می‌کنند. در این حالت، هر نهنگ نسبت به نهنگ جلوتر در یک خط مورب حرکت می‌کند و فاصله‌ی آن از نهنگ هم‌ردیفش در شاخه‌ی دیگر (8) معادل با نصف تا سه برابر طول بدن نهنگ است.
در این حالت، نهنگ‌ها به مدت سه ساعت (حداکثر زمانی که سوخت هواپیمای پژوهشگران فرصت گشت‌زنی بر فراز آب را می‌دهد) در حال تغذیه دیده شده‌اند و به نظر می‌رسد خورد و خوراک آن‌ها چندین روز ادامه داشته باشد. گاه اعضای 8 تغییر می‌یابند. بعضی نهنگ‌ها برای پیوستن به سایر گروه‌ها جدا می‌شوند و نهنگ‌های جدیدی جای آن‌ها را می‌گیرند، اما شکل 8 کم و بیش ثابت می‌ماند. آرایش 8 احتمالاً به نهنگ‌ها در یافتنِ بهترِ طعمه‌هایی، که با آرایشی دیگر به دام نمی‌افتند، کمک می‌کند. بر اساس بررسی محتویات معده‌ی این نهنگ‌ها، طعمه‌ها شامل خرچنگ و سخت پوستان کوچک و شناگران دیگر هستند. با توجه به این که نهنگ‌های سرکمانی شناگرانی کند و طعمه‌های آن‌ها برعکس تندرو هستند می‌توان به مزیت آرایش 8 برای به دام انداختن این طعمه‌های سریع‌السیر پی برد.
خانواده‌ی دیگر نهنگ‌های بالن (شامل نهنگ‌های مینک، عروس، باله‌دار، گوژپشت، سی، و آبی رنگ) تیغه‌های دندانی ظریف دارند و طول آن‌ها متوسط است. آن‌ها برای به دام انداختن طعمه با دهانی گشوده و گلویی باز شده به جلو پرش می‌کنند. گلوی آن‌ها شیارهایی همانند آکاردئون دارد و انبساط پیدا می‌کند. این نهنگ‌ها بسیار سریع می‌خورند و چابکی آن‌ها در پرش به جلو بدون شک به علت بدن صاف و کشیده‌ی آن‌هاست.
شیوه‌ی جهشی خاصی که «تور حبابی» نام دارد وجه مشخصه‌ی نهنگ‌های گوژپشت در اقیانوس آرام شمالی است. این نهنگ‌ها به هنگام تغذیه به سرعت در اطراف و زیر یک دسته طعمه حرکت می‌کنند و مکرر حباب بیرون می‌دهند. حباب‌ها هم‌چون توری طعمه‌ها را محصور می‌کنند و با حرکت گردابی آب به بالا می‌فرستند تا به نهنگ برسند. منظره‌ی تشکیل تور حبابی از بالا بسیار جالب است: نخست تنها حلقه‌ای از حباب‌ها (به قطر حدود ده تا پانزده متر) دیده می‌شود که از عمق به سطح می‌آیند. چند لحظه بعد نهنگی با دهان گشوده از میان حلقه به سطح هجوم می‌آورد و خود را در میان خوان گسترده‌ای از صدها کیلو غذا قرار می‌دهد. گاه چندین نهنگ به طور هم‌زمان تور حبابی تشکیل می‌دهند. آیا این رفتاری جمعی است یا به سادگی واکنشی در برابر فراوانی غذاست؟ پاسخ این سؤال روشن نیست.
پس از تغذیه، نهنگ‌ها به آب‌های گرم، جایی که اطلاعات بسیاری درباره‌ی رفتار اجتماعی آن‌ها به دست آمده است مهاجرت می‌کنند. تعجب‌آور نیست که جفت‌یابی و مراقبت از فرزند و برقراری ارتباط بین نهنگ‌ها همانند رفتار خویشاوندانشان در خشکی است.
راجر پاین از نخستین زیست شناسانی بود که برنامه‌ی پژوهشی درازمدتی برای بررسی رفتار اجتماعی نهنگ‌های بالن به عهده گرفت و در سال 1970 بررسی نهنگ‌های اطراف سواحل آرژانتین را آغاز کرد. او از خصوصیات فیزیکی ویژه‌ی هر یک از نهنگ‌ها عکس گرفت. به مدت هفده سال او و همکارانش بیش‌تر از شش‌صد نهنگ را شناسایی و جنسیت آن‌ها را تعیین کردند و روابط اجتماعی آن‌ها را به مدتی طولانی پی‌گیری کردند.
