آسیب شناسی کارکرد سیستم اطلاع رسانی ایران در بحران: زلزله تهران

نویسنده: افسانه احدی(1)

مقدمه

اصولاً یکی از ابزارهای نظام های سیاسی در کاهش آسیب های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در کشورها، توجه به نقش رسانه ها در اطلاع رسانی به موقع و بسیج افکار عمومی در راستای سیاست های کلی نظام می باشد. در واقع می توان از این منظر رسانه ها را مهم ترین ابزار نظام سیاسی برای مقابله با آسیب ها و بحران های داخلی و خارجی نیز تلقی نمود. در این نوشتار آسیب های سیاسی ناشی از زلزله تهران را به عنوان یک تهدید و آسیب جدی بالقوه- به عنوان مطالعه موردی- مورد واکاوی قرار داده ایم و به تبیین نقش رسانه ها و اطلاع رسانی در این خصوص پرداخته ایم. پیامدهای تخریب حوزه رسانه ای و راهکارهای موجود برای پیشگیری با فجایع انسانی توسط نظام سیاسی، سؤال اصلی این نوشتار را تشکیل می دهد. مفروض اصلی این نوشتار آن است که در عصر حاضر هیچ نظام سیاسی بدون ابزار قدرتمند رسانه ای قادر به ارتباط مناسب بین مردم و حاکمیت نمی باشد و طبیعی است که نتواند تحت این شرایط نفوذ مؤثری در پیشگیری و مهار بحران های احتمالی داشته باشد. نقش رسانه ها در شناخت کانون های آسیب های احتمالی و ضرورت اقدامات مدیریتی نظام سیاسی از جمله اهداف این نوشتار را تشکیل می دهد.
زلزله پدیده ای کاملاً طبیعی، قابل پیش بینی اما غیر قابل پیش گیری است. به همین دلیل در سراسر جهان به ویژه در میان کشورهایی که در کمربند موسوم به زلزله واقع شده اند، دولت ها مدیریت سال های قبل از حادثه، مدیریت روز حادثه و مدیریت بازسازی را طراحی می کنند. مثلاً در ژاپن به عنوان شاخص ترین کشور، همه بناها با فاصله تعریف شده از یکدیگر ساخته شده اند تا در لحظه وقوع باری بر دوش همدیگر نباشند. همچنین راه هایی تعبیه شده که صرفاً برای آن لحظات به کار می آید.
زلزله تهران و زلزله لس آنجلس در صورت وقوع به عنوان حوادث قرن نام خواهند گرفت. در حالی که در لس آنجلس سالانه میلیون ها دلار صرف مقام سازی و طراحی مدیریت بحران، آموزش مردم و آموزش مدیران شهری می شود، در تهران تنها یک طرح مطالعه شده وجود دارد که با پیشنهاد دولت ژاپن در اواخر دهه 70 شمسی به اتمام رسید و به طرح جاییکا مشهور است.
اما اکنون و در این نوشتار، پرسش اصلی این است که در صورت وقوع زلزله در تهران، سیستم اطلاع رسانی چگونه می تواند از وقوع بحران های پی در پی جلوگیری کند. با این پیش فرض مسلم که همه بناها تخریب می شوند و امکان بازسازی فوری وجود ندارد.
در ایران ساختار اطلاع رسانی تفاوت زیادی با سایر کشورها دارد. تمرکز شدید ارگان های اطلاع رسانی در تهران- که یکی از زلزله خیزترین نقاط کشور پیش بینی شده - تهدید بالقوه ای را نمایان می سازد. از این رو، بروز زلزله و تخریب کلی یا بخشی این ارگان ها باعث قطع ارتباط مدیریت سیاسی با سایر نقاط کشور می شود و عملاً امکان بسیج عمومی را از بین می برد. رسانه ها در واقع مهم ترین ابزاری هستند که نظام سیاسی برای مقابله با بحران های داخلی و خارجی و از جمله در دوران هشت ساله جنگ تأکید فراوانی بر آن کرده است. در این بخش، بررسی آسیب شناسانه حوزه اطلاع رسانی کشور و ارائه راهکارهایی برای مدیریت بحران احتمالی ناشی از زلزله مد نظر قرار گرفته است. به نظر می رسد مهم ترین مسأله، ایجاد این درک باشد که نظام سیاسی کشور بدون ابزار قدرتمندی همچون رسانه ها نتواند ارتباط مناسبی با عامه مردم برقرار کند و به این خاطر نتواند نفوذ مؤثری بر آنها داشته باشد. در واقع به نظر می رسد عدم حضور فعال رسانه های ملی و رسمی در صورت نابودی یا صدمه دیدن بخشی از ساختار اطلاع رسانی کشور می تواند در میان مدت و بلند مدت صدمه جدی به مسأله کارآمدی نظام سیاسی در بین مردم وارد نماید.

1- آسیب شناسی رسانه ها در ایران

در ایران ساختار اطلاع رسانی رسانه ها وضعیت منحصر به فردی دارد که تقریباً با هیچ کشوری قابل مقایسه نیست. به نظر می رسد، مهم ترین نقطه ضعف این ساختار نیز تمرکز رسانه ها و مطبوعات در تهران باشد. به گونه ای که امکان فعالیت رسانه ها به طور مستقل از مرکز در شهرهای دیگر وجود ندارد. در این بخش، بررسی ساختار صدا و سیما، خبرگزاری جمهوری اسلامی و دیگر خبرگزاری های فعال در ایران، وضعیت اینترنت و نگاهی اجمالی به وضعیت مطبوعات مد نظر قرارگرفته است. بدیهی است که در بحث آسیب شناسی نقاط ضعف بالقوه ساختار اطلاع رسانی نیز باید مورد بررسی قرار گیرد.

1- 1- ساختار اطلاع رسانی رسانه های ایران

ساختار اطلاع رسانی در جمهوری اسلامی ایران عمدتاً شامل صدا و سیما و چندین خبرگزاری دولتی و روزنامه های مکتوب می باشد که در این قسمت به تشریح آنها می پردازیم.

