فصلنامه وقف میراث جاویدان 93

 

 

 

 

وقف زمان­‌بندی شده؛ راهکاری در راستای بهینه­‌سازی و گسترش فرهنگ وقف

دکتر محمدرضا علمی سولا

الناز بیرجندیان

علی محمدیان

در این نوشتار سعی بر آن است كه از منظر نوینی به مسأله­ وقف، این سنت حسنه نگریسته شود. مسأله این­‌گونه مطرح می­‌شود كه در وقف، واقف موقوفه را به صورت زمان­‌بندی شده بر دو گروه یا بیشتر در جهات مختلف مصرف به گونه­‌ای كه جهت استفاده­ هر گروه مشخص و معین باشد، وقف نماید؛ مانند این‌كه خانه‌­اش را وقف بر چهار گروه مختلف نموده، و چنین شرط کند که هر كدام از گروه­‌های مذكور در سال، سه ماه حق استفاده و بهره­‌برداری از عین موقوفه را در جهت خاص خود خواهند داشت. از مزایای این روش نوین استفاده و بهره­‌وری بسیار مفید و فوق‌­العاده از حداقل­‌ها و نیز افزایش دامنه­ این سنّت خدایی می‌­باشد. در این روش واقف آزادی عمل بیشتری در تعیین موقوف­ علیهم دارد و ایشان نیز بهتر می‌­توانند از مال موقوفه استفاده نمایند.

كلید واژه‌ها: وقف، عین موقوفه، موقوف علیه، واقف، زمان‌بندی.

**************

نقش حکومت صفوی در فراز و فرود نهاد وقف

دکتر محمد شورمیج

عمل وقف شامل حالات متنوعی از اهدای زمین تا ساخت اماکن مختلف و بهره‌برداری از امکانات آن می‌شود که طبق وصیت واقف، عموم مردم از سود آن بهره‌مند می‌گردند. با گسترش املاک وقفی و ضرورت تأسیس نهاد وقف در عصر صفویه، اداره آن بر عهده مقام صدر گذاشته شد. در این دوره با توجه به سیاست حکومت، نهاد وقف و مقام صدر سیر صعودی و نزولی را طی کرد. لذا مسأله اصلی پژوهش، بررسی نقش حکومت صفوی در تحول نهاد وقف و مقام صدر است که با روش توصیفی و تحلیلی به آن پرداخته شده است. اهمیت و ضرورت پژوهش در این است که نهاد وقف در کسب مشروعیت سیاسی و مذهبی سلاطین صفوی تأثیرگذار و تأمین کننده عواید سادات، علمای دین و مستمندان بود، لذا شناسایی و تبیین آن از اهمیت و ضرورت برخوردار است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد، سلاطین صفوی برای کسب مشروعیت، تقویت تشیع و اهداف اقتصادی و اجتماعی خود به وقف روی آوردند. روش پژوهش در این تحقیق از نوع کتابخانه‌ای و به‌صورت تبیین و تحلیل منطقی داده‌های تاریخی است.

كلید واژه‌ها: نهاد وقف، مقام صدر، حکومت صفوی، شاهان صفوی.

**************

نظام نظارتی موقوفات در ایران

سید مجتبی سجادی جزی

تاریخ وقف و موقوفات از فراز و نشیب­‌های زیادی برخوردار بوده است. بسیاری از موقوفات مورد سوء استفاده قرار گرفته و در راه­‌های خارج از نیّت واقف صرف گردیدند. در عین حال که در شرایط خاص سیاسی و بحران­های اجتماعی مثل جنگ و تشکیل دولت­‌های جدید بسیاری از این موقوفات توسّط حاکمان وقت به‌نفع خود و برای خود مصادره می­‌شدند. از این روی همواره در طول قرون مختلف اسلامی برای حفظ و صیانت از موقوفات سازمان­ها و ارگان­‌هایی مشخص شده که به این امر بپردازند. بر همین اساس امروزه نیز در بسیاری از کشور­های اسلامی و به­‌ویژه جمهوری اسلامی ایران قوانینی به تصویب رسیده که وظیفه نظارت بر اوقاف و کلیه امور مربوط به آن را بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه نهاده است. در عین حال که قوه قضاییه نیز به نحوی بر چگونگی این امور همواره نظارت دارد. بر همین اساس این پژوهش به مطالعه چگونگی بعد نظارتی سازمان اوقاف و وظایف محوله آن می­‌پردازد تا بتواند جنبه­‌های مختلف این امر را تشریح نماید.