راجر پاین با بررسی طرز جفت‌یابی نهنگ‌ها دریافت که در بین نهنگ‌های رایت، این نهنگ ماده است که جفت خود را از بین نهنگ‌های نر انتخاب می‌کند. نهنگ ماده دعوت بیش‌تر نرها را در جستجوی نر دل‌خواه رد می‌کند. اگر نهنگ نری، نهنگ ماده‌ای را بپسندد و دنبال کند، نهنگ ماده به اتخاذ انواع تدبیرها، مثل شنای سریع، غوطه خوردن به طرف قسمت‌های کم‌عمق، حرکت سریع دم، و یا شنا کردن به طرف سایر نهنگ‌های ماده، دست می‌زند. تمام این اعمال برای منصرف و متوقف کردن خواستگار ناخواسته است. چنان‌چه تمام این تدبیرها با شکست رو به رو شوند نهنگ ماده به طرف سطح آب می‌رود و شکم خود را به طرف بالا می‌چرخاند. او سر را پایین و دم و اندام تناسلی خود را در هوا نگاه می‌دارد. در این حالت جفت‌گیری با او برای نهنگ نر غیر ممکن است. ممکن است نهنگ ماده در حین فرار بارها به سوی نهنگ نری که به او گوشه چشمی دارد برود.
گاه یک نهنگ ماده در محاصره‌ی چند نهنگ نر مهاجم قرار می‌گیرد. راجر پاین مشاهده کرده است که یک یا چند نهنگ نر، نهنگ ماده‌ای را که شکمش را به طرف بالا نگاه داشته است به پایین می‌کشند و او را در وضعیتی قرار می‌دهند که جفت‌گیری امکان‌پذیر گردد. جفت‌گیری با ماده‌ای سرسخت و آشتی ناپذیر، جفت‌گیری اجباری است. جفت‌گیری اجباری نخستین بار در بین اردک‌های وحشی و سپس در بین بسیاری از گونه‌های دیگر مشاهده شد. رفتار مشابهی در گروه‌هایی که شامل یک تا سه ماده و تا هفت نر هستند مشاهده شده است. راجر پاین این رفتار را شکلی از همکاری نر با نر می‌داند: با همیاری یک‌دیگر دست‌کم بخت با یکی از نرها برای تولید مثل یار می‌شود. همیاری بین نرها یا دست زدن به کاری که مستقیماً به سود دیگری است و هیچ نفع آشکاری برای خود فرد ندارد را «دگردوستی» گویند. چنان‌چه جانور نری احتمال موفقیت خود را برای تولید مثل با استفاده از دگردوستی افزایش دهد، دگردوستی متقابل نامیده می‌شود، زیرا این مساعدت بی‌پاسخ نمی‌ماند و کمی بعد برای او نیز انجام خواهد شد. در بسیاری از گونه‌ها، جفت‌یابی موفقیت‌آمیز برای یک نرِ تنها مشکل، و شاید غیرممکن، است. دگردوستی متقابل در واکنش به این مشکل تکوین یافته است.
این تفسیر را همه‌ی پژوهشگران نپذیرفته‌اند. عده‌ای از پژوهشگران بر اساس بررسی رفتار جفت‌یابی نهنگ‌های رایت نیم‌کره‌ی شمالی معتقدند نرها با همدیگر همکاری نمی‌کنند بلکه برای دست‌یابی به نهنگ ماده با هم به رقابت برمی‌خیزند. بر اساس فرضیه‌ی آن‌ها، نشان دادن قدرت فیزیکی در بین سایر نرها احتمالاً وسیله‌ی افزایش جذابیت جنسی برای جلب توجه نهنگ ماده است. در بیش‌تر گونه‌های حیوانی، رقابت (به ویژه در بین افرادی که خویشاوند نزدیک نیستند) معمول‌تر از همکاری است.
گروه‌هایی که از لحاظ جنسی فعال هستند شامل یک یا دو ماده در محاصره در حدود شش تا هفت نهنگ نرند و این خود شاهدی دیگر بر تأیید رقابت بین نرهاست. در نهنگ‌های گوژپشت، نرها بسیار مهاجم‌اند و درصورت برانگیخته شدن، کار به خون‌ریزی می‌کشد، و این نیز تأییدی بر فرضیه‌ی رقابت بین نرها برای دست‌یابی به نهنگ ماده است.