1 - 1- 1 - سازمان صدا و سیما

ایران عملاً تا قبل از جنگ جهانی دوم فاقد سازمان رادیو و تلویزیون ملی بود. اولین دستگاه فرستنده رادیویی در سال 1319 ( 1940) در تهران نصب و راه اندازی شد و برنامه های آن نیز تنها شامل برنامه های شبانه حاوی سرودهای ملی، پیام های مهم دولت، اخبار و موسیقی ایرانی و غربی می شد. با این حال، همه امکان برخورداری از رادیو را نداشتند و اولین برنامه های رادیویی در نقاط مختلف تهران به وسیله بلندگوها و گیرنده های میدانی پخش می شدند. به تدریج حکومت وقت ایران از رادیو برای حفظ نظارت سیاسی و گسترش روند نوسازی بهره برد. در سال 1338 ( 1959) محمدرضا شاه به تشویق فرزند یکی از بازرگانان ثروتمند به فکر تشکیل یک تلویزیون تجاری در ایران افتاد. به دنبال این تصمیم، سرانجام در سال 1345 (1966) تلویزیون ملی ایران پخش برنامه های خود را آغاز کرد. مدتی بعد سازمان رادیو و تلویزیون در هم ادغام شد و سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران را تشکیل داد. مهم ترین وظیفه این سازمان در آن زمان، شکوهمند جلوه دادن حکومت سلطنتی و حمایت از نوسازی مورد حمایت رژیم پهلوی بود. تعداد فرستنده های تلویزیونی به سرعت افزایش یافت؛ به طوری که تا سال 1353 ( 1974) بیش از 15 میلیون نفر را تحت پوشش خود داشت و علاوه بر آن رادیو تقریباً سراسری بود. بر این اساس، سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران از نظر وسعت پوشش دومین شبکه خبر پراکنی در آسیا بعد از NHKژاپن شد. (2)
تا قبل از پیروزی انقلاب، سازمان رادیو و تلویزیون ملی مشتمل بر دو شبکه رادیویی و دو شبکه تلویزیونی بود. با پیروزی انقلاب و به دنبال آن پیشرفت های تکنولوژیک گسترده در دنیا، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به تبع تحولات جدید مشتمل بر 8 شبکه داخلی، 27 ایستگاه تلویزیونی محلی در استان های کشور، 9 شبکه ملی رادیویی علاوه بر ایستگاه های رادیویی استانی، 3 شبکه ماهواره ای جام جم، شبکه جهانی سحر و شبکه خبری العالم شد. سازمان صدا و سیما علاوه بر داشتن مراکز استانی، در 17 کشور جهان نیز دفتر دارد که به کار جمع آوری اطلاعات و اخبار مشغول هستند. رئیس صدا و سیما توسط مقام معظم رهبری منصوب می شود و وی یکی از اعضای کابینه به شمار می رود.
به طور کلی و بر اساس اعلام سازمان صدا و سیما این سازمان سالانه در حدود 60 هزار ساعت برنامه تلویزیونی و 20 هزار ساعت برنامه رادیویی پخش می کند که 80 درصد این برنامه ها مصرف داخلی دارند. با این حال، سازمان صدا و سیما دارای تشکیلات مرکزی در تهران است که کلیه فعالیت های استانی و جهانی از طریق آن کنترل می شود. (3) در حال حاضر به جز سازمان صدا و سیما هیچ ایستگاه تلویزیونی و رادیویی خصوصی در ایران فعال نیست. ولی در کنار کار این سازمان بزرگ، مطبوعات و خبرگزاری هایی فعالیت می کنند که اکثراً خصوصی محسوب می شوند.

2- 1- 1- سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرانا)

بزرگ ترین و قدیمی ترین خبرگزاری کشور، خبرگزاری جمهوری اسلامی یا اختصاراً ایرناست. خبرگزاری جمهوری اسلامی اولین مؤسسه خبری ایران است که به عنوان آژانس پارس در سال 1313 فعالیت خبری خود را با اتاقی در وزارت امور خارجه، آغاز و در سال 1354 با عنوان خبرگزاری پارس به فعالیت خود ادامه داد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این سازمان متحول شد و ابعاد فعالیت های آن به شکل چشمگیری گسترش یافت و در ثبت و گسترش رویدادها و تحولات داخلی و بین المللی حضور فعال و گسترده یافت. در روز 8 دی ماه 1360 خبرگزاری پارس به خبرگزاری جمهوری اسلامی تغییر نام داد. سازمان در حال حاضر نزدیک به 60 دفتر نمایندگی در داخل کشور و 33 نمایندگی در خارج از کشور دارد و از همکاری صدها رابط خبری در اقصی نقاط ایران اسلامی و جهان بهره مند می باشد. خبرگزاری جمهوری اسلامی در حال حاضر با بیش از 70 خبرگزاری بین المللی ارتباط حرفه ای و نزدیک دارد و بر اساس قراردادهای فیمابین به مبادله خبر و عکس می پردازد. گردآوری، تدوین و انتشار اخبار و گزارش های داخل و خارج اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ورزشی، فرهنگی، علمی و پژوهشی توسط خبرنگاران و گزارشگران سازمان در تهران، استان ها، شهرستان ها و کشورهای مهم دنیا انجام می پذیرد. لازم به ذکر است که به طور متوسط در شبانه روز حدود 1000 خبر بر روی خروجی های مختلف سازمان جهت استفاده مسئولین، مطبوعات مردم و خبرگزاری های دنیا ارسال می شود.
سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی در اول بهمن سال 1373 با هدف ارائه اطلاعات تولیدی خود به طور مستقیم به مردم روزنامه ایران را منتشر کرد و پس از مدت کوتاهی ایران ورزشی، ایران دیلی انگلیسی، الوفاق عربی، ایران سپید (مخصوص نابینایان با خط بریل)، ایران پیام و ایران سال را منتشر کرد. خبرگزاری جمهوری اسلامی با راه اندازی شبکه اینترنت کلیه اخبار خروجی سازمان و همچنین برنامه فرهنگی ملی مذهبی و رویدادهای مهم کشور را پوشش صوتی و تصویری داده و با دریافت آخرین اخبار و رویدادهای مهم جهان، اخبار را به اطلاع مشترکین داخل و خارج کشور می رساند. در بخش فعالیت های ایرنا بر روی شبکه جهانی اینترنت لازم به ذکر است که این سایت با مراجعه تقریبی 16 میلیون نفر در ماه پر بیننده ترین سایت ایرانی بر روی این شبکه می باشد. (4).

