نویسنده: دکتر شاهرخ امیری




 

چرا نوجوانان به سوءمصرف مواد گرایش پیدا می کنند؟

مصرف کردن مواد توسط نوجوانان از نگرانی های عمده ی مربوط به نوجوانان امروزه است. در کشورهای غربی 80 درصد موارد مرگ به دلیل تصادفات، خودکشی و دیگرکشی است و الکل و داروها حداقل مسئول نیمی از این مرگ و میرها هستند.
نوجوانان تمایل به استفاده کردن از مواد مختلف دارند که معمولاً شروع آن با سیگار و الکل است، بعداً به مصرف ماری جوانا(حشیش) و مواد پرخطرتر نظیر هروئین و غیره روی می آورند. استفاده کردن از مواد استنشاقی نظیر بنزین بیش تر در سنین قبل از نوجوانی و ابتدای نوجوانی است و تقریباً در بزرگ سالان دیده نمی شود. در اواخر نوجوانی استفاده کردن از موادی نظیر اکستسی یا اکس و کراک نیز رایج می شود.
مرحله ی آغازین مصرف کردن مواد مخدر مصرف تفریحی، تجربی یا مصرف اجتماعی(تحت تأثیر حاکم بر جمع)است، در این مرحله عامل مهم در مصرف کردن مواد مخدر کنجکاوی و انجام دادن کاری است که هم سالان انجام می دهند. نوجوانان یاد می گیرند که مواد مخدر به آن ها لذت می بخشد و آن ها را از قیدوبند رها می کند و مصرف آن موجب پذیرش شان توسط گروه هم سالان خود می شود.
در واقع هم سالان در سوق دادن نوجوانان به مصرف کردن مواد مخدر نقش مؤثری دارند. اکثر پدرها و مادرها فشار هم سالان را دلیل عمده ی روی آوردن نوجوانان به مواد مخدر ذکر می کنند و خود نوجوانان نیز این مورد را یکی از دلایل روی آوردن خود به مواد مخدر می دانند. شکی نیست که فشار هم سالان عامل مهمی است، ولی بسیاری از نوجوانان علی رغم داشتن دوستانی که سیگار می کشند یا مشروب می خورند یا مواد دیگری مصرف می کنند، خودشان سیگاری نمی شوند و از مواد مخدر استفاده نمی کنند. میزان نفوذ هم سالان بر نوجوانان به کیفیت رابطه ی نوجوانان با والدین شان بستگی دارد. هرچه رابطه ی نوجوان با پدر و مادرش بهتر باشد، نفوذ هم سالان در زمینه ی مصرف مواد کم تر می شود.
روابط خانوادگی در گرایش نوجوانان به مواد مخدر نقش مؤثری دارند. نوجوانانی که رابطه ی پرتنش با والدین خود دارند و در خانواده های پرمشکل زندگی می کنند. بیش تر احتمال دارد در نوجوانی شان مواد مخدر مصرف کنند. هم چنین اگر خود والدین مواد مصرف می کنند احتمال این که فرزندان نوجوان آن ها به مواد مخدر روی بیاورند بیش تر خواهد شد.
برخی از نوجوانان برای فرار از فشارهای زندگی به مصرف کردن مواد مخدر روی می آورند، در این نوجوانان مشکلات متعدد، مقاومت آن ها را در هم می شکند و برای گریز از وضعیت پریشان خود به سمت مصرف کردن مواد مخدر می روند. این ها نوجوانان خامی هستند که تاب مقابله کردن با سرخوردگی ها و شکست های عاطفی دوران نوجوانی را ندارند و برای گریز از اندوه و حل مشکلات به سوی مصرف کردن مواد مخدر می روند. در حالی که مصرف کردن مواد مخدر به هیچ عنوان توانایی یک نوجوان را در مقابله با مشکلات زندگی افزایش نمی دهد.
برخی نوجوانان به هیچ نوع فعالیت خاصی علاقه ندارند، نسبت به مدرسه بی علاقه هستند و گرایش به هیچ یک از انواع سرگرمی ها ندارند و برای دست یابی به موفقیت و رسیدن به خواسته های شان اهمیتی قایل نیستند، برای زندگی خودشان هیچ برنامه ای ندارند و بدین ترتیب به علت نداشتن امید به آینده و نداشتن انگیزه، به مصرف کردن الکل و مواد مخدر روی می آورند.
نوجوان هایی که مشکلات عصبی و روانی نظیر افسردگی و اضطراب دارند ممکن است برای غلبه کردن بر افسردگی، اضطراب و کم رویی و تقویت روابط اجتماعی خود به مصرف کردن الکل و مواد مخدر روی آورند. مطالعات نشان داده است افسردگی نوجوان ها را در معرض سوءمصرف مواد قرار می دهد.
عوامل اجتماعی هم در این میان دخیل است. در دسترس بودن مواد مخدر در جامعه در گرایش نوجوان ها به مصرف کردن مواد نقش مهمی دارد، تبلیغات رسانه های گروهی در این زمینه(به ویژه در گرایش نوجوانان به سیگار و الکل) نیز اهمیت دارد. نوجوانان گرایش به تقلید دارند، به ویژه تقلید از بزرگترها و تقلید از قهرمانان ورزشی و ستارگان سینما، بدین دلیل با مشاهده ی مصرف کردن مواد مخدر توسط افرادی که در چشم آن ها آدم های مهمی به شمار می آیند( به دلیل تقلید و همانندسازی کردن با آن ها) به مصرف کردن مواد گرایش پیدا می کنند.