عده‌ای دیگر از پژوهشگران معتقدند که در بعضی از گونه‌ها، به جای رقابت فیزیکی، نرها با حجم اسپرم خود با همدیگر رقابت می‌کنند. پستان‌داران چند همسر در مقایسه با پستان‌داران تک همسر، بیضه‌های بزرگ‌تری (با توجه به وزن بدن) دارند. بیضه‌ی بزرگ‌تر اسپرم بیش‌تری تولید می‌کند. هرچه میزان اسپرم در هر انزال بیش‌تر باشد برای پس زدن اسپرم رقیب شانس بیش‌تری وجود دارد. نهنگ خاکستری و نهنگ رایت نسبت به بدنشان بیضه‌های بزرگ‌تری دارند و احتمالاً چند همسرند. هم‌چنین گمان می‌رود نهنگ آبی و سرکمانی که بیضه‌های کوچک دارند تک همسر باشند. روحیه‌ی نسبتاً مسالمت‌آمیز نهنگ‌های نر خاکستری و رایت نشان دهنده‌ی عدم رقابت برای جلب نهنگ‌های ماده و تأییدی بر این نظریه است. نهنگ‌های نر گوژپشت بیضه‌های کوچک و روحیه‌ی تهاجمی شدید دارند. با این حال هنوز داده‌های چندانی درباره‌ی رفتار نهنگ‌های رایت و خاکستری در تأیید این نظریه وجود ندارد.
نهنگ‌های گوژپشت برای جفت‌یابی روشی دیگر دارند. در این گونه، اغلب یک نهنگ نر، نهنگ ماده را (هنگامی که در محاصره‌ی یک دسته نهنگ نر نباشد) همراهی می‌کند. اگرچه نقش نهنگ نر همراه مشخص نیست، دو تن از پژوهشگران معتقدند این همراهی امکان جفت‌گیری را افزایش می‌دهد، زیرا به هنگام فحل شدن ماده تنها نهنگ نر همراه، به وی دسترسی دارد. چنان‌چه نرهای دیگر به نهنگ ماده نزدیک شوند نهنگ نر حالت تهاجمی پیدا می‌کند و خود را بین نهنگ ماده و آن‌ها قرار می‌دهد.
نهنگ‌های گوژپشت در سطح آب، گروهی جفت‌یابی می‌کنند. این امر نشان می‌دهد که نرها از روش‌های متعدد جفت‌یابی استفاده می‌کنند. احتمالاً این پستان‌داران دریازی با رفتار انعطاف‌پذیر خود از روش‌های مختلف جفت‌یابی سود می‌جویند. همه‌ی پژوهشگران با این نظر موافق نیستند، گرچه روش‌های چندگانه‌ی جفت‌یابی در بین قورباغه‌های درختی و جیرجیرک نیز وجود دارد. در این گونه‌ها نرهای ساکت گاه در یافتن ماده‌ها، سریع‌تر از نرهای آوازخوان هستند.
همانند انسان و شمپانزه و سایر پستان‌داران خشکی‌زی، در بین نهنگ‌ها نیز همجنس‌گرایی دیده می‌شود. این رفتار بارها در بین سه گونه نهنگ‌های دندان‌دار و نهنگ رایت و خاکستری مشاهده شده است. هم‌جنس‌گرایی بیش‌تر در نرهای جوان شایع است که احتمالاً به علت کوچکی بدن و پایین‌تر بودن موقعیت اجتماعی، کم‌تر به نهنگ ماده دست می‌یابند.
رابطه‌ی مادر و فرزندی در نهنگ‌ها شباهت عجیبی به رفتار پستان‌داران خشکی‌زی مثل گوزن شمالی و گوزن کانادایی دارد. پژوهشگران دریافته‌اند که نهنگ نوزاد در شش ماه اول زندگی کاملاً به مادر خود متکی است. نهنگ نوزاد به طور غریزی مادرش را دنبال می‌کند و از غده‌های پستانی او شیر می‌خورد. مادر و فرزند به ندرت از هم دور می‌شوند. چنان‌چه فاصله‌اشان از یک تا چند برابر طول بدن بیش‌تر شود مادر به سرعت به سوی فرزند حرکت می‌کند و خود را به او می‌رساند. این همراهی، نوزاد را از شکارچیان حفظ می‌کند و هم‌چنین سبب بالا رفتن فرزند با نیروی هیدرودینامیک و درنتیجه جلوگیری از زود خسته شدن او می‌شود.