3- 1- 1- دیگر خبرگزاری های فعال ایران

علاوه بر ایرانا خبرگزاری های دیگری نیز در ایران فعالیت می کنند که تنها معدودی از آنها همچون ایرنا از تلکس داخلی برخوردارند و نحوه ارتباط آنها با مردم و مطبوعات به وسیله اینترنت است. از جمله این خبرگزاری ها، خبرگزاری مهر است که از سال 2003 فعالیت خود را آغاز کرده و وابسته به سازمان انرژی اتمی است. با این حال دامنه وسیعی از اطلاعات را علاوه بر اخبار مربوط به مسائل هسته ای را پوشش می دهد. (5) خبرگزاری با نفوذ دیگر در کشور خبرگزاری فارس است. این خبرگزاری نیز در بهمن 1381 کار خود را آغاز کرده است. (6) از دیگر خبرگزاری فعال در ایران می توان به ایتنا یا اخبار فن آوری اطلاعات (7)، آفتاب (8)، پانا یا خبرگزاری کانون دانش آموزی(9)، ایونا یا خبرگزاری زنان ایران(10)، خبرگزاری موج(11)، خبرگزاری طاها (طه)(12)، خبرگزاری شبستان(13)، خبرگزاری آینده روشن(14)، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی یا شانا (15)، خبرگزاری میراث فرهنگی(16)، خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی یا آنا(17)، خبرگزاری کشاورزی ایران یا ایانا(18)، خبرگزاری ورزشی ایران یا ایپنا(19)، باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران یا ایسکانیوز(20)، خبرگزاری دانشجویان ایران یا ایسنا(21)، خبرگزاری قرآنی ایران یا ایکنا(22)، خبرگزاری کار ایران یا ایلنا(23)، باشگاه خبرنگاران جوان (24)، خبرگزاری جامعه جوان ایران یا سینا(25)، خبرگزاری بسیج دانشجویی(26) و خبرگزاری قوه قضاییه یا قسط(27) اشاره کرد. هر چند تنوع نسبتاً مناسبی در خبرگزاری های کشور به چشم می خورد، اما اکثر خبرگزاری های ذکر شده فعال نیستند و یا تأثیر چندانی در حوزه اطلاع رسانی ندارند. گذشته از این، همان طور که در بالا اشاره شد، خبرگزاری های ذکر شده اطلاعات خود را از طریق اینترنت در اختیار مخاطب عادی قرار می دهند، در حالی که اینترنت هنوز گستردگی چندان مناسبی در ایران ندارد. از سوی دیگر، هنوز جایگاه اینترنت به عنوان یک وسیله اطلاع رسانی برای بیشتر مردم روشن نیست. در واقع می توان گفت: تنها قشرهای خاص و یا محققان، به اینترنت به عنوان یک منبع غنی خبری نگاه می کنند. بر اساس بعضی از آمارهای منتشر شده، ضریب نفوذ اینترنت در ایران 12 درصد است در حالی که این میزان در خاورمیانه در حدود 30 درصد ارزیابی شده است. کارشناسان معتقدند دسترسی ارزان تر، مداوم و باکیفیت می تواند به افزایش ضریب اینترنت در کشور منجر شود. (28).

