فصلنامه وقف میراث جاویدان 87

آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران (قسمت سوم)
حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد سجادی
چکیده:
آثار وقف در جوامع اسلامی بسیار زیادتر از احصاء است و در ایران نیز نمی‌توان تمام ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی وقف را برشمرد. در این بین، آثار اجتماعی وقف ارتباطی تنگاتنگ با دیگر آثارِ فرهنگی، اقتصادی و سیاسی داشته و می‌تواند به عنوان یک اثر همه جانبه در جوامع مطرح گردد.
در میان آثار اجتماعی، وقف اسلامی نیز گستردگی خاص خود را دارد که با توجه به بررسی آن در محدوده کشور ایران می‌توان این آثار را در ابعاد مختلفی بیان نمود که در قسمت اول و دوم این مقاله، به ده بعد از آثار اجتماعی وقف که عبارت بودند از: امنیت اجتماعی، عدالت اجتماعی، حل معضلات و مشکلات فردی و اجتماعی، آبادی شهرها، نوع دوستی، کمک به نیازمندان، رفع نیازهای مردم، برگزاری مراسم دینی، ایجاد اماکن مذهبی و اهتمام به کتابخانه‌ها اشاره نمودیم و در این قسمت به هفت بعد دیگر از این آثار که عبارتند از: کارآفرینی، توسعه پایدار، تأمین بهداشت و درمان، گسترش رفاه، کاهش فقر مادی، رونق گردشگری و ایجاد رقابت سالم و مفید می‌پردازیم.
کلید واژه‌ها: وقف، ایران، وقف اسلامی، آثار اجتماعی وقف.
**************
تأملي بر سند تاريخي وقف كنيز در دوره قاجار
سعیده جلالیان
چكيده:
از دیر باز يكي از جلوه‌هاي نوع دوستي انسان صدقه منافع بخشي از اموال خود براي ديگران بوده كه در آن، مالي حبس و منافع آن براي مقاصد خاص تخصيص مي‌يافته است. اين فرهنگ در تاريخ اسلام وقف نام گرفته است. وجود وقفنامه‌اي تاريخي با موضوع اهداي كنيز جهت ارائه خدمات پرستاري در دارالشفاء امام رضا (علیه السلام) توسط ميرزا محمدحسين عضدالملك حسيني، متولي باشي آستان قدس رضوي در عصر قاجار، بيانگر يكي از مصاديق كم نظير و استثنايي وقف در تاريخ اين سرزمين است. در این نوشتار ضمن معرفي كامل اين وقفنامه به توصيف و تشريح آن از ابعاد و جنبه‌هاي مختلف فقهی و مذهبی، تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی پرداخته شده است.
كليدواژه‌ها : وقفنا‌مه، وقف، كنيز، دارالشفاء، آستان قدس رضوي.
**************
پنجه نگارهای وقفی زنجان
پرستو قاسمی اندرود
چکیده:
حمایت و تأکید اسلام بر سنت حسنه وقف در قرآن کریم و احادیث در طول دوران اسلامی یکی از مسائل مهم اجتماعی و فرهنگی بوده است. این آثار وقفی به صورت غیر منقول شامل: مدرسه، بیمارستان، درمانگاه، تکایا، حسینیه، مغازه و خانه‌های شخصی و منقول شامل: قرآن خطی، ابزار و اقلام عزاداری مثل علم و کتل، چراغ های روشنایی، ظروف مسی، بیرق، فرش، گلیم و... است که بسیاری از آن‌ها هنوز شناسایی و مستندسازی نشده‌اند. این مقاله سعی دارد به معرفی پنجه‌های فلزی وقفی که یکی از نمادهای مهم عزاداری بوده و کمتر معرفی شده است بپردازد. در این نوشتار سعی گشته ضمن پرداختن به پیشینه پنجه‌های فلزی، فلسفه ایجاد آن‌ها، بازخوانی کتیبه‌ها و شیوه‌های هنری به کار رفته در آن‌ها را نیز مورد مطالعه قرار دهد.
کلید واژه‌ها: وقف، عزاداری محرم، پنجه فلزی، قاجار، زنجان.  
**************
کتابخانه وقفی اعتمادیه همدان
خسرو محمدی
چکیده:
کتابخانه‌ها و مراکز مطالعاتی، یکی از نشانه‌های مدنیت و شهرنشینی هستند. برپادارندگان این مراکز بیشتر از میان خاندان‌های حکومت‌گر و افراد وابسته به آنها بوده‌اند زیرا تهیه نسخه‌های خطی و حمایت از پدیدآورندگان آن‌ها کاری هزینه بر بوده که از عهده مردم عادی خارج است.
همدان شهری است کهن که کمتر از کتابخانه‌های آن سخن به میان آمده است. قدیمی‌ترین کتابخانه وقفی همدان، کتابخانه اعتمادیه است. این کتابخانه یکی از چندین موقوفات بزرگ علی رضا قراگُزلو ملقب به بهاءالملک سوم است که با بیش از هزار و پانصد جلد کتاب که کهن‌ترین آن‌ها 750 سال قدمت دارد، همچنان برپا است.
