تعدد زوجات

یکی از مباحثی که مورد اختلاف شدید فقها، جامعه شناسان خصوص جریان های مدافع حقوق زنان است، تعدد زوجات می باشد. در اسلام و شریعت نبوی به نص صریح قرآن استناد می شود، که برای ازدواج دائم تا ۴ زن و برای ازدواج موقت حد و حصری دیده نمی شود...
 

راسخون : یکی از مباحثی که مورد اختلاف شدید فقها، جامعه شناسان خصوص جریان های مدافع حقوق زنان است، تعدد زوجات می باشد. در اسلام و شریعت نبوی به نص صریح قرآن استناد می شود، که برای ازدواج دائم تا ۴ زن و برای ازدواج موقت حد و حصری دیده نمی شود. در ادیان دیگر هم به تعدد زوجات اشاره شده به جز مسیحیت که در فراز و نشیبی تاریخی گاهی مخالف و گاهی موافق بوده است. این یادداشت بررسی این مسئله مهم در اسلام است.
 
آیات مورد مناقشه
خداوند در قرآن می فرماید:
«فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاع؛ از زنان دو دو، و سه سه و چهار چهار به نکاح درآورید»
در ادامه می فرماید:
«فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً ؛ و اگر بیم آن دارید که به عدالت رفتار نکنید تنها یک زن بگیرید»{1}
در همین سوره در مورد عدالت باز می فرماید:
«وَلَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّسَاء؛ هر چند بکوشید هرگز نتوانید که در میان زنان به عدالت رفتار کنید»{2}

نکات مربوط به دو آیه:
۱. در آیه سوم این سوره فعل امر دلالت بر طبیعت ازدواج می‌کند نه تکرار و قطعا طبیعت ازدواج با یک بار با همه فضیلت آن محقق می شود. «تک همسری» طبیعی ترین شکل زناشویی است. غالب مردان که زندگی شان طبیعی می نماید، تک همسر هستند اما با دو همسر و بیشتر از حالت طبیعی خارج می شود.
۲. رعایت محدودیت: اسلام گستره چند همسری را محدود به ۴ همسر می داند نه حتی ۵ همسر.
۳. رعایت عدالت: رعایت عدالت بین همسران تکلیفی است که اسلام برای مرد قائل شده است.
۴. تامین مالی: پرداخت نفقه و تامین مایحتاج زندگی از مصادیق عدالت است.
۵. عدالت و تقسیم محبت و عاطفه قلبی که در آیه ۱۲۹ اشاره شده است.
۶. "لَنْ" به کار رفته در این آیه نفی ابد را می رساند یعنی تا ابد نمی توانید در میان زنان از نظر عاطفی به عدالت رفتار کنید.
پس برای تعدد زوجات باید دو مدل از عدالت را رعایت کرد. اما عدالت بیان شده در آیه ۳ عدالت حقوقی است و عدالت مربوط به آیه ۱۲۹ عدالت عاطفی و قلبی. یعنی اگر بتوانید عدالت حقوقی را رعایت کنید، امکان ندارد که بتوانید عدالت عاطفی را رعایت کنید. نتیجه اینکه همان تک همسری بهترین و بی دردسرترین مدل زندگی است.
 
نظر فقیهان
در میان اسلام شناسان و فقیهان هم اختلاف آرا به چشم می آید.
از فقهای متقدم صاحب جواهر الکلام که فقه جواهری را بنیان نهاد، معتقد به "استحباب تعدد زوجات" است.{3}
اما عده ی کثیری از فقها "موافق جواز تعدد زوجات" هستند اما "مخالف استحباب آن".
مرحوم آیت‌الله اشتهاردی (ره) از شارحین عروة‌الوثقی قائل به جواز تعدد زوجات شده‌اند و استحباب تعدد زوجات را نفی کرده‌اند. ‌به خاطر ملاحظات اجتماعی و آثار منفی آن قائل به کراهت ‌تعدد زوجات شده‌اند و استناد به آیه شریفه ٣ سوره نساء را دارای مشکلات عدیده دانسته‌اند.{4}
از فقهای متأخر اما آیت الله العظمی خامنه ای نظرشان بر ‌این است که تعدد زوجات جایز است اما ثواب و استحباب ندارد. ‌این نظر نه تنها دارای پشتوانه قوی فقهی و مطابق نظر مشهور فقهای متقدم و برخی از متاخرین و معاصرین می‌باشد؛ بلکه بر این نظر و بر استحباب اکتفاء به یک همسر، شیخ طوسی ادعای اجماع کرده است.
آیت الله العظمی خامنه ای حتی در جلسه ای عنوان داشتند «آقایان حتی به شوخی هم نباید درباره تعدد زوجات حرف بزنند، که باعث دلسردی خانم‌ها می‌شود»
جالب آن‌که رهبر انقلاب این نظر را در محل‌ کارشان هم اجرایی کردند و هشدار داده‌اند که «افراد شاغل در بیت رهبری اگر همسر دوم اختیار کنند، اخراج می‌شوند.»
 