خطر سوءمصرف مواد در کدام نوجوان ها بیش تر است؟

نوجوانان واجد برخی خصوصیات شخصیتی بیش تر احتمال دارد که معتاد شوند. به عنوان مثال نوجوانانی که قادر به کنترل کردن تکانه های خود نیستند و پرخاشگر و غیرقابل کنترل هستند بیش تر احتمال دارد از مواد مخدر استفاده کنند، این خصوصیات در نوجوانان مبتلا به اختلال نقص توجه- بیش فعالی بیش تر دیده می شود. از آن جایی که این ها نمی توانند دست یابی به خواسته های شان را به تأخیر بیندازند، تحمل شان برای ناکامی کم است و غالباً بی احتیاط هستند و به سلامت خود هیچ توجهی نمی کنند، در نتیجه احتمال مصرف کردن مواد در آن ها بالاست. نوجوانانی که یکی از اعضای خانواده شان( به ویژه یکی از والدین شان) مواد مخدر مصرف می کند احتمال گرایش آن ها به مصرف کردن مواد مخدر بیش تر است. علاوه بر الگو قرار گرفتن اعضای خانواده، عوامل ژنتیکی نیز در افزایش خطر سوء مصرف مواد در نوجوان هایی که سابقه ی خانوادگی سوءمصرف یا وابستگی به مواد مخدر دارند، دخیل هستند. نوجوانانی که هم سالان شان سوء مصرف مواد دارند احتمال سوء مصرف موادشان بالاست. پس در نوجوانانی که با دوستان منحرف ارتباط دارند از نظر احتمال ایجاد خطر سوءمصرف مواد باید مراقب بود.
نوجوانانی که قبل از 13 سالگی سیگار مصرف می کنند خطر مصرف مواد در آن ها بالاست. بر طبق فرضیه ی دروازه، نوجوانان با سیگار شروع می کنند و به سمت الکل پیش می روند، سپس حشیش و نهایتاً مواد پرخطرتر( مثل هروئین) را مصرف می کنند. بنابراین دخالت والدین در اوایل این فرایند از پیدایش مسائل جدی پیش گیری می کند. نوجوانانی که سابقه ی اختلال خُلقی مثل افسردگی یا اختلال اضطرابی دارند، احتمال سوءمصرف مواد در آن ها بالاست. نوجوانانی که نگرش مثبتی در قبال سیگار، الکل و مواد دیگر دارند و فکر می کنند مصرف کردن این ها تأثیر مثبتی بر زندگی شان خواهد داشت و موجب محبوبیت اجتماعی آن ها می شود، احتمال بیش تری در سوءمصرف مواد خواهند داشت.
نوجوانانی که اعتماد به نفس پایینی دارند و مهارت های اجتماعی کافی ندارند و در ایجاد ارتباط با دیگران مشکل دارند، اغلب دوستان اندکی دارند، منزوی و گوشه گیر هستند و به مصرف کردن مواد پناه می برند.
نوجوانانی که سابقه ی سوءاستفاده ی جنسی در دوران کودکی دارند در معرض خطر اختلال مصرف مواد هستند.
نوجوانانی که در خانواده های آشفته زندگی می کنند، حمایت خانوادگی کافی ندارند و با ناسازگاری های خانوادگی رو به رو هستند نیز در معرض خطر سوء مصرف مواد هستند.

