هر یک از زن و مرد براى اداره بهتر زندگى و تأمین آسایش و حفظ کیان خانواده، متناسب و هماهنگ با ساختار وجودى خود مسئولیت‌ها و وظایفى بر عهده دارند که برخى از آنها وظایف حقوقى و برخى دیگر به دلیل ماهیت عاطفى و رفتارى پیوند زناشویى، وظایف اخلاقى به شمار مى‌آیند. برخى از این وظایف و مسئولیت‌ها که از وظایف اختصاصى مرد نسبت به همسر و فرزندانش مى باشد، عبارتند از:

1. سرپرستى خانواده

خانواده یک واحد کوچک اجتماعى است که باید مدیریت و سرپرست واحدى داشته باشد؛ زیرا سرپرست بودن زن و مرد به طور مشترک، کارساز نخواهد بود، در نتیجه یکى از زن و مرد باید رئیس و سرپرست و دیگرى معاون و تحت نظارت او باشد.

قرآن و اسلام بر اساس آیه «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ»1؛ «مردان سرپرست زنان هستند به خاطر مزیت هایى که خداوند براى بعضى نسبت به بعضى دیگر قرار داده است و به خاطر آنکه از اموال شان براى آنان هزینه مى نمایند»، مردان را به عنوان سرپرست و مدیر خانواده معرّفى مى نماید.

موقعیت سرپرستى مرد بر خانواده، به سبب وجود ویژگى‌هایى در مرد است؛ مانند برترى دوراندیشى مرد بر نیروى عاطفه و احساسات در حالى که زن سرشار از عاطفه است و برترى قدرت بدنى و نیروى جسمى که هم بتواند کارهاى سنگین و اجرایى را بیشتر برعهده بگیرد و هم از حریم خانواده خود دفاع کند.

به علاوه مرد در برابر پرداخت هزینه هاى زندگى، حق مدیریت نیز به او داده شده است.2 امام صادق علیه السلام فرمود: «سرپرستى خانواده، از سعادت مرد است».3
البته باید دانست؛ مدیریت و سرپرستى مرد در خانواده به معناى مردسالارى و اجبار و تحمیل نیست، بلکه به گونه اى مسئولیت خود را ایفا کند که به رشد مسائل اخلاقى و معنوى خانواده کمک کند و از ناهنجارى ها جلوگیرى کند. قرآن کریم مى فرماید:

«یا اَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَکمْ وَ اَهْلیکمْ ناراً وَ قُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ»4؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید».

2. تأمین و توسعه زندگى

بر اساس تعالیم اسلام مخارج اقتصادى خانواده بر عهده مرد است و زن در امور اقتصادى خانواده مسئولیتى ندارد، هر چند درآمد زیادى داشته باشد.

مصادیق نفقه نیز عبارت است از تهیه مسکن، لباس، غذا و امکانات زندگى که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد.5

همچنین فراهم نمودن وضع اقتصادى بهتر و شرایط رفاهى بیشتر براى همسر و فرزندان از امور بسیار نیکو و پسندیده در زندگى خانوادگى است.

امام سجاد علیه السلام نیز فرمودند: «خداوند از کسى بیشتر خشنود است که بر خانواده اش توسعه دهد».6

مردى که با داشتن قدرت مالى، به تهیه امکانات مناسب زندگى و تنوّع و فراخىِ آن براى همسر و اهل خانه اقدام نکند، خوشى و آسایش را از خانواده سلب نموده و زمینه بدبینى و بیزارى از او فراهم مى شود.

حضرت رضا علیه السلام در این زمینه فرمود: «شایسته است که مرد بر خانواده اش توسعه دهد، تا آنان آرزوى مرگ او را نکنند».7

3. تأمین امنیت خانواده

تلاش براى حفظ امنیت مالى، جانى و ناموسى همسر و فرزندان از وظایف مرد است؛ زیرا خداوند سرپرستى زن را بر عهده مرد قرار داده و از او خواسته است تا از وى نگهدارى کند.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرموده اند: «کسى که در راه دفاع از اهل و عیال خود کشته شود، شهید است».8

4. تأمین نیازهاى عاطفى خانواده

لازمه شادابى و نشاط روانى زن این است که خود را محبوب همسر یافته و از عشق و علاقه او نسبت به خود مطمئن باشد؛ همین اعتماد و اطمینان، امنیت خاطر زن را تأمین کرده و به آرامش درونى او مى افزاید؛ زیرا اگر زن در مورد محبت و علاقه همسرش نسبت به خود تردید کند، احساس درماندگى و ناتوانى عاطفى به او دست داده و از اینکه نتوانسته عواطف شوهر را به سوى خود جلب کند، احساس شکست مى کند.

در این میان باید توجّه داشت که زن به دلیل ویژگى هاى خاصى، اغلب نمى تواند به طور مستقیم از بى مهرى یا کم توجّهى شوهر نسبت به خود گلایه کند؛ گویى این کار را یا در شأن خود نمى داند و یا آن را مایه تحقیر خود و چه بسا مایه تحقیر شوهر مى داند؛ بنابراین یکى از مهم ترین وظایف اخلاقى مرد این است که از راه هاى مختلف نظیر گفتار، هدیه دادن و... همسر خود را از محبتى که به او دارد، آگاه سازد.