در این مقاله سعی شده ضمن معرفی بنای کتابخانه، از طریق نسخه‌های خطی، اسناد و شواهد مادی نویافته، تاریخ احداث بنا، روند شکل‌یابی کتابخانه و گردآوری کتاب‌ها تا حد امکان بررسی و تبیین شود.
کلید واژه‌ها: همدان، کتابخانه اعتمادیه، وقف، بهاءالملک سوم.
**************
معرفی زینب بیگم و مدرسه و مسجد موقوفه وی
عفت خوشنودی
چکیده:
طبق اسناد و مدارک موجود آثار موقوفه در عصر ایران اسلامی، بیشترین موقوفات مربوط به دوره صفویان می‌باشد چرا که پایتخت این دولت در شهر اصفهان واقع گردیده بود و بالطبع بیشترین آثار موقوفه این عصر در شهر تاریخی اصفهان قرار گرفته است و جالب توجه این که از میان این آثار موقوفه، حدود یک سوم آن متعلق به زنان است که این مطلب مشارکت گسترده زنان در امور خیر و عام المنفعه را نشان می‌دهد. یکی از این زنان خیّر؛ زینب بیگم می‌باشد. این بانوی واقف با کمک همسر خود بخشی از اموال و دارایی‌های خود را به ساخت مدرسه و مسجد و کمک به ایتام و نیازمندان اختصاص داد.
در این مقاله ضمن معرفی این بانوی خیّر، به بیان دو موقوفه ایشان که جزء آثار تاریخی اصفهان می‌باشد، خواهیم پرداخت.
کلید واژه‌ها: موقوفات، وقفنامه، زینب بیگم، مدرسه نیم آورد، مسجد نیم آورد.
**************
سواد وقفنامه‌های قاجاری زنجان
اسدالله عبدلی آشتیانی
چکیده:
زنجان را طی قرون «دارالسعاده» نامیده‌اند. شهری تاریخی با موقوفات بسیار متنوع  و قابل تحقیق که از آن جمله می‌توان به مساجد، مدارس و اماکن عام المنفعه، وقف کتاب، تعزیه داری شهدای کربلا اشاره نمود. این نوشتار، مجموعه سواد دوازده وقفنامه را از اوایل قاجار مورد بازخوانی، مطالعه و معرفی قرار داده که حدودا یک قرن را شامل می‌شود. این اسناد حاوی اطلاعات ارزشمندی از تاریخ و جغرافیای موقوفات شهری، رجال شناسی، کتابت و مردم شناسی همراه با مستندات تاریخی را در بر می‌گیرد.
کلید واژه‌ها: اسناد، موقوفات، زنجان، قاجار، وقفنامه.
**************
معرفی مجموعه مقالات حُرمت حَرم (مروری بر نقش اجتماعی امامزادگان)
سید امیر حسین کامرانی راد
چکیده:
ايرانيان همواره به پاسداشت امامزادگان عظیم الشأن همت گمارده‌اند و مقابر نورانی آنان مورد توجه دوست‌داران اهل بيت (عليهم السلام) قرار گرفته و کانوني براي گسترش فرهنگ اسلام و تشيع در ايران گرديده است. امامزادگان در طول تاريخ در رشد و گسترش تمدن و هنر اسلامي تأثير فراوان داشتند.
پس از پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي و تأکيد حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) مبني بر اين که ما مي‌خواهيم که مردم در پناه اين بقاع متبرکه در آرامش زندگي کنند و تأکيدات مقام معظم رهبري (مدظله‌العالي) مبني بر قطب فرهنگي شدن امامزادگان و بقاع متبرکه، سازمان اوقاف و امور خيريه در راستاي رسالت و وظايف ذاتي خود در زمينه توليت و مديريت آستان مقدس امامزادگان تلاش‌هاي وسيعي را بر اساس سياست‌هاي کلان فرهنگي نظام مقدس اسلامي در زمينه عمران و آباداني و رشد و ارتقاء سطح مديريت و کارکردها و خدمات بقاع متبرکه خصوصا در عرصه فرهنگي به کار بست. تا جايي که روز پنجم ذي‌القعده توسط شوراي عالي انقلاب فرهنگي به عنوان روز ملي تکريم و بزرگداشت امامزادگان نامگذاري گرديد.
در راستای این فعالیت‌ها، اولین کنگره بین المللی امامزادگان در تاریخ 19 و 20 شهریور 1392 در شهر اصفهان برگزار گردید و از بین بیش از 600 مقاله ارائه شده به دبیرخانه کنگره، مقالات برتر در قالب مجموعه چهار جلدی چاپ و به جامعه علمی کشور تقدیم شد.
در شماره قبل فصلنامه، مقالات یک جلد از این مجموعه با عنوان «امامزادگان تجلی‌گاه هنر قدسی» که در آن تزیینات و آرایه‌ها در امامزادگان و بقاع متبرکه بررسی شده بود، معرفی گردید و در این شماره به معرفی مقالات یک جلد دیگر با عنوان «حُرمت حَرم» که مروری بر نقش اجتماعی امامزادگان (علیهم السلام) به عنوان قطب‌های فرهنگی در کشور دارد، می‌پردازیم.
کلید واژه‌ها: امامزادگان، بقاع متبرکه، قطب فرهنگی.