فصلنامه وقف میراث جاویدان 86

در این شماره از فصلنامه وقف میراث جاویدان مقالات ذیل اراپه گردیده است .

آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران (قسمت دوم)
حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد سجادی
چکیده:
پیرامون «وقف»، «آثار وقف»، «وقف اسلامی» و «وقف در ایران» مقاله‌ها و کتاب‌های متعددی نگاشته شده ولی کمتر به «آثار اجتماعی وقف» پرداخته شده است و تعداد مقاله‌ها و کتاب‌های نوشته شده در این زمینه بسیار کم است لذا در این تحقیق با مراجعه به اسناد اوقافی و مطالعه کتاب‌ها و مقالات مربوطه و همچنین بررسی هزینه‌ها و مصارف نیات واقفان کل کشور و مقابله اسناد اوقافی که در مرکز اسناد سازمان اوقاف و امور خیریه موجود می‌باشد یا توسط آن سازمان و ادارات تابعه به چاپ رسیده با دیگر اسناد اوقافی که در آستان قدس رضوی و کتابخانه‌های مجلس و ملی صورت گرفته است؛ به آثار اجتماعی وقف و با تأکید بر بخش خاصی از این مباحث که در حیطه وقف اسلامی در جامعه ایرانی است، پرداخته‌ایم.
در قسمت قبل این مقاله، به سه بعد از آثار اجتماعی وقف که عبارت بودند از: امنیت اجتماعی، عدالت اجتماعی، حل معضلات و مشکلات فردی و اجتماعی اشاره نمودیم و در این قسمت به هفت بعد دیگر از این آثار که عبارتند از: آبادی شهرها، نوع دوستی، کمک به نیازمندان، رفع نیازهای مردم، برگزاری مراسم دینی، ایجاد اماکن مذهبی و اهتمام به کتابخانه‌ها می‌پردازیم.
**************
نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی: تبریز، سلطانیه و اوجان
دکتر حسن کریمیان
بهزاد مهدی زاده
چکیده:
بی‌تردید سنت حسنه وقف را می‌توان یکی از اثرگذارترین عوامل در شکل‌یابی، توسعه و پایداری شهرهای اسلامی به حساب آورد. در دوره ایلخانی به دلیل تسامح مذهبی پادشاهان و همچنین سیاست خاص آنان در گسترش فضاهای وقفی(به‌خصوص اوقاف دولتی)، آثار وقفی متعددی در بافت شهرها به‌وجود آمدند، که گاها شالوده شهر را سامان می‌بخشیدند. به عنوان نمونه، بخش قابل توجهی از هویت کالبدی شهرهای تبریز، سلطانیه و اوجان(در نزدیکی تبریز) به‌واسطه آثار و ابنیه وقفی فرم یافته بودند. این تأثیر تا بدان حد بود که شکل‌یابی و توسعه شهر اوجان با ایجاد یک مجموعه وقفی به‌نام ابواب البّر(وقف خاصِ دورۀ ایلخانی) مرتبط می‌گشت. از آن‌جایی که سه شهر مذکور از جمله شهرهای کلیدی این دوران به‌شمار می‌آیند و بیشترین تأثیر را بر سایر شهرهای ایران گذاشته‌اند، در نوشتار حاضر تلاش می‌شود تا تأثیر وقف بر فرم‌یابی و توسعه آنها سنجیده شود. بدین منظور کلیه منابع مکتوب و شواهد باستان شناسانه مرتبط با این سه شهر در دوران ایلخانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در نتیجۀ پژوهش حاضر مشخص گردید که اگرچه محلات مشهوری در تبریز و سلطانیه با دخالت واقفان بزرگ فرم یافتند، لیکن سیاسی شدن سنت حسنه وقف در عصر ایلخانان، زمینه بی‌توجهی حاکمان تیموری به مجموعه‌های وقفی مذکور و تخریب آنها را فراهم ساخت. این خرابی تا بدان حد بود که تلاش‌های سازمان یافته متصدیان وقفی عصر صفوی نیز در احیاء عناصر کالبدی وقفی شهرهای مذکور مفید فایده واقع نگشت.
