غیاث الدین جمشید کاشانی

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 9 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(وف 840 / 832 ق)، ریاضیدان و منجم. در كاشان به دنیا آمد. پس از فرا گیرى دانش‏هاى زمان و انجام كارهاى نجومى در زادگاهش، به دعوت الغ‏بیگ، به سمرقند رفت و در زمره‏ى بزرگترین منجمانى درآمد كه در خدمت الغ‏بیگ به رصد و تحقیقات نجومى مشغول بودند. غیاث‏الدین به دستور او به همراه معین‏الدین كاشى مأمور بنا گذاشتن رصدخانه سمرقند شد. وى مخترع كسور اعشارى است و از دیگر كارهاى نجومى او تهیه و تدوین «زیج خاقانى»، به فارسى، است كه در آن «زیج ایلخانى» خواجه نصیرالدین طوسى را به دقت تحلیل و تصحیح و تكمیل نمود. غیاث‏الدین در سمرقند درگذشت. از آثارش: «مفتاح الحساب»، و مختصر آن «تلخیص المفتاح»، و شرح آن «تنویر المصباح فى شرح تلخیص المفتاح»؛ «سلم السماء»، در استخراج ابعاد زمین و ستارگان، كه به نظر آقا بزرگ تهرانى همان «الابعاد و الاجرام» اوست؛ «نزهه الحدائق»، در بیان طرز عمل ابزار «طبق المناطق» موسوم به «جام جمشید» كه خود براى شناخت و تقویم ابعاد ستارگان اختراع كرده بود؛ «الالحاقات العشره»، در ذیل «نزهه الحدائق»؛ «المحیطیه»، در نسبت قطر به محیط.[1] جمشید (اول) بن مسعود بن محمود بن محمد (طبیب) كاشانى ایرانى (و. حدود 790 ه.ق- ف. بیرون شهر سمرقند 832 ه.ق/ 1429 م). وى در آغاز عمر چون ذوق و استعدادى خاص براى آموختن دروس ریاضى داشت از تعقیب علم پزشكى كه پیشه‏ى خانوادگى او بود چشم پوشید و در پى علوم ریاضى رفت. پیش از غیاث‏الدین، زیج ایلخانى توسط نصیرالدین طوسى تصنیف شده بود ولى چون ناقص بود و احتیاج به تكمیل و جرح و تعدیل داشت، غیاث‏الدین مصمم گردید براى تصحیح زیج ایلخانى هیأت و ریاضى را به كمال بیاموزد. وى از كاشان همراه خواهرزاده‏ى خود معین‏الدین به سمرقند رفت و چنانكه نوشته‏اند الغ‏بیك آن دو را از كاشان به درگاه خود خواسته بود. غیاث‏الدین نتیجه‏ى اعمال رصدى را كه در كاشان براى تصحیح و رفع نقایص زیج ایلخانى انجام داده بود، در زیجى مدون ساخت و به مناسبت شهرت میرزا شاهرخ- پدر الغ‏بیك- به «خاقان» مطلق- در مقابل اشتهار تیمور به صاحبقران- آن را زیج خاقانى نام داد و به الغ‏بیك تقدیم كرد. نسخه‏اى از این زیج كه در 816 ه.ق نوشته شده اكنون در كتابخانه‏ى دیوان هند (لندن) محفوظ است. گروهى قریب به 70 تن از ریاضى‏دانان و ستاره‏شناسان در اردوگاه الغ‏بیك گرد آمده بودند. معمول چنان بود كه فضلاى تازه‏وارد را به محك امتحان مى‏آزمودند. غیاث‏الدین نیز از این آزمایش بركنار نماند و در همه‏ى امتحانات موفق شد و مورد لطف مخصوص الغ‏بیك قرار گرفت، و پس از آن غالباً در محاوره و پرسش و پاسخ میرزا بود، و پس از قاضى‏زاده كه به حكم سبقت زمانى و مرتبه‏ى استادى وى نسبت به امیرزاده بر همه كس برترى داشت، غیاث‏الدین بر دیگر دانشمندان مقدم بود. در نتیجه‏ى تشویق امیرزاده وى به اكتشافات عالى نایل آمد. در سال 818 ه.ق آلت رصدخانه‏ى تازه‏اى به نام «طبق‏المناطق» اختراع كرد، و درباره‏ى چگونگى عمل بدان و آلتى دیگر كه بیشتر به نام «لوح اتصالات» براى برخى اعمال رصدى ساخته شده بود، رساله‏اى جامع و مفید موسوم به «نزهةالحدائق» نوشت. و پس از آنكه مطالب و فواید آن را در سال 829 ه.ق تكمیل كرد، آلت «طبق‏المناطق» را به درخواست دوستان خویش، به نام خود (جمشید) به «جام جم» موسوم ساخت، ولى چنانكه خود پیش‏بینى كرده بود نام جدید بر اسم قدیم چیرگى نیافت و همان نام اول در حافظه‏ها باقى ماند. الغ‏بیك اندیشه‏ى دیرینه‏اى را كه راجع به رصد جدید كواكب داشت، در سال 823 ه.ق به موقع عمل درآورد (رصدخانه‏ى الغ‏بیكى، در ذیل فرهنگ حاضر). رصد تازه در سال 830 ه.ق. آغاز گشت و در ابتداى عمل به گفتار خود غیاث و اقرار الغ‏بیك در دیباجه‏ى زیج جدید سلطانى یا گوركانى سرپرستى و اداره‏ى رصدخانه و دستیارى میرزا در كار استخراج، با غیاث بوده است، و دیگرى با او در این افتخار شركت نداشت. همین موضوع آتش حسد را در دل فضلاى بى‏فضیلت برافروخت و عاقبت داغ جوانمرگى غیاث را بر دل یاران او گذاشت. غالباً كارهاى او مورد اعتراض و اشكالتراشى همكاران حسد پیشه بود. الغ‏بیك چون فریفته‏ى نجوم و رصد بود به سخن‏چینى و بدگویى حسودان درباره‏ى غیاث التفات نمى‏كرد ولى عاقبت تحت تأثیر بدگویى قرار گرفت و بدین سبب غیاث مورد بى‏لطفى واقع شد، به هر حال چنانكه الغ‏بیك در دیباجه‏ى زیج مى‏گوید غیاث‏الدین جمشید كه در كار رصد نخستین دستیار او بود، در همان آغاز شروع به كار درگذشت. آثار او از این قرار است: 1- زیج خاقانى فى تكمیل الزیج الایلخانى (نسخه‏ى خطى آن در دیوان هند و ایاصوفیه موجود است). 2- زیج تسهیلات. 3- سلم‏السماء (الرسالة الكمالیة) در حل اشكالى كه براى پیشینیان در ابعاد و اجرام رخ داده بود، و آن در تهران به چاپ سنگى رسیده (1306 ه.ق) 4- محیطیه (ه.م) 5- رساله‏ى وتروجیب 6- مفتاح الحساب (ه.م) 7- تلخیص المفتاح، كه ملخص مفتاح‏الحساب مذكور است. 8- نزهة الحدائق (ه.م) 9- نوادر سمرقندى و غیره (محیط طباطبائى، آموزش و پرورش. 10، شماره‏ى 3 ص 4 8 -1 ص 24 -17؛ لغ. و نیز (232.p Equatorium Planetary The Kennedy 10- رساله در شرح آلات رصد (نسخه‏ى آن در لیدن موجود است).