در حوزه ی سبب شناسی اضطراب امتحان عوامل بسیار زیادی اعم از عوامل خانوادگی، آموزشگاهی، شخصیتی، شناختی و تحصیلی به چشم می خورند. صرف نظر از دیدگاه ها و نقطه نظرهای خاصی که برخی از پژوهشگران در این خصوص دارند، به نظر می رسد اضطراب امتحان پدیده ای چند عاملی باشد و در هر فردی ترکیبی از عوامل نقش عمده را ایفا می کنند. مهم ترین عوامل ایجاد کننده ی اضطراب امتحان به شرح زیر هستند:
 

یکی از عوامل بسیار مهم در ایجاد اضطراب امتحان نداشتن آمادگی کافی برای امتحان است. این موضوع ممکن است دلایل متعددی داشته باشد. به تعویق انداختن مطالعه تا واپسین ساعات قبل از امتحان، با عجله خواندن دروس درست در شب امتحان، عدم اطلاع یا اطمینان کافی از این که چه مطالبی باید فراگرفته شوند و حتی عدم احساس نیاز به مطالعه از جمله مواردی هستند که مانع از آمادگی شخص برای امتحان می شوند. گاهی اوقات شیوه های غلط در مدیریت زمان، عادات نادرست مطالعه و ناتوانی در سازماندهی صحیح مطالب درسی باعث می شوند که شخص برای امتحان آمادگی کافی نداشته باشد.
 

آموزشگاه ها و معلمان در ایجاد یا تشدید اضطراب امتحان نقش قابل توجهی دارند. دروس مهم یا دوره های آموزشی فشرده که در آن ها نمرات کم تر از حد معین باعث مردود شدن شخص در آن دوره می شود، می توانند تأثیر به سزایی در چگونگی عملکرد شخص در امتحان داشته باشند. معلمانی که از امتحان به عنوان تنها روش ارزیابی استفاده می کنند، اضطراب زیادی را در آن دسته از دانش آموزان که «امتحان دهندگان» خوبی نیستند، دامن می زنند. انتظارات بیش از حد معلمان، مشکل بودن سؤالات امتحان، رقابت بین دانش آموزان، کم بودن زمان امتحان، محیط نامناسب امتحان و وجود عوامل مزاحم نظیر سر و صدا، نور نامناسب و امثال آن نیز می توانند بر وخامت اضطراب شخص در هنگام امتحان بیفزایند.
 

گاهی اوقات تجربیات ناگوار فرد در امتحانات قبلی زمینه را برای اضطراب امتحان مهیا می کند. فردی که در گذشته تجربه ی وقفه یا عدم توانایی اصلاح پاسخ ها را در امتحاناتی خاص نظیر امتحانات ریاضی داشته، یا این که در این امتحانات نمره ی بسیار کمی گرفته است، ممکن است از این نوع آزمون ها همواره بیم داشته باشد و از این طریق اضطراب امتحان را در خود افزایش دهد. در این فرایند افکاری منفی درباره ی خود، پدید می آید که باعث می شود فرد به صورتی نامناسب مسائل خود را پیش بینی نماید. به این وضعیت اغلب «پیش گویی کام بخش» گفته می شود، زیرا شخص به خود می گوید مهم نیست چه اقدامی به عمل آورد، بلکه مهم این است که این وضعیت خاص مقدر شده است، و این پیش گویی معمولاً به واقعیت می پیوندد. بنابراین چنان چه فرد در گذشته تجربیاتی منفی در امتحانات داشته باشد، ممکن است متوجه این نکته شود که با نزدیک تر شدن زمان امتحان میزان اضطراب او نیز افزایش می یابد.
 