جنبه روان شناسانه و جامعه شناسانه
زنان فطرتاً از تنوع همسر گریزانند و به طور طبیعی تک همسرگرا می باشند. آنان خواستار پناه یافتن زیر چتر حمایت عاطفی و عملی یک مرد می باشند؛ بنابراین تنوع گرایی در زنان نوعی بیماری است اما به زعم عده ای مردان ذاتاً تنوع گرا و چند زن گرا هستند.
ولی شهید مطهری می فرماید:
«برخلاف سخن گروهی که مرد را ذاتاً طالب چند همسری می دانند، روحیه ی مرد با تک همسری سازگار است. امّا در موارد زیادی، محیط اجتماعی، عوامل خیانت را در مرد به وجود می آورد»{5}
مثلا حضور بی حد و حصر زنان با آب و رنگ های مختلف باعث ایجاد زمینه ی شهوت می شود و راه را برای تنوع طلبی مردان باز و هموار می سازد.
 
البته در شرایط نیاز جامعه و بالا رفتن آمار جمعیتی بانوان بر مردان، تعدد زوجات می تواند یکی از راهکارهای مناسب و مطمئن برای زنان باشد.
نکته ای که در آرا فقها مغفول مانده این است که تجربه و مطالعه در زندگی زنان(همسر اول) می گوید بسیاری از آنها زندگی‌شان تباه شده است یا دست‌کم تحقیر و سرشکسته شده‌اند.
 
نتیجه و راه کار
اگر فقه ما پویاست و شرایط زمان و مکان در فتاوای فقها لحاظ می شود، پس باید در احکام فقهی مانند جواز تعدد زوجات به مطالعه تجربی و زیستی همسر اول پرداخته شود.
 
نهایتا معتقدم سه گروه لازم است در بحث تعدد زوجات تجدید نظر کنند:
۱. فقهای عظام؛ که با مطالعه تجربی همسران هَوومَند دریابند قربانیان حکم شرعی تعدّد زوجات کیستند. به نظر می‌رسد علمای اسلام می‌بایست برای جهان شمول شدن این دین، فکری به حال احکام این چنینی نمایند؛ زیرا شکاف عمیقی بین باور های فرهنگی سایر مناطقی که اسلام در آن گسترش یافته  و احکام بنیادینی از این دست، به وضوح دیده می‌شود.
۲. مردان؛ زیرا ممکن است با تصمیم‌شان همسران‌شان را قربانی کنند و دریابند که تصمیمات و تعهّدات‌شان چه‌قدر مهم است.
۳. زنان و به‌ویژه دختران مجرد؛ تا دریابند که در صورت رخ‌داد چنین امری چه‌گونه باید تصمیم بگیرند و چه اشتباهاتی را نباید مرتکب شوند و چه راه‌هایی را نباید طی کنند.
 
به قلم : حجت الاسلام سیدصادق موسوی

پی نوشت:
{1}. سوره مبارکه نساء، آیه ۳.
{2}. سوره مبارکه نساء، آیه ۱۲۹.
{3}. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج۲۹ ص ۳۴_۳۶.
{4}. کتاب مدارک‌العروة شیخ علی پناه اشتهاردی، ج ٢٩ ص ٢٠.
{5}. مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص ۳۸۹.