پیامبر گرامى اسلام حضرت محمد صلى الله علیه و آله مى فرمایند: «با زنان مهربانى کنید و دل هایشان را به دست آورید تا با شما همراهى کنند و هرگز آنان را مجبور و خشمگین نکنید».9

ایشان همچنین فرمودند: «اگر مردى به همسرش بگوید «دوستت دارم» هرگز از قلب او خارج نمى شود».10

امام على علیه السلام نیز درباره آثار هدیه مى فرمایند: «هدیه دادن باعث جلب دوستى و محبت بین افراد مى شود».11

5. مشورت با همسر

استبداد رأى مرد به ویژه در مسائل مربوط به زندگى مشترک، او را گرفتار اشتباهات بزرگ مى نماید، از سوى دیگر تصمیم گیرى‌هاى یک جانبه از طرف مرد، بدون مشورت با همسر به روحیه همکارى اعضاى خانواده آسیب مى رساند. البته کشاندن مشکلات و سود و زیان هاى بیرون از خانه به داخل خانه لطافت روحى و نشاط عاطفى در میان اعضاى خانواده را تحت الشعاع قرار مى دهد و در این گونه موارد مشورت با همسر و فرزندان مناسب نیست. اما درباره نیازهاى خانه و خانواده، مشورت خواهى از همسر جایگاه شخصیت او را تأیید نموده و به نوعى اعلام مى شود: «تو مورد اعتماد من هستى». در این صورت زن خانواده نیز با شوهر خود احساس همبستگى مى نماید و اگر هم تصمیمى اشتباه گرفته شد هر دو خود را مسئول وضع پیش آمده دانسته و مى کوشند آثار منفى آن را کم کنند.

6. مدارا، عفو و گذشت

خانواده کانون انس و الفت است و بر اساس محبّت و مودّت بنا شده است؛ بنابراین التزام به مدارا در رابطه با همسر و گذشت از غفلت و خطاى وى یکى از ضروریات زندگى مشترک است؛ زیرا انسان‌ها به سبب انسان بودن از خطا و اشتباه مصون نیستند و اگر این دستور اخلاقى رعایت نگردد چه بسا زندگى مشترک با مشکلاتى مواجه گردد.

لقمان حکیم در فرازى از سخنان خود مى فرماید: «سه دسته اند که بایستى با آنان مدارا نمود: حاکم چیره و مسلط، زن و بیمار».12

امام على علیه السلام مى فرمایند: «فدارها عَلى کلّ حالٍ وَ أَحسِنِ الصُّحَبةَ لها فیصْفُوَ عَیشک»13؛ «همیشه و در همه حال با همسرت مدارا کن و با او به نیکى معاشرت نما تا زندگیت باصفا و فشادمان گردد».

محبت و مدارا با همسر علاوه بر آنکه باعث استحکام بنیان خانواده مى گردد، به فرزندان نیز روش صحیح زندگى و آداب برخورد با دیگران را مى آموزد.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرمودند: «اگر مردى بر بدخلقى زنش صبر کند خداوند پاداشى که به حضرت داود علیه السلام داد به او مى دهد».14

7. کمک کردن در کارهاى خانه

براى اینکه کانون خانواده گرم نگه داشته شود باید در سختى‌هاى زندگى همکارى شود. کمک کردن مرد به همسر در انجام کارهاى خانه، نشانه صمیمیت، محبّت و احترام به همسر است، به طورى که اسلام براى کار کردن مرد در خانه پاداش فراوانى قائل است.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرمودند: «لاَ یخْدُمُ الْعِیالَ إِلاَّ صِدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیرَ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ»15؛ «به همسر و خانواده خدمت نمى کند، مگر شخص صدیق و درستکار و یا شهید و یا مردى که خداوند متعال خیر دنیا و آخرت را برایش خواسته باشد».

پی‎نوشت‌ها:

1. نساء 4، آیه 34.

2. تفسیر نمونه، ج 3، ص 369 به بعد.

3. وسائل الشیعه، ج 15، ص 251).

4. تحریم 66، آیه 6.

5. سیدمصطفى محقق داماد، حقوق خانواده، ص290.

6. همان.

7. وسائل الشیعه، ج 15، ص 249.

8. «من قتل دون عیاله فهو شهید»؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 120.

9. مستدرک الوسایل، ج 14، ص 252.

10. الحرالعاملى، وسایل الشیعه، ج 20، ص 23.

11. مستدرک الوسایل، ج 13، ص 207.

12. سیدمصطفى حسینى دشتى، معارف و معاریف، ج 9، ص 237.

13. وسایل الشیعه، ج 20، ص 169.

14. مجلسى، بحارالانوار، ج 103، ص 247.

15. بحارالانوار، ج 101، ص 132.

منبع: همسردارى، على احمد پناهى؛ قم: نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1390.

در این زمینه حتما بخوانید:

احترام در روابط زن و مرد به چه چیزهایى است؟

راهکارهای کسب معنویت در زندگى مشترک چیست؟

مرد تا چه حد باید به همسرش ابراز محبت نماید؟

چگونه باید محبت خود را نسبت به شوهرم ابراز کنم؟