كلید واژه‌ها: وقف، سازمان اوقاف، قوه قضاییه، نظام نظارتی.

**************

درهم تنیدگی باورهای مذهبی و فعالیت اقتصادی(نمونه موردی؛ کاروانسراهای وقفی شهر آمل)

دکتر شهرام یوسفی‌فر

معصومه یدالله‌پور

وقف در پیوند دادن نهادهای اقتصادی و اجتماعی شهرها به صورت مفصلی مهم عمل نموده و بینش اسلامی در ساخت بسیاری از تأسیسات شهری ایران چون کاروانسراها تأثیرگذار بوده است و هم‌زمان با رشد شهرها با توجه به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در دوره‌های مختلف تاریخی شکل و توسعه می‌‌یافت. موقوفه بودن برخی از آنها به مانند دیگر عناصر اقتصادی و اجتماعی شهر سبب ‌‌شد تا باورهای دینی در جامعه به شکل نهادینه شده‌ای با فعالیت‌های اقتصادی پیوند بخورد. از این روی در این پژوهش با مطالعه موردی کاروانسراهای وقفی شهر آمل، این درهم‌تنیدگی باورهای مذهبی و فعالیت‌های اقتصادی شهرهای ایران مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

كلید واژه‌ها: بازار، کاروانسرا، آمل، وقف، عناصر اقتصادی.

**************

بررسی باستانشناختی آب انبارهای وقفی شهر زنجان در دوره قاجاریه

علی نوراللهی

سارا علی‌لو

به علت خشکی هوای ایران و کمبود بارش، آب همواره در نزد ساکنان آن دارای تقدس و احترام بالایی بوده است. ساکنان آن از جمله راهکارهای که برای سازگاری با این وضعیت اندیشدند، احداث آب انبارها بوده است. که بنابر شواهد تاریخی اولین بار احداث این بناها در زنجان صورت گرفته است و دو شیوه استوانه‌ای و تالار ستوندار در معماری آنها به‌کار برده شده است. شهر زنجان که در شمال غرب ایران قرار گرفته که ریزش‌های جوی آن مانند سایر مناطق اندک است. این موضوع به همراه گرمای هوا سبب ساختن چندین آب انبار در این شهر شده است که همگی وقفی و دارای کاربری چند منظوره بوده‌اند. علاوه بر این مردم زنجان راهکارهای دیگری نیز برای دسترسی به آب اندیشیده بودند که آبدزدک معروف است. در این مقاله ابتدا به اقلیم ایران و تاثیر آن در شکل‌گیری آب انبار و اهمیت آب و معماری این سازه‌ها و سپس جغرافیا و معرفی آب انبارهای شهر زنجان و تنها یخچال این شهر پرداخته شده است و در پایان یک جمع‌بندی از کلیه مطالب ارائه گردیده است.

كلید واژه‌ها: آب انبار، وقف، آب، زنجان، آبدزدک.

**************

معرفی دو نمونه از اشیای منقول تاریخی وقفی استان زنجان

پرستو قاسمی اندرود

وقف به‌عنوان بارزترین مصداق بخشش، منشاء بسیاری از خدمات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. سنت وقف در دوره‎‌های مختلف در بین متولیان، رجال، امرا و افراد مذهبی رواج داشته و افراد خیّر و نیکوکار بخشی از ثروت، املاک و اموال منقول خود را وقف عام کرده‌اند که به‌عنوان باقیات و صالحات واقف باقی مانده است. این مقاله سعی دارد به دو نمونه از اشیای منقول تاریخی استان زنجان به‌نام ظرف سفالی مکشوفه از سلطانیه با کتیبه وقف ابواب البر مربوط به دوره ایلخانی و سنگاب وقفی دوره احمد شاه قاجار مربوط به مسجد مهدیه زنجان بپردازد.

كلید واژه‌ها: وقف، ابواب البر، ایلخانی، سلطانیه، سنگاب، قاجار، زنجان.