4 - 1- 1 - اینترنت در ایران

اینترنت این بزرگراه مرعوب کننده در پنتاگون وزارت دفاع آمریکا متولد شد. نام دوران کودکی اینترنت، آرپانت(29) بود که در بدو تولد یعنی در سال 1969 بر آن نهاده شد. آرپانت به عنوان شالوده اصلی اینترنت بر آن بود تا خود را به شبکه های رادیویی و ماهواره ای وقت و همچنین به کامپیوترهای دیگر متصل کند و کار پژوهش های مربوط به وزارت دفاع آمریکا را با سرعت و کیفیت بهتر به انجام برساند. آرپانت یا همان اینترنت جوان، خط تماس الکترونیک و محرمانه دست اندرکاران وزارت دفاع آمریکا و پژوهشگران بوده است. آنچه امروز به نام پست الکترونیک(30) مطرح شده و یکی از خدمات رایج اینترنت محسوب می شود، محصول همان دوران تماس کارشناسان نظامی و کامپیوترها در آرپانت است. اینترنت تا سال 1983 کمتر از پانصد کامپیوتر میزبان (31) داشت و این کامپیوترها عمدتاً در آزمایشگاه های نظامی و بخش های کامپیوترهای آمریکا قرار داشت. اما چهار سال بعد در سال 1987 اینترنت در صدها دانشگاه و آزمایشگاه پژوهشی صاحب 28 هزار کامپیوتر میزبان شد و روز به روز نیز بر تعداد آنان افزوده شده و پیش بینی می شود تا سال 2010 تعداد مشترکان به یک میلیارد نفر برسد.
در ایران اینترنت در سال 1371 توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات ایران وارد شد و اکنون با گذشت 14 سال به سرعت در حال فراگیر شدن است. با این حال، ایران برای رسیدن به جایگاه مناسب در دسترسی به اینترنت هنوز باید گام های بلندی بردارد. شمار کاربران اینترنت در ایران در سال 1994 از 250 نفر فراتر نمی رفت، اما اکنون بیش از 2/5 میلیون ایرانی به صورت دائم و 5/3 میلیون نفر به صورت کاربر غیر دائم از اینترنت استفاده می کنند. به این ترتیب، ضریب نفوذ اینترنت از صفر در سال 1994 به 5/3 در سال 2003 افزایش یافته است. بر اساس برآوردها پیش بینی می شود که شمار کاربران اینترنت در سال 2004 به 5 میلیون و 600 هزار نفر و در سال 2005 به 15 میلیون نفر و در سال 2007 به 35 میلیون نفر افزایش یافت.
در همین رابطه، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات وقت، تعداد کاربران اینترنت را در پایان سال 83 در ایران حدود شش میلیون نفر اعلام کرد و گفت: تا پایان برنامه چهارم توسعه کشور 1388 تعداد کاربران به 15 میلیون نفر می رسد. این در حالی است که پیش بینی می شود تعداد کاربران اینترنت در داخل کشور حدود 8 میلیون نفر در سال 84 باشد. (32)
در زمینه اینترنت برنامه پنج ساله سوم خالی از برنامه مصوب است و به نوعی رشد خیره کننده و تقاضای سریع، بخش مخابراتی را مجبور به ایجاد فضای توسعه ای در این بخش کرد. رسیدن یکباره ی تعداد کاربران اینترنت از 200 هزار نفر در ابتدای برنامه به بیش از 6 میلیون نفر در انتهای آن نمایان گر بازار سریع و رو به رشد اینترنت است و در این میان، خوشبختانه تا اندازه ای تجربه تلفن همراه تکرار نشد. اعطای مجوز به شرکت های خدمات دهنده اینترنت، ارائه مجوز اینترنت پر سرعت و فراهم کردن فضا برای شرکت های خدمات دهنده تلفن اینترنتی از جمله فعالیت هایی است که در راستای حذف انحصار در این بخش صورت گرفته است. (33)
با این حال، به نظر می رسد مشکل اساسی در کشور ما مسائل فرهنگی استفاده از فن آوری است. در بازار و اقتصاد ما خبری از اینترنت و فن آوری های نوین نیست و خانواده ها بدون هیچ گونه آموزش در جریان استفاده صحیح از اینترنت قرار نمی گیرند. از سویی، باید دانست خود اینترنت عامل پیشرفت نیست، بلکه مثل رادیو و تلویزیون وسیله ای است که آگاهی ایجاد می کند؛ به هر میزانی که جامعه نظام مند شود بیشتر می توان از این دانش ها استفاده کرد ولی به تنهایی عامل پیشرفت نیست. هر چه توسعه اقتصادی گسترده تر باشد، نیاز ما بیشتر شود و یا تجارت ما گسترده تر شود، به تجارت الکترونیک بیشتر محتاج هستیم. اگر بتوانیم نوعی آموزش عمومی داشته باشیم هزینه کمتری خواهد داشت و بار هزینه آموزش رسمی کم خواهد شد. مهم ترین مانع هایی که بر سر راه این قضیه داریم در یک کلام عدم آگاهی و سپس نامفهومی برنامه ریزی به معنای عام و وجود معادلات اجتماعی به معنای خاص است. (34) با توجه به افزایش ضریب نفوذ اینترنت از 0/010 به سمت 20 % و اینکه ساختار آن و زیر ساخت های آن هم در تهران شکل گرفتند، بروز یک زلزله می تواند آسیب جدی بر روند آن در همه ی کشور ایجاد کند.

5- 1- 1- مطبوعات

یکی دیگر از ابزارهای اطلاع رسانی که تاریخی طولانی دارد، مطبوعات و نشریات است. در ایران تاریخ چاپ اولین روزنامه به دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار باز می گردد که در سطحی بسیار محدود وقایع و اتفاقات کشور در آن زمان در آن به چاپ می رسید. در دوران کنونی نیز با وجود پیدایش و گسترش دیگر ابزارهای اطلاع رسانی همچون رادیو، تلویزیون و اینترنت، مطبوعات توانسته اند تا حد زیادی همچنان جایگاه خود را حفظ کنند.
در حال حاضر در ایران مطبوعات به صورت روزنامه، هفته نامه، دو هفته نامه، ماهنامه، فصلنامه و در قالب مجلات تخصصی منتشر می شوند. با گسترش روز افزون اینترنت در جهان، مطبوعات و نشریات تا حد زیادی تحت الشعاع قرار گرفته اند؛ اما در ایران که اینترنت هنوز جایگاه خود را نیافته است، نشریات نقش مهمی در امر اطلاع رسانی دارند. با این حال، ضعف ساختار اطلاع رسانی در اینجا بیش از بقیه مشهود است نبود قانون مشخص برای فعالیت مطبوعات و به ویژه روزنامه ها باعث شده تا در یک زمان، شاهد چاپ گسترده و متنوع روزنامه ها و دیگر نشریات باشیم و در یک زمان با سیل بسته شدن آنها مواجه شویم. این مسأله ثبات کار اطلاع رسانی از طریق مطبوعات را زیر سؤال می برد. در حالی که در کشورهای دیگر عمر بعضی از روزنامه ها و نشریات به دو قرن و حتی بیشتر می رسد، در ایران معدود نشریاتی با انجام تغییرات ساختاری توانسته اند همچنان به حیات خود ادامه دهند.
در حال حاضر، بیش از 30 روزنامه مهم با توزیع سراسری و همین تعداد روزنامه های کم تیراژ در ایران فعالیت می کنند که اکثر آنها در تهران چاپ و در سراسر کشور توزیع می شوند. همچنین اکثر این روزنامه ها از طرف نهادها و سازمان های دولتی و نیمه دولتی مورد حمایت قرار دارند. از جمله پرتیراژترین و معروف ترین روزنامه های کشور عبارتند از: کیهان، اطلاعات، همشهری، اعتماد ملی، همبستگی، جام جم، رسالت، قدس، جمهوری اسلامی، انتخاب، دنیای اقتصاد، حیات نو اقتصادی و ایران. در اینجا باید یادآور شد که هر چند دیگر نشریات نیز در ایران فعالیت می کنند، برای این نوشتار که مهم ترین هدف آن بررسی نقش مطبوعات در ساختار اطلاع رسانی کشور است. روزنامه ها اولویت بیشتری دارند.