در سن یک تا سه ماهگی، نهنگ نوزاد فعال‌تر می‌شود و اغلب به فاصله‌ی یک تا سه برابر طول بدن در اطراف مادر گردش می‌کند. عده‌ای از پژوهشگران معتقدند این فعالیت برای افزایش قدرت و هماهنگی عضله‌های نوزاد، پیش از مهاجرت بهاری برای تغذیه به آب‌های سردتر، است. یک هفته قبل از مهاجرت، فعالیت نهنگ بچه‌ها به شدت کاهش می‌یابد و به پناه مادران خود بازمی‌گردند. این نزدیکی دوباره، نوعی سازگاری برای افزایش امکان بقای نوزاد در اقیانوس‌هاست. در اقیانوس‌ها نهنگ قاتل و اُرکاس، شکارچیان اصلی نهنگ‌های جوان هستند. خطرات دیگر مثل کوسه ماهی و توفان‌های شدید نیز همراهی مادر و فرزند را ایجاب می‌کنند.
پس از پنج تا هفت ماه تغذیه در اقیانوس‌های آزاد، نهنگ‌‌ها به آب‌های کم‌عمق‌تر باز می‌گردند. گرچه مادر هم‌چنان از فرزند مراقبت می‌کند (و این مراقبت را تا یک سالگی ادامه می‌دهد)، در مقایسه با پیش از مهاجرت، فرزند مستقل‌تر و فعال‌تر است. مادر برای اولین بار از زمان تولد فرزندش، نشان‌هایی از استقلال بروز می‌دهد. او بیش‌تر فرزندش را تنها می‌گذارد. اما فرزند در کنار مادر می‌ماند و هم‌چنان از مراقبت مادر بهره می‌گیرد. این رفتار، نشان دهنده‌ی تضاد والدین و فرزندان است. زمانی که فرزندان کوچک و بی‌پناهند، مادر برای بقایشان به شدت از آن‌ها مراقبت می‌کند، و آن‌گاه که سن و سالشان زیادتر می‌شود و کم‌تر آسیب‌پذیرند، صلاح مادر در این است که فرزند را ترک گوید تا بتواند توان خود را صرف باروری مجدد کند.
در چند دهه‌ی اخیر، پژوهشگرانِ پستان‌داران دریایی توجه بسیاری به نحوه‌ی ارتباط نهنگ‌ها نموده‌اند. نهنگ‌ها، گرچه دارای تارهای صوتی نیستند و اندام تولید صوت آن‌ها شناخته نشده است، با استفاده از صوت با هم‌دیگر ارتباط برقرار می‌کنند. در ارتباط اجتماعی و جنسی، وجود صدا مهم است. به علاوه با استفاده از صدا، نهنگ‌های منفرد در یک گله‌ی پراکنده با یک‌دیگر در رابطه‌اند و خطر را به اطلاع همدیگر می‌رسانند. در گرگ‌ها نیز چنین ارتباطی دیده می‌شود. گرگ‌ها اغلب مدت‌های طولانی کیلومترها از همدیگر فاصله دارند، اما با استفاده از آواهای گوناگون با یک‌دیگر ارتباط دارند.
نهنگ‌های گوژپشت به خوش‌نوایی معروف‌اند. صدای آن‌ها آهنگ‌دار است و در قطعه‌هایی با الگوی منظم تکرار می‌شود. هر نوا ممکن است نیم ساعت به طول انجامد و گاه چندین روز همین توالی به کرات تکرار می‌شود. نهنگ‌های نر گوژپشت نخستین بار در طول فصل نولید مثل نوا سر می‌دهند. در ابتدای فصل، نوای همه‌ی آن‌ها یک‌سان است. با گذر فصل، نوا به تدریج تغییر می‌کند و در پایان زمستان نوای آن‌ها با نوای آغاز فصل تفاوت بسیار دارد. در فصل تابستان، دور از زادگاه، هنگام تغذیه در آب‌های سرد، نوایی شنیده نمی‌شود. آن‌گاه که نهنگ‌های گوژپشت به زادگاه باز می‌گردند همان نوای فصل قبل را از سر می‌گیرند. در پایان فصل دوم، این نوا به نوای کاملاً جدیدی تحول می‌یابد.