**************

وقفنامه شش دانگ روستای«هزار جریب» شهرستان بویین میاندشت

حمیدرضا میرمحمدی      

وقفنامه‌ای که در این نوشتار بازخوانی می‌گردد، مربوط به روستای هزار جریب واقع در شهرستان بویین میاندشت می‌باشد. این شهرستان سابقاً بخشی از شهرستان فریدن بوده که در سال 1392ه.ش به شهرستان ارتقاء یافته است. لذا هزار جریب مذکور در وقفنامه که مربوط به ناحیه فریدن بوده، اکنون در بویین میاندشت واقع است. طبق وقفنامه، موقوفه تمامیت شش دانگ این روستا است. امید است انتشار این وقفنامه گامی باشد در جهت گسترش و احیای امر وقف باشد.

كلید واژه‌ها: هزار جریب، بویین میاندشت، فریدن، میرمحمد صادق خوانساری.

**************

بازخوانی وقف‌بافته‌ای از عصر زندیه

دکتر سمانه کاکاوند

پژوهش و مطالعه در زمینه تاریخ ادوار گوناگون آیینه‌ای روشن در طی مسیر حال است. شناخت اوضاع مذهبی و عقیدتی مردمان گذشته سبب می‌شود که پایبندی‌ها و اعتقادات آنان معلوم گشته و جایگاه امور معنوی در زندگی آنها‌ مشخص شود. بررسی مقوله معنوی وقف در عصر زندیه(1163-1209ه.ق) با همین هدف انجام شده است. کوتاهی حکومت زندیان موجب مغتنم شمردن هر سندی در راستای انجام پژوهش شده و پاسخی به برخی ابهامات و شبهات است. این مقاله سعی دارد تا با معرفی وقف‌بافته‌ای از عصر زندیه، بخشی از وضعیت اوقاف آن زمان را مورد پژوهش قرار دهد. آیا وقف در دوران کریم‌خان زند نیز مرسوم بوده است؟ مطالعه پیکره وقف در نمونه‌ای موردی از دوران زندیه، مهم‌ترین هدف این جستار است. جامعه آماری تحقیق، یک تخته قالی بر جای مانده از عصر زندیه در موزه ملی ایران می‌باشد. شیوه نمونه‌گیری غیراحتمالی بوده و دستاوردهای این مقاله، بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدات موزه‌ای و روش پژوهش توصیفی، تاریخی و تحلیلی است.

كلید واژه‌ها: وقف، تقی‌خان درانی، زندیه، وقف‌بافته، کرمان.

**************

شخصیت و جایگاه امامزاده ابراهیم بن موسی علیه السلام (امامزاده نرمی)

دکتر محمدحسین ریاحی

تحولات قرون اولیه هجری در ایران و مهاجرت تاریخی امام رضا علیه السلام به ایران باعث ورود تعداد قابل توجهی از سادات و علویان به این سرزمین گردید. به نظر می‌رسد این حضور نقش موثری در فضاهای فرهنگی و معنوی و رشد تشیع در بسیاری از مناطق ایران داشته است. از جمله این امامزادگان عظیم الشأن، ابراهیم بن موسی علیه السلام موسوم به «نرمی» در منطقه برخوار اصفهان می‌باشد. در این پژوهش به این تأثیرگذاری در ابعاد مختلف اشاره رفته است.

 

كلید واژه‌ها: امامزاده ابراهیم بن موسیعلیه السلام، تحولات معنوی، اصفهان، برخوار.

**************

معرفی کتاب «بررسی فقهی و حقوقی وقف از سوی و بر اشخاص حقوقی»

سید امیرحسین کامرانی راد

این کتاب تألیف آقای احسان سامانی است که توسط انتشارات مجد با تعداد 500 نسخه، در 238 صفحه و با قطع وزیری برای اولین بار در سال 1394ه.ش چاپ شده است. نویسنده در این اثر به دنبال آن است که مبانی اعتبار و مشروعیت وقف از سوی شخصیت حقوقی و وقف بر شخصیت حقوقی را از دیدگاه فقه و حقوق اسلامی بیان نماید. همچنین از آنجا که انعقاد عقدِ وقف، متوقف بر برخی شرایط مثل مالکیتِ واقف، قصد قربت و... می‌باشد، مباحثی مثل اهلیت تمتع و اهلیت استیفاءِ شخصیت حقوقی و شرطیت قصد قربت و یا چگونگی وقوع آن(قصد قربت) در انجام این‌گونه اعمال عبادی توسط اشخاص حقوقی مورد بررسی قرار گرفته است.

كلید واژه‌ها: وقف، حقوق، فقه، اشخاص حقوقی.