نشانه های سوءمصرف مواد در نوجوانان کدام اند؟

راه تشخیص دادن مصرف الکل یا مواد مخدر در نوجوانان مصاحبه ی دقیق و یافته های آزمایشگاهی است. اگرچه روش های آزمایشگاهی اَبزار مفیدی در تشخیص دادن سوءمصرف مواد توسط نوجوانان است ولی اگر بدون شواهد کافی والدین درخواست انجام دادن آزمایش روی نوجوانان خود را بکنند این مسئله به سست شدن ارتباط والدین و نوجوان ها و ایجاد فاصله بین آن ها منجر خواهد شد. والدین بهتر است با نشانه های مصرف کردن مواد آشنا باشند و اگر احساس کردند نوجوان شان به طور جدی در معرض خطر سوءمصرف مواد است ارزیابی های آزمایشگاهی انجام شود.
معمولاً تغییرات رفتاری جزء نشانه های اولیه است که با دیدن آن ها والدین باید به احتمال مصرف کردن الکل و مواد مخدر شک و به موقع مداخله کنند.
نشانه های احتمالی مصرف کردن الکل و مواد دیگر از سوی نوجوان ها شامل موارد زیر است:
* تغییر دوستان نوجوان و معاشرت آن ها با افرادی که در مقایسه با دوستان قبلی اش از وضعیت نامطلوب تری برخوردارند.
* دوری گزیدن از اجتماعات خانوادگی و دوستان قدیمی
* غیبت کردن از مدرسه و افت عملکرد تحصیلی
* نزاع و درگیری داشتن با اعضای خانواده
* نزاع و درگیری داشتن در مدرسه با هم کلاسی ها و معلمین
* از دست دادن علاقه به ورزش، سرگرمی های قبلی و سایر فعالیت ها
* تغییر کردن عادات خواب(دیر خوابیدن و دیر بیدار شدن)
* خواب آلودگی در کلاس درس.
* مشکل در داشتن تمرکز و فراموشکاری که اخیراً ایجاد شده باشد
کم حوصله و بدعنق شدن
* زیاد دروغ گفتن
* مرموز شدن(مثل قفل کردن در اتاق)
* تلفن های غیرمنتظره و زیاد شدن تلفن های خصوصی
* عدم رسیدگی به نظافت و بهداشت فردی و بی توجهی به ظاهر
* بیماری های جسمی نامشخص و از میان رفتن سلامت جسمانی
* افزایش یا کاهش یافتن اشتها
* سرخ شدن چشم ها
* استشمام شدن بوی دود از موها و لباس ها
* از دست رفتن هماهنگی و تعادل اعضای بدن
* درخواست پول اضافی و ناپدید شدن ناگهانی و غیرقابل توضیح پول از منزل(دزدی از منزل)
* وجود وسایل استفاده از مواد مخدر در اتاق نوجوان
* رانندگی کردن پرخطر
البته اگر نوجوانی فقط چند تا از این علایم را نشان داد، نمی توانید حتماً نتیجه بگیرید که او الکل یا مواد مخدر مصرف می کند، چون بسیاری از این علایم در افسردگی، ناسازگاری در مدرسه و برخی بیماری های دیگر روانی نیز مشاهده می شود، پس با مشاهده کردن چند تا از علایم بالا باید فقط مشکوک شوید و بیش تر مراقب فرزندان تان باشید.