کلید واژه‌ها: شهرهای ایلخانی، وقف، کالبد شهر، تبریز عصر ایلخانی، سلطانیه، اوجان.
**************
مدرسه شاهرخیه بسطام، استادان و وقفنامه آن
دکتر محمدابراهیم زارعی
سید هادی میرآقایی
چکیده:
در شهرتاریخی بسطام، به سبب وجود آرامگاه امامزاده محمد، فرزند امام جعفرصادق (علیه السلام) و مرقد بایزید بسطامی، مجموعه فرهنگی– معنوی زیبایی در مرکز شهر به وجود آمده است. حاکمان سلسله‌های مختلف تاریخی، هرکدام با توجه به فرهنگ و معماری خویش، آثاری را بنا نهاده‌اند. در این مجموعه، مسجد بایزید، گنبد امامزاده، ایوان غربی، گنبد غازان خان، مناره سلجوقی و... چشم نواز هستند. یکی از این آثارتاریخی زیبا، مدرسه شاهرخیه است که منسوب به شاهرخ تیموری است. درباره پیشینه تحقیق، باید گفت تاکنون پژوهشی مستقل درباره مدرسه مزبور و استادان آن نوشته نشده است. از این رو این پژوهش قصد دارد به چندپرسش پاسخ دهد و فرضیه‌هایی را که درباره موسس و تاریخ تأسیس مدرسه، نوع معماری و استادان آن طرح کرده، با ارائه سند تاریخی و منابع موثق اثبات کند. همچنین کوشش شده به اهمیت مدرسه در بسطام به صورت تاریخی و تحلیلی نگریسته شود.
کلید واژه‌ها: بسطام، شاهرخ تیموری، وقفنامه، مدرسه شاهرخیه.
**************
مدرسه مریم بیگم صفوی (علوی) خوانسار و موقوفات آن                         
محبوبه خسروی
چکیده:
مدرسه مریم بیگم صفوی که در این نوشتار به آن می‌پردازیم، قدیمی‌ترین مدرسه خوانسار است که در زمان صفویه توسط مریم بیگم شاهزاده صفوی بنا گردیده است. تاریخ انشاء وقفنامه مدرسه مربوط به 1106 هـ . ق و تاریخ وقفنامه یک جلد فروع کافی موجود در مدرسه 1113 هـ . ق می‌باشد. این مدرسه از جمله مدارس پر برکت جهان اسلام بوده و از زمان تأسیس تاکنون بسیاری از عالمان بزرگ تحصیلات اولیه خود را در آن سپری نموده‌اند. طرح معماری بنا طرح هشت ضلعی است که در مرکز آن حوض سنگی و اطراف آن مسجد، حجره‌ها و مدرس واقع است. در سال 1394 هـ .ق توسط آیت الله سید حسین علوی نجفی تعمیر و مرمت گردید و براساس حدیث شریف (انا مدینة العلم و علی بابها) که بر سردر مدرسه گچبری گردید، نام مدرسه را علوی نامیدند. مدرسه دارای موقوفات قابل توجهی بوده که متأسفانه به مرور زمان از بین رفته و یا از حالت وقف خارج گردیده و تنها یک مورد از رقبه موقوفات آن باقی است.
کلید واژه‌ها: مریم بیگم صفوی، مدرسه علوی، آیت الله سید حسین علوی نجفی.  
**************
صاحب بن عباد واقفي بزرگ درعرصه فرهنگ و تمدن اسلامي
محمدحسين رياحي
چکیده:
اين نوشتار برآن است كه با توجه به تحولاتي كه درقرن چهارم هجري درايران به وجود آمد و دولت آل بويه گام‌هاي ارزشمندي در تعميم و توسعه تشيع  برداشت به نكاتي از جمله شيوه‌هاي صاحب بن عباد درگسترش اين مذهب اشاره كند كه يكي از مهم‌ترين آنها توجه اين وزير دانشمند و شخصيت موثر، به موضوع وقف و توسعه آن بوده است.
درحقيقت اموري مانند وقف درشهرهاي بزرگ آن دوره خاصه بلاد شيعه نشين راه را براي تحقّق افكار معنوي صاحب و امرا و وزراي بويه‌اي فراهم نموده و هموار كردن اين راه باشيوه‌هايي ازجمله وقف به توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي درسده مذكور و پس از آن موثر و كارساز بوده است.