2- آسیب های بالقوه نظام اطلاع رسانی

به طور کلی باید گفت ایران به لحاظ رسانه ای ساختار توان مندی ندارد. این امر را می توان به استناد آمار روزنامه های منتشره، تیراژ آنها، تعداد خبرگزاری ها، تعداد شبکه های رادیو وتلویزیونی و تعداد سایت های اینترنتی و مجموع محتوای تولیدی آنها عنوان کرد. از نظر سایت های خبری، تأسیس چند سایت پر محتوا که البته تعداد آنها بسیار محدود است. تنها اقدامی بوده که در زمینه گسترش حوزه اطلاع رسانی انجام شده و همین اقدام نیز به خاطر بعضی چالش های داخلی و عدم حمایت از آنها روند کندی دارد. در واقع در ایران هنوز هیچ سازمان و نهاد مشخصی به عنوان متولی اینترنت معرفی نشده و حتی بین نهادهای حاکمیتی همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و مجلس شورای اسلامی در این زمینه اختلاف وجود دارد. از سوی دیگر، هیچ قانون مدون و مصوبی نیز هنوز مطرح نشده است. علاوه بر این، تأسیس خبرگزاری های متعددی که در بالا ذکر شد به خاطر عدم مطلوبیت و کارایی، تأثیری در حوزه اطلاع رسانی نداشته است. از سوی دیگر، دولتی بودن رسانه های ایرانی و عدم تکیه بر امکانات و توان مندی های بخش خصوص یکی دیگر از نقاط ضعف ساختار رسانه ای ایران است. در زمینه رسانه های اینترنتی نیز بزرگ ترین آسیب پذیری ایرانی خدمات دهندگان خارجی به ویژه در کشورهای اروپایی و آمریکا هستند که اعتماد و تکیه به این رسانه ها را با مشکل روبه رو می کنند. (35) چنین وابستگی که با عدم توجه کافی برای گسترش توان مندی های داخلی نیز رو به رو است، در هنگام بروز بحران و به ویژه وقوع زلزله، امکان قطع تسهیلات اینترنتی را برای سایت های ایرانی و دولتی فراهم می کند که در نتیجه، امکان گسترش و نفوذ سایت های اینترنتی خارجی را افزایش خواهد داد. بر این اساس، به نظر می رسد همچنان رادیو و تلویزیون برای تقریباً تمامی اقشار ایرانی مهم ترین منبع کسب اطلاعات باشند و در مقام بعدی با فاصله زیاد مطبوعات قرار دارند که باید خبرگزاری ها را نیز در قالب آن طبقه بندی کرد.
در واقع در رابطه با ساختار اطلاع رسانی کنونی ایران باید گفت: تلویزیون، رادیو، اینترنت و مطبوعات نتوانسته اند پوشش مناسب و پرمحتوای خبری و اطلاعاتی را برای مردم فراهم کنند و با توجه به رشد سریع تکنولوژی های ارتباطی، مردم تا حد زیادی نیازهای خود را برای کسب اخبار و اطلاعات از طریق رسانه های خبری خارجی تأمین می کنند. در واقع، ساختار کنونی اطلاع رسانی کشور چه به لحاظ محتوای مطالب و چه به لحاظ توان فنی در سطح مطلوبی قرار ندارد و برای رقابت با دنیای پر قدرت رسانه های بین المللی با مشکل روبه رو است. پخش آخرین و جدیدترین اطلاعات با فاصله بسیار کم از زمان رخ دادن آنها به هیچ وجه در رسانه های ایرانی رعایت نمی شود و مخاطب ایرانی ترجیح می دهد برای دریافت آخرین اخبار به رسانه های خارجی رجوع کند. از سوی دیگر، توان بالای رسانه های خارجی در جذب مخاطب و ارائه مطالبی که مورد نظر گردانندگان آنهاست، این مسأله را در میان اقشار مختلف ایرانی القاء کرده که رسانه های خارجی جدیدترین اخبار و اطلاعات را در اختیار آنها قرار می دهند. در واقع، درصد کمی از مردم به این باور دست می یابند که اخبار و اطلاعات ارائه شده این رسانه ها نیز گویای تمامی حقایق نیست.
از سوی دیگر، ساختار کنونی رسانه های جهانی به وسیله اینترنت تقویت شده و در واقع از ابزار قدرتمند جدیدی برای نشر اطلاعات و اخبار برخوردار شده است رسانه ها و مطبوعات اینک از سراسر جهان دارای سایت های اینترنتی قدرتمندی هستند که به تعداد مخاطبان آنها به طور روز افزونی می افزاید، در حالی که در ایران هنوز استفاده مناسبی از اینترنت مشاهده نمی شود. تمامی برنامه های موجود برای ارتقاء سطح اطلاع رسانی در قالب اینترنت محدود به راه اندازی چند سایت می شود که بیشتر آنها به حال خود رها می شوند و به روز رسانی در آنها دیده نمی شود. به طوری که هنوز اینترنت به عنوان یک وسیله بسیار سریع و قابل دسترس برای کسب اطلاعات و اخبار در سطح بسیار کمی از جامعه مطرح است و بیشتر مردم درک درستی در استفاده از این وسیله سودمند ندارند. در واقع، مانند ورود هر تکنولوژی جدیدی به ایران، هنوز فرهنگ مناسب برای استفاده از اینترنت در میان مردم وجود ندارد و اکثر استفاده کنندگان کنونی نیز اینترنت را وسیله ای تفریحی می دانند تا وسیله ای برای کسب اطلاعات و اخبار.
ضعف بزرگ دیگری که چه در رابطه با رسانه ها و مطبوعات و چه در رابطه با سایت های اینترنتی مطرح است، عدم توجه به حضور بخش خصوصی است. در حال حاضر، اکثر رسانه ها، نشریات و حتی سایت های اینترنتی به نهادهای دولتی وابسته اند و دفتر اصلی آنها نیز در تهران قرار دارد. در واقع، در درجه اول تمرکز شدید ساختمان ها و دفاتر مراکز اطلاع رسانی در تهران از یک طرف و وابستگی شدید آنها به نظام سیاسی از طرف دیگر باعث شده که ساختار اطلاع رسانی به صورت بالقوه آسیب پذیر باشد. در اینجا باید به دو دسته از آسیب های ساختار اطلاع رسانی در صورت وقوع حوادثی همچون زلزله اشاره کرد: احتمال تخریب مراکز اطلاع رسانی که در مجاورت گسل های شهر تهران قرار دارند که به عنوان آسیب های سخت افزاری تلقی می شوند و ناکارآمد شدن ساختار اطلاع رسانی در صورت وقوع زلزله در تقویت نظام سیاسی که آن را آسیب های نرم افزاری می نامیم.