افرادی که عموماً مضطرب هستند، آسیب پذیری بیش تری برای اضطراب امتحان دارند. افرادی که خود انتقادگر یا کمال گرایند، افرادی که نگاهی بدبینانه به آینده دارند، افرادی که از شکست می ترسند و افرادی که نیاز شدید به تأیید دارند نیز برای اضطراب امتحان مستعدترند. افراد دچار اضطراب امتحان ممکن است این خصلت را داشته باشند که به هنگام ناکامی (نظیر ناکامی در برابر یک سؤال امتحانی دشوار) واکنش خشم، وقفه ی ذهنی یا کنار گذاشتن تکلیف مورد نظر را از خود نشان دهند.
افرادی که دارای معیارهای بسیار سطح بالایی هستند (نظیر افراد تمامیت خواه) ممکن است باور نداشته باشند که می توانند نمرات خوبی در امتحانات بگیرند و به موفقیتی که مدنظرشان است، نایل شوند. این ویژگی آن ها نمره ی خوب گرفتن را تبدیل به یک مسئله ی بسیار هیجانی و پرفشار می کند که خود در گیجی و پریشانی مشهود در اضطراب امتحان دخیل است. متأسفانه همین که شخص در یک آزمون، اضطراب امتحان را تجربه می کند یک دور باطل شروع می شود، به این صورت که فرد یاد شده ممکن است در مورد وقوع اضطراب در امتحان بعدی دلواپس و نگران باشد (اضطراب انتظار). در نتیجه در حین مطالعه و خواندن دروس نیز دچار گیجی و حواس پرتی می شود. این مسئله به نوبه ی خود یادگیری را در فرد مختل می کند و باز هم زمینه ای است برای اضطراب بیش تر.
در بین زمینه های شخصیتی مستعد اضطراب امتحان ویژگی های دیگری چون عزت نفس پایین، منبع کنترل درونی و سنخ شخصیتی A نیز به چشم می خورند. سنخ شخصیتی A مشخصه ی افرادی است که پرخاشگر، اهل رقابت، واجد احساسات خصمانه، عجول و در تلاش مداوم برای کسب موفقیت هستند.
 

برخی عوامل خانوادگی نیز در ایجاد اضطراب امتحان یا شدت بخشیدن به آن دخیلند. انتظارات بیش از حد والدین از فرزندان در ارتباط با تکالیف درسی، تنبیه و سرزنش کردن، عدم استفاده از برنامه های تشویق و تقویت، الگوی فرزند پروری خشک و غیرقابل انعطاف و اوضاع اجتماعی - اقتصادی نامناسب نمونه هایی از این عوامل خانوادگی به شمار می روند.
 

در بسیاری از مواقع اضطراب امتحان ناشی از افکار منفی است، به خصوص زمانی که شخص مطالعه ی کافی داشته و خود را کاملاً برای امتحان آماده کرده است. افکار منفی ممکن است مربوط به عملکردهای قبلی در امتحانات، چگونگی عملکرد سایر دوستان و هم کلاسی ها، پیامدها و عواقب ناگوار ناشی از کارایی ضعیف در امتحان یا موضوعاتی دیگر باشند.

منبع: اضطراب امتحان: پیامدها و راه های کنترل آن، نجف طهماسبی پور، تهران: نشر قطره، چاپ اول (1390).

در این زمینه بیشتر بخوانید:

تغذیه در افزایش بازده فکری و کاهش اضطراب امتحان چه نقشی دارد؟

والدین برای کاهش اضطراب امتحان فرزندشان بهتر است چه رفتارهایی داشته باشند؟

توصیه‌های مفید به دانش آموزان و دانشجویان در خصوص شرکت در یک امتحان کدام‌اند؟

قبل از شروع مطالعه یا شرکت در جلسه امتحان چه مسائلی می‌بایست در نظر گرفته شود؟

راه‌های غلبه بر اضطراب امتحان بر اساس نظریه RET (عقلانی-هیجانی) کدام‌اند؟

برای غلبه بر افکار نگران کننده در خصوص امتحان چه باید کرد؟

برای مهار اضطراب امتحان و تنش‌های بدنی چه اقداماتی به عنوان پیشگیری مطرح هستند؟

آمادگی برای امتحان چه کمکی در جهت کاهش اضطراب امتحان می‌کند؟

روش‌های پیشگیری از اضطراب امتحان کدام‌اند؟

پژوهش‌های انجام گرفته در خارج از کشور درباره اضطراب امتحان چه نتایجی ارائه کرده است؟

پژوهش‌های انجام گرفته در داخل کشور درباره اضطراب امتحان چه نتایجی داشته است؟