كليدواژه‌ها: وقف، تشيع، ايران، آل بويه، صاحب بن عباد.
**************
وقفنامه حاج میر هدایت‌الله ملک‌التجار زنجانی
پرستو قاسمی اندرود
چکیده:
یکی از مهمترین انگیزه‌های انسان برای وقف، فارغ از آموزه‌های دینی و اخلاقی، میل به جاودانگی است چرا که در بخشش‌هایی از این دست، انسان با در اختیار قرار دادن بخشی از دارایی‌های خود برای مردم، پس از مرگ نام نیکی از خود به یادگار می‌گذارد و سهم خود را از حیات بعد از مرگ، حفظ می‌کند. وقف به عنوان بارزترین مصداق احسان، تعاون و عمل صالح ماندگار خود منشا خدمات علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه است . این مقاله سعی دارد به معرفی یکی از واقفان دوره قاجار زنجان به نام میرهدایت‌الله الحسینی ملقب به ملک التجار و وقفنامه وی بپردازد. ایشان علاوه بر وقف، در بازسازی یا نوسازی حمام حسینیه زنجان به سال 1292 ه ق و ایجاد سرای ملک در بازار زنجان نیز اقدام نموده‌اند.   
کلید واژه‌ها: قاجار، زنجان، میر هدایت‌الله ملک‌التجار، حمام حسینیه، سرای ملک.
**************
نگرشی به منظر معماری امامزاده یحیی علیه السلام(همدان)
زهرا پورشعبانیان
چکیده:
امامزاده یحیی (علیه السلام)، یکی از یادگارهای ارزشمند و آثار شکوهمند دوران اسلامی در همدان می‌باشد که به لحاظ ساختار معماری و تزیینات وابسته به آن از جایگاه منحصر به فردی در هنر و معماری این شهر برخوردار است. با توجه به اهمیت بنای امامزاده یحیی (علیه السلام)، پژوهشگران مختلفی در خصوص آن مطالعه و تحقیق انجام داده¬اند. لیکن در این مقاله سعی گشته تا با بررسی ساختار معماری و تزیینات بنا¬ (آجرکاری،¬ گچ‌بری و ¬¬کاشی‌کاری) اطلاعات مفیدی فراروی پژوهشگران قرار گیرد و ارزش این بنای مذهبی به عنوان بخشی از هویت مذهبی شهر همدان بر همگان آشکار گردد.
كليد واژه‌ها: دوره صفویه، همدان، امامزاده یحیی علیه السلام.
**************
معرفی مجموعه مقالات « امامزادگان تجلی‌گاه هنر قدسی»
سید امیر حسین کامرانی راد
چکیده:
با توجه به نقش و اهمیت امامزادگان در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی و مرکزیت مراقد مطهر ایشان به عنوان قطب‌های فرهنگی و کانون‌هایی برای جوشش اشتیاقات و عواطف ارادتمندان و همچنین لزوم مقابله با هجمه گسترده و برنامه‌ریزی شده دشمنان اسلام خصوصا فرقه ضاله وهابیت به ساحت مقدس امامزادگان عظیم الشأن، معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه برگزاری کنگره بین المللی امامزادگان را در دستور کار خود قرار داد که نخستین کنگره با همکاری دانشگاه اصفهان و اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان و با مشارکت حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی معتبر داخلی و خارجی و استقبال گسترده محققان و پژوهشگران در تاریخ 19 و 20 شهریور 1392 در شهر اصفهان برگزار گردید و از بین بیش از 600 مقاله ارائه شده به دبیرخانه کنگره، مقالات برتر در قالب مجموعه چهار جلدی چاپ و به جامعه علمی کشور تقدیم شد.
در این شماره به معرفی مقالات یک جلد از این مجموعه به نام «امامزادگان تجلی‌گاه هنر قدسی» که در آن تزیینات و آرایه‌ها در امامزادگان و بقاع متبرکه بررسی شده، می‌پردازیم.
کلیدواژه‌ها: امامزادگان، بقاع متبرکه، تزیینات، آرایه‌ها، هنر قدسی.