1- 2- احتمال تخریب مراکز اطلاع رسانی با توجه به موقعیت گسل های زلزله (آسیب های سخت افزاری)

به طور کلی، ایران به عنوان یکی از زلزله خیزترین کشورهای جهان طبقه بندی می شود؛ به گونه ای که 97 درصد از شهرها و روستاهای کشور همواره در معرض زلزله قرار دارند. در این بین، تهران با قرار گرفتن روی گسل های شمال، شرق و جنوب (گسل ری) وضعیت حادتری دارد. پیش بینی می شود در صورت فعالیت گسل شمالی زلزله ای به قدرت 7 ریشتر و در صورت فعالیت گسل شرقی زلزله ای با توانایی 6 ریشتر تهران را تکان دهد. در تحقیقات مؤسسات خارجی همچون آژانس بین المللی ژاپن جایکا تأکید شده که در صورت فعال شدن گسل ری بزرگ ترین آسیب ناشی از زلزله در تاریخ بشری در تهران روی دهد. (36) تحقیقات انجام شده نشان می دهد که گسل شمال تهران از لشکرک و سوهانک شروع شده تا فرحزاد و حصارک و از آن به سوی غرب امتداد می یابد. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را در بر می گیرد. گسل ری (جنوب تهران) نیز که در صورت فعالیت، پر تلفات ترین گسل کشور و شاید جهان می باشد، از جاده خاوران شروع شده، با گذر از دولت آباد و حرکت بر روی جاده کمربندی تهران در حد فاصل کوره های آجرپزی چهاردانگه پایان می یابد. گسل شرق نیز که توانایی قوی ترین زلزله را داراست از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت بر روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سیدخندان امتداد می یابد. جالب اینجاست که اکثر حریم های انتقال نیروی شهر تهران نیز بر روی همین گسل های زلزله واقع شده است. در این میان، تک گسل ملاصدرا نیز که از خیابان شریعتی تا شهرک غرب امتداد یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت آباد و شهرک غرب را ناامن ساخته است. احداث برج میلاد نیز دقیقاً در مجاورت این گسل صورت می گیرد. از محلات به نسبت امن تر شهر تهران می توان به راه آهن، محور نواب، خیابان انقلاب و آزادی، هفت چنار و ارگ قدیم تهران اشاره کرد. ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی را شامل می شود. به نظر می رسد که مکان یابی حاصل از تجربه چند صد ساله مردم ساکن تهران- که منر به تشکیل محدوده ارگ قدیم شهر شده- بسیار قابل اعتمادتر از مکان یابی سال های کنونی در گسترش و احداث شهرک های حاشیه ای شهر تهران می باشد. در اینجا باید یادآور شد که این گسل ها در قرن های قبلی فعال شده اند. از جمله گسل شمال تهران مسبب زلزله 1177 میلادی میان شهر ری و قزوین به بزرگی تخمین 7/2 ریشتر وگسل شهر ری، مسئول رویداد زلزله سال های 56- 855 میلادی دانسته شده اند. به طور کلی اکنون بیش از 170 سال است که شهر تهران زلزله ای به خود ندیده و با توجه به گسل های موجود به نظر می رسد. این سکون تاریخی زنگ خطر مهمی برای تهران باشد. (37) در این بین، تراکم شدید بخش حوزه اطلاع رسانی در نواحی مرکزی و حتی شمال تهران، خطرات مهمی را برای نابودی بخش قابل توجه ساختار حوزه اطلاع رسانی و یا حتی نابودی کامل آن به دنبال خواهد داشت.
بر اساس نقشه های موجود درباره گسل های شهر تهران می توان به سه منطقه با اهمیت زلزله خیز اشاره کرد که عبارتند از: پهنه گسل که ویرانی در آن خیلی شدید است. اطراف گسل که امکان ویرانی بسیار شدید است و پهنه تکان های شدید با ویرانی گسترده. (38)
در منطقه اول که خطرناکترین منطقه زلزله خیز در تهران است، امکان ایجاد گسل و جابه جایی فرعی حاصل از گسل وجود دارد که در واقع باید از احداث ساختمان ها و نهادهای مهم در آن خودداری کرد. بر اساس نظر کارشناسان حتی باید این منطقه کاملاً خالی باشد و به فضای سبز اختصاص یابد. این منطقه بر اساس نقشه های موجود مناطق در امتداد گسل شمال تهران، قسمتی از گسل شهر ری و بخشی از گسل شرقی را در بر می گیرد. با این حال، این مناطق از جمله پرجمعیت ترین نقاط تهران هستند که تعدادی از مراکز مهم کشوری را نیز در بر می گیرند.
منطقه دوم که مناطق اطراف گسل های اصلی را در بر می گیرد، شامل بعضی از وزارتخانه ها و نهادهایی همچون دفاع، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت اقتصاد و... می باشد. نکته قابل توجه در این خصوص قرار گرفتن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دراین منطقه است که ویرانی کامل آن در صورت وقوع زلزله می تواند تأثیر مخربی بر ساختار اطلاع رسانی کشور داشته باشد. این وزارتخانه علاوه بر متولی بخش مهمی از نشریات و مطبوعات و حتی بخشی از فعالیت های اینترنتی در ایران، متولی سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی- که یکی از مهم ترین منابع خبری در ایران است- نیز می باشد.
منطقه سوم یا پهنه تکان های شدید با ویرانی گسترده بیشتر شمال مناطق مرکزی تهران است که عموماً به خاطر سستی نسبی زمین و نداشتن سیمان و به ویژه قدیمی بودن بناهای ساخته شده در آن احتمالاً مقاومت کمی از خود نشان خواهد داد و امکان تخریب در آن بالاست. لازم به ذکر است که ساختمان های سازمان صدا و سیما در این منطقه مستقر هستند که مهم ترین ارکان خبری ایران به شمار می رود. علاوه بر آن، دفاتر اکثر خبرگزاری ها و مطبوعات فعال در شهر تهران نیز در این منطقه قرار دارند که بر اساس ارزیابی ها، در صورت مقاوم سازی ساختمان ها و پی ریزی مناسب و بسته به میزان شدت زلزله می توان انتظار داشت بخشی از آنها سالم بمانند. با این حال و با توجه به تراکم شدید جمعیت در این بخش و به ویژه فرسوده بودن اکثر ساختمان ها در تهران به نظر نمی رسد که بتوان انتظار تخریب کمی را در این منطقه داشت. این مسأله به ویژه در مورد ساختمان ها و تأسیسات سازمان صدا و سیما قابل ملاحظه تر است. با این حال، اطلاعات دقیق و مستندی درباره ساختمان های صدا و سیما در دست نیست.