والدین چه طور می توانند از سوءمصرف مواد توسط نوجوانان پیشگیری کنند؟

پیشگیری از مصرف مواد باید از همان سال های نخست کودکی شروع شود. کودکان در سنین مدرسه به حرف های والدین بیش تر گوش می کنند و دادن اطلاعات لازم به آن ها موجب داشتن آمادگی برای مقابله در برابر فشار هم سالان در سال های بعد خواهد شد.
بهترین رویکرد، آموزش است. در دادن آموزش از خجالت یا ترس شدید اجتناب کنید، هم بر جنبه های مثبت و هم جنبه های منفی مصرف کردن مواد مخدر اشاره کنید، فقط نصیحت نکنید، اگر فقط از جنبه های منفی مصرف کردن مواد با آن ها حرف بزنید، با دیدن کسانی که موقع مصرف کردن مواد احساس بهتری پیدا می کنند و شاد می شوند سخنان شما در مورد مضرات مواد را قبول نخواهند کرد. پس باید اطلاعات حقیقی در مورد خطرات مصرف کردن مواد مخدر به نوجوانان داده شود.
گذراندن وقت با نوجوان ها و حضور در فعالیت های آن ها(مثلاً ورزش)مهم ترین راه بازدارنده از درگیری با مواد است. اگر والدین با نوجوان ها رابطه ی خوبی داشته باشند و با آن ها در مورد مشکلات شان صحبت کنند، مانع از گرایش آن ها به دوستان ناباب می شوند. پس والدین باید سعی کنند رابطه ای باز با فرزندان خود داشته باشند، در مورد مسائل مورد علاقه ی آن ها صحبت کنند تا آن ها بتوانند سؤالات و اطلاعات لازم را از طریق والدین کسب کنند و برای سؤالات خود به سراغ دیگران که احتمالاً اطلاعات نادرستی به آن ها خواهند داد، نروند. باید اعتماد به نفس نوجوانان را از طریق تشویق و تأکید کردن بر نقاط قوت شان تقویت کرد و باید به آن ها مهارت مقابله کردن در برابر مصرف مواد مخدر و «نه»گفتن در مقابل هم سالان را آموزش داد، چون بسیاری از نوجوانان در مواقع مشکلات به سوی مصرف کردن مواد کشیده می شوند. بهتر است مشکلات آن ها را شناسایی و در حل کردن آن ها نوجوانان را یاری کرد. اگر مشکل روانی ای نظیر افسردگی و اضطراب در آن ها دیده شد سریعاً نسبت به درمان آن ها اقدام شود.
والدین باید الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشند و خود از الکل و مواد مخدر استفاده نکنند. به آن ها نشان دهند بدون مصرف مواد هم می توانند از زندگی لذت ببرند و آرامش داشته باشند، چون اگر آن ها خود از مواد استفاده کنند احتمال تکرار آن توسط نوجوان ها زیاد می شود. والدین باید وضعیت خانواده را طوری متعادل کنند که نوجوان ها برای گریز از مسائل خانوادگی به دیگران پناه نبرند و در دام مصرف کردن مواد گرفتار نشوند.
والدین بایستی امکان تفریحات سالم و سرگرمی ها را برای نوجوان ها افزایش دهند. فعالیت های ورزشی، اجتماعی و علمی و موسیقی موجب احساس شادی نوجوان ها می شود و زندگی آن ها را هدفمند می کند و از گرایش آن ها به مصرف کردن مواد می کاهد.
منبع مقاله :
امیری، شاهرخ؛ (1389)، مشکلات نوجوانان(راهنمای والدین برای رفتار با نوجوانان)، تهران، نشر قطره