در سال 1970، نقش آواز در رفتار اجتماعی نهنگ‌های گوژپشت در جزایر هاوایی بررسی شد. پژوهشگران دریافتند که نرها تنها به هنگام تنهایی آواز می‌خوانند. آن‌ها در حدود بیست متر پایین‌تر از سطح آب در آب غوطه می‌خورند و در حالی که سرشان به طرف پایین است آواز سر می‌دهند. آواز آن‌ها چنان رساست که تا فاصله‌ی پنج کیلومتری شنیده می‌شود. گاه یک نهنگ نر به طرف نهنگ آوازخوان می‌آید. در این هنگام دو نهنگ به آرامی چند دقیقه در کنار هم شنا می‌کنند. پس از جدا شدن از یک‌دیگر یکی از آن دو نهنگ نر دوباره نوا سر می‌دهد. یکی از پژوهشگران معتقد است نر مزاحم با قطع آواز نر آوازخوان امکان انتخاب شدن او را برای جفت‌گیری ماده کاهش می‌دهد.
آواز نهنگ‌ها همانند کشمکش حیوان‌های خشکی‌زی است. برای مثال دو بز کوهی نر قدرت همدیگر را با شاخ‌هایشان می‌سنجند. همان‌گونه که شاخ‌های بز کوهی نر وسیله‌ی جلب توجه ماده‌های پذیراست، نهنگ نر و غالب، قدرت خود را با آواز نشان می‌دهد. در اواخر دهه‌ی هفتاد قرن میلادی گذشته دو تن از پژوهشگران، صدای نهنگ‌های رایت را بررسی کردند. گرچه در ابتدا صداها، همانند ماغ کشیدن گاو، یکنواخت و مکرر به نظر می‌رسید، پس از مدتی توانستند آواهای جوراجور دقیق و پیچیده‌ای را تشخیص دهند. با کمک هیدروفون‌های خاصی که جهت صدا را مشخص می‌کنند، تعیین محل نهنگ مولد صوت و درک ارتباط صوت و رفتارهای ویژه امکان‌پذبر شد.
شش آوای مشخص نهنگ‌های رایت شناخته شده‌اند. آواهای بالا، پایین، زیر، مختلط، ضربه‌ای، و ثابت. آوای بالا (با بسامد کم که به سرعت در مدت یک ثانیه بسامد آن افزایش می‌یابد) رایج‌ترین آوا برای جمع کردن نهنگ‌هاست. از آوای پایین (با بسامد کم که به سرعت بسامد آن کاهش می‌یابد) کم‌تر استفاده می‌شود، و برای ارتباط نهنگ‌ها در فاصله‌های دور (از چند صد متر تا چندین کیلومتر) به کار می‌آید. آوای زیر (با بسامد بیش‌تر از سایر آواها) با افزایش تعداد افراد گروه بیش‌تر می‌شود. این آوا بیانگر میزان فزاینده‌ی هیجان در میان گروه نهنگ‌هایی است که از لحاظ جنسی فعال هستند. آوای مختلط (صداهای خشن یا خرناس) تقریباً همیشه در گروه‌های شامل سه یا تعداد بیش‌تری نهنگ شنیده می‌شود و با افزایش تهاجم فیزیکی در یک گروه، افزایش می‌یابد. شواهد نشان می‌دهد که آوای ضربانی را تنها یک یا دو عضو یک گروه فعال ایجاد می‌کنند که احتمالاً مهاجم‌ترین نهنگ‌ها هستند. آوای ثابت (صدای موزون با بسامد نسبتاً یکنواخت) نادر است و هنوز به رفتارهای ویژه‌ای نسبت داده نشده است.
نکته‌ی قابل توجه، تشابه الگوی آوای نهنگ‌ها با الگوی آوای حیوانات خشکی‌زی است. آوای زیر نشان دهنده‌ی هیجان و آواهای مختلط و ضربانی نشان دهنده‌ی تهاجم هستند. آوای با بسامد زیاد معمولاً خصومت‌آمیز نیست در حالی که آوای ضربانی معمولاً نشان دهنده‌ی خصومت است.
نهنگ‌های رایت با استفاده از امواج غیرصوتی نیز ارتباط برقرار می‌کنند. امواج جهشی که معمولاً هنگام خروجِ با فشارِ آب از منخرین نهنگ‌ها در سطح یا کمی پایین‌تر از سطح آب شنیده می‌شوند احتمالاً بیانگر خشم نهنگ هستند. امواج ضربه‌ای در اثر ضربه زدن باله بر سطح آب ایجاد می‌شوند. این امواج احتمالاً نشانگر طغیان یا اضطراب نهنگ در اثر حادثه‌ای مثل عبور یک قایق موتوری است. هنگامی که امواج ضربه‌ای در یک گروه ایجاد شود، آن‌ها معمولاً به طرف سایر اعضای گروه پیام تهاجم ارسال می‌کنند.