2- 2- ناکارآمد شدن ساختار اطلاع رسانی در تقویت نظام سیاسی (آسیب های نرم افزاری)

در تمامی نظام های سیاسی رسانه ها یکی از مهم ترین ابزارهای برقراری تماس میان مسئولان و مردم تلقی می شوند و در واقع تا حد زیادی رسانه ها قادرند مشروعیت لازم برای نظام های سیاسی را در مردم ایجاد کنند. در ایران نیز رسانه ها به ویژه صدا و سیما نقش ویژه ای در بسیج افکار عمومی دارند. در واقع در تمامی وقایع و رویدادها، رسانه ها توانسته اند نفوذ سیاسی لازم را برای دستگاه حاکم فراهم کنند. معمولاً شهروندان عادی به خاطر عدم امکان دسترسی به اطلاعات، مواضع خود را با دسته بندی های بزرگ تر سیاسی مانند احزاب تطبیق می دهند که در صورت عدم وجود تحزب، نقش رسانه های گروهی بسیار تعیین کننده است؛ هر چند ممکن است در این فرآیند، همواره موانع و عوامل بازدارنده وجود داشته باشد. در واقع، جریان آزاد و آسان اطلاعات از طریق رسانه ها به مردم امکان می دهد تا انتخاب و گرایش خود را از روی آگاهی و قضاوت عقلانی انجام دهند. به ویژه در زمان بحران، اشخاص عادی درک و بینش درستی از پدیده پیش آمده ندارند و نمی توانند میان مؤلفه ها و متغیرهای مؤثر در آن رابطه برقرار کنند. معمولاً نبود درک از رابطه متقابل میان انسان، جامعه، نهادها و ساختارها باعث می شود که افراد نتوانند تدبیر منطقی و عاقلانه را در زمان بروز بحران اتخاذ کنند. (39)
از طرف دیگر، بعضی از نظریه پردازان همچون آنتونیو گرامشی و پیروان او بر این باورند که رسانه های جمعی را باید ابزارهای توزیع و تقویت هژمونی غالب دانست. البته رسانه های جمعی می توانند مورد استفاده کسانی که مایلند ایده های ضد هژمونیک را اشاعه دهند نیز قرار گیرند. فرهنگ عامیان و رسانه های جمعی، موضوع تولید، بازتولید و تغییر هژمونی از طریق نهاد جامعه مدنی هستند. آنها مناطق تولید و مصرف فرهنگی را پوشش می دهند. هژمونی به لحاظ فرهنگی و ایدئولوژیکی از خلال آن دسته نهادهای جامعه مدنی عمل می کند که مشخصه جوامع توسعه یافته هستند. این نهادها عبارتند از: آموزش و پرورش، خانواده، دین، رسانه های جمعی، فرهنگ عامیانه.
نویسندگان متفاوتی ( از قبیل: میشل فوکو، لویی آلتوسر، نظریه پردازان فمینیست و... ) نظر گرامشی را حائز اهمیت دانسته اند و ضمن تفسیر مجدد، آن را توضیح قابل قبولی از فرهنگ و ساختمان عقاید، هویت ها، باورها، روابط و تمامی امور متأثر از «فهم مشترک» غالب قلمداد کرده اند. نهایتاً باید گفت رسانه می تواند ابزار طغیان نیز باشد. (40)