پژوهشگران هنگام بررسی رفتار نهنگ‌های سرکمانی با شگفتی بسیار متوجه بازی نهنگ‌های جوان و بالغ شدند. زمانی که نهنگ‌های مادر برای تغذیه در آب غوطه می‌خورند، نهنگ‌های جوان مدتی در حدود سی دقیقه در سطح آب تنها هستند. این نهنگ‌ها که از مادرانشان دور افتاده‌اند با کمک آواهای زیر و بم با مادرانشان ارتباط برقرار می‌کنند. نهنگ‌های جوانِ تنها، در حال بازی با اجسام موجود در سطح آب دیده شده‌اند. نهنگ‌ها به طرف آن جسم حرکت و آن‌گاه در اطراف و زیر آن در حدود سی دقیقه شنا می‌کردند. در یک مورد اسباب بازی، آشغالی بود که آب با خود آورده بود و در مورد دیگر تور سبزرنگی بود که پژوهشگران برای علامت‌گذاریِ محل نهنگ‌ها از هواپیما به آب انداخته بودند. بازی برای پستان‌داران جوان برای توسعه‌ی مهارت‌های غذایابی و اجتماعی بسیار مهم است. بازی نهنگ‌های جوان سرکمانی احتمالاً یک رفتار سازشی یعنی وسیله‌ای برای یادگیری چرخش به طرف منبع غذا مثلاً توده‌ای از خرچنگ‌هاست. بازی نهنگ‌های جوان و بالغ سرکمانی با یک کنده‌ی درخت را نیز مشاهده کرده‌اند. یک نهنگ بیش‌تر از یک ساعت و نیم، بارها یک کنده‌ی ده متری را به هوا پرتاب می‌کرد و سپس آن را با کمک یکی از باله‌هایش با فشار به زیر آب می‌کشید. نهنگ ماده کنده را بر پشت خود به حالت تعادل در می‌آورد به طوری که دو سر کنده از آب بیرون بود.
بازی در نهنگ‌های بالغ رایت نیز به شکل آویختن برگ‌های بزرگ اشنه‌ی دریایی شناور بر سر و پشت خود دیده شده است. گرچه دُلفین‌ها نیز بازی می‌کنند، پستان‌داران خشکی‌زی (به جز شمپانزه و انسان) در بزرگ‌سالی اهل بازی نیستند. معلوم نیست که بازی نهنگ‌ها برای تطبیق و سازگاری با حالتی خاص است یا نه. چه بسا که این بازی‌ها تنها راهی برای سرگرمی در اقیانوس یکنواخت و کسل کننده باشد.
اکنون پژوهش درباره‌ی نهنگ‌ها دوره‌ی هیجان‌انگیزی را از سر می‌گذراند. هم‌زمان با گسترش شیوه‌های بررسی نهنگ‌ها، انتظار می‌رود که رفتارهایی بسیار پیچیده‌تر از آن‌چه در این مقاله آمد شناخته شوند. تاکنون ما فقط می‌دانیم که نهنگ‌های بالن فقط چراکنندگان اقیانوس نیستند، بلکه هم چنین پستان‌دارانی اجتماعی هستند که رفتارهای جفت‌یابی آن‌ها بسیار متنوع (شامل رقابت و همکاری) است. رفتار تغذیه‌ای، جفت‌یابی، روابط مادر و فرزند، و ارتباط نهنگ‌ها با یک‌دیگر، شباهت حیرت‌آوری با رفتار گونه‌های جانوران خشکی‌زی دارند.
پی‌گیری نهنگ‌ها در اعماق آب مشکل است و از این رو پیش‌رفت تحقیقات گاه به طرز مأیوس کننده‌ای کند است. با این حال شک نیست که این‌گونه می‌شود که با افزایش پژوهش‌ها در آینده، زیست شناسان به همان اندازه که در باره‌ی رفتار بعضی از خویشاوندان نهنگ‌ها در خشکی اطلاع دارند در باره‌ی رفتار نهنگ‌ها در آب آگاهی داشته باشند.