3- نتیجه گیری

نقش رسانه ها در تولید و بازتولید ارتباطات و مناسبات صحیح بین دولت با مردم پیش از بحران و یا در مواقع بحرانی از جمله عوامل کلیدی در کاهش آسیب های سیاسی در کشورها محسوب می شود. در این راستا، فناوری ها و وسایل ارتباطی از جنبه هایی همچون برقراری پیوند میان دانشمندان، مقام های دست اندرکار در برخورد با حوادث غیرمترقبه مقام های دولتی و افکار عمومی در زمان بحران مؤثرتر هستند. هر چند زلزله علاوه بر از بین بردن و صدمه زدن به بناها و سازه های شهری، می تواند از جمله عواملی باشد که ساختار سیاسی را نیز با بحران مواجه کند. بر این اساس، زمانی نظام سیاسی دچار بحران می شود که توانایی و استعداد خود را در حفظ و تثبیت مرکز ثقل یا عامل انسجام ثبات و مشروعیت بخش خود به کمک تولید و بازتولید مستمر ایستارها، هنجارها و ارزش ها را از دست بدهد. در این حالت، امکان تعریف دقیق عناصر و مؤلفه های قدرت و عناصر سازنده و پردازنده ی خود را در یک ساختار منطقی و کارکردی ندارد و قادر به تطابق با محیط پیرامونی اش نیست و امکان پاسخگویی مناسب و بهنگام به تقاضاهای وارد شده به نظام را ندارد. در واقع می توان گفت بحران سیاسی، بحران مشروعیت نظام حاکم و گفتمان مسلط است. بر این اساس، در زمانی که نخبگان سیاسی جامعه استعداد و قابلیت تولید و بازتولید ارتباطات و مناسبات مبتنی بر اعتماد و مقبولیت خود را از دست می دهند، نظام سیاسی دچار ناکارآمدی می شود و در واقع بحران سیاسی پدید می آید. تئوری پردازان برجسته علوم سیاسی شاخص های برجسته این نوع بحران را پدیده هایی همچون بی ثباتی سیاسی، بی اعتمادی سیاسی، عدم مشارکت سیاسی، ناکارآمدی سیاسی، تشدید تنش های سیاسی درون نظام و میان رهبران و تعمیق شکاف میان مردم و نظام می دانند. (41)
بر این اساس، می توان گفت: رسانه ها نقش مهمی در انتقال مؤلفه ها و هنجارهای هیأت حاکمه به مردم بازی می کنند. از طرف دیگر، اکنون جهان وارد دوران جدیدی با عنوان عصر اطلاعات شده است. مهم ترین خصوصیت عصر حاضر این است که بیش از هر زمان دیگر محیط پیرامونی مردم سرشار از اطلاعات است. در واقع، ما در محیطی لبریز از رسانه ها زندگی می کنیم که می توان گفت به نوعی ورود به جامعه اطلاعاتی است. از طرف دیگر، همچنان گفتمان های ملی نیز در تمامی تعاملات و مناسبات دولت ها و ملت ها تعیین کننده هستند. بنابراین، تنها جوامعی امکان بقا و پویایی را دارند که از قبل تدبیرهای لازم را برای برخورد با چنین جهانی در نظر گرفته باشند. در جامعه اطلاعاتی امروز اطلاعات به سرعت و از طریق ماهواره های تلویزیونی، رادیوها و اینترنت در جهانی منتشر می شود که به خودی خود قادر به شکل دادن افکار عمومی هستند. در واقع، جوامع و دولت های حاکم زمانی قادر خواهند بود بر این روند تأثیر بگذارند که تا حدی از نظر فنی و تأثیرگذاری بر مخاطب پیشرفت کرده باشند. در واقع، در چنین فضایی است که مفاهیمی همچون جنگ رسانه ای و دیپلماسی رسانه ای معنا پیدا می کند.

4- ارائه راهکار

با توجه به موارد مطرح شده، راهکارهای زیر توصیه می شوند:
1- ضرورت توجه به اهمیت جایگاه رسانه ها در کشور و برنامه ریزی برای مقابله با آسیب های احتمالی آنها.
2- انجام اقدامات ضروری برای جلوگیری از تمرکز رسانه ها در تهران به عنوان یکی از شهرهای آسیب پذیر.
3- انتقال مراکز اصلی اطلاع رسانی به صورت بخشی یا کامل به دیگر شهرهای کمتر آسیب پذیر کشور در بلند مدت.
4- در نظر گرفتن مراکزی در دیگر شهرها به صورت آماده باش برای به عهده گرفتن وظیفه اطلاع رسانی در صورت بروز بحران در مرکز.
5- تقویت و تجهیز ساختار اطلاع رسانی کنونی کشور به ویژه سازمان صدا و سیما.
6- عدم جلوگیری از فعالیت رسانه های مستقل در بخش خصوصی در سراسر کشور.
7- بهبود امکانات در استفاده از دیگر ابزارهای اطلاع رسانی شامل اینترنت و شبکه های ماهواره ای برای همه اقشار مردم.
8- آموزش عمومی برای استفاده از رسانه های نوین در امر دریافت اطلاعات و اخبار.
9- استفاده از شبکه هایی که کمتر نیاز به خطوط تلفن کابلی دارند، مثل دیش های ماهواره ای و غیره.
10- آموزش دست اندرکاران رسانه جهت ارائه اطلاعات در مواقع بحرانی نظیر زلزله (آموزش مدیریت بحران).

پی‌نوشت‌ها:

1- کارشناس ارشد روابط بین الملل.
2. مهدی علیخانی، رسانه ها و توسعه در ایران در آدرس اینترنتی:
www. ayandehnegar.org/s-1/php?new-id=2194
3. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به:
- کتابچه راهنمای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران یا به آدرس اینترنتی:
www. iribnews. ir
4. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به:
- کتابچه راهنمای ایرانا یا به آدرس اینترنتی: www. irna. ir
5. www. mehrnews. com.
6. www. farsnews. com.
7. www. itne. ir.
8. www. aftabnews. ir.
9. www. irpana. ir.
10. www. iwna. ir.
11. www. mojnews. com.
12. www. tahapress. com.
13. www. shabestannews. com.
14. www. bfnews. ir.
15. www. shana. ir.
16. www. chn. ir.
17. www. ana. ir.
18. www. iana. ir.
19. www. ipna. ir.
20. www. iscanews. ir.
21. www. isna. ir.
22. www. ikna. ir.
23. www. ilna. ir.
24. www. yjc. ir.
25. www. syna. ir.
26. www. snn. ir.
27. www. ghest. com.
28. www. itna. ir/archives/news/004036. php.
29.ARPANET
30. E.mail
31-Host Computer
32. www. ict. gov. ir/article-fa-1. htm
33. Ibid.
34. Ibid.
35. حمید ضیایی پرور، جنگ نرم یک: ویژه جنگ رسانه ای، تهران: مؤسسه ی فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران، 1383، صص 88- 387.
36. محسن سراجی «پیامدهای اقتصادی، سیاسی و انسانی زلزله در پایتخت»، مجله راه و ساختمان، فروردین 1384.
37. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به:
- سعید نایب اسدالله، تهران در انتظار زلزله، تهران: انتشارات علوی، 1377، صص 25- 22.
38. همان، ص 29.
39. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به:
- سید علی اصغر کاظمی، مدیریت سیاسی و خط مشی دولتی، تهران: دفتر نشر فرهنگی اسلامی، 1379.
40.برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به:
Stuart Hainworth,Gramsci's hegemony theory and the ideological role of the mass media,htpp://www.cultsock. ndirect. co,uk/MUHome/ cshtml/contributions/gramsci. html
41. مصاحبه با محمدرضا تاجیک، «مدیریت بحران رسانه»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 42.

منبع: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام