چیستی و چگونگی وقف از منظر دانش فقه و حقوق

محمد جواد حیدری خراسانی

حامد درون پرور 

چکیده:

سنت ديرپاي وقف، هرچند متعلق به گذشته‏هاي دور می‌باشد و ديرينه تاريخی آن امري روشن و ترديد ناپذير است و در آیات قرآن، حدیث، متون فقهی و حقوقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، اما مفاهيم و مباحث نظري آن و ابواب و فروع مختلف فقهي، حقوقي و اجتماعي‌اش، آن چنان ‏که بايسته است مطمح نظر و توجه و همت صاحب‌نظران قرار نگرفته است. به بيان ديگر در مقام مقايسه با ديگر مسائل و مباحث فقهي، حقوقي و نيز اجتماعي و تاريخي که بعضا در آن‌ها با تورمي از مجادلات و آرا و نظريات و انبوهي از اقوال و انديشه‏ها مواجهيم، محققين و جستجوگران هنوز ابواب ورود به انبوهي از مسائل وقف را نگشوده و به بسياري از زواياي پيدا و پنهان اين مقوله دست نيافته‏اند و از اين‏ روست که اين مورد در فرهنگ و تاريخ اسلامي همچنان نوپا مانده است.

در این مقاله برآنیم تا ضمن تبیین مبانی فقهی و حقوقی وقف به مباحث شرایط واقف، شرایط مال موقوفه، شرایط ناظر و شرایط موقوف‌علیه در فقه امامیه و حقوق موضوعه بپردازیم.

کلیدواژه‌ها: وقف، واقف، موقوف‌علیه، فقه امامیه، حقوق موضوعه.

******************************

آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران (قسمت اول)

حجت ‌الاسلام والمسلمین سید احمد سجادی

چکیده:

یکی از سنت‌های نیکو، حسنه و با قدمت طولانی ادیان و مذاهب مختلف که مورد توجه و علاقه عموم مردم و اندیشمندان صالح و پیامبران الهی بوده و اسلام نیز بر آن تأکید ورزید و از سوی ائمه اطهار (علیهم السلام) سفارشات فراوان یافت به گونه‌ای که مشروعیت آن بر کسی پوشیده نیست، وقف می‌باشد. 

نهاد وقف از جمله مصادیق خیریه‌ای و نیک دوستی دین مبین اسلام است. آثار و پیامدهای اجتماعي وقف از جنبه‌های مختلف و به گونه‌ای آشکار در جامعه ایران قابل مشاهده است و دارای ابعاد گوناگون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده و این آثار به همدیگر پیوندی تنگاتنگ دارد به طوری که حتی نتایج آشکار اجتماعی آن نیز دارای وجوه فرهنگی و اقتصادی و حتی و معرفتی خاص می‌باشد. 

در این نوشتار به آثار اجتماعی وقف و با تأکید بر بخش خاصی از این مباحث که در حیطه وقف اسلامی در جامعه ایرانی است، می‌پردازیم.

کلیدواژه‌ها: وقف، ایران، وقف اسلامی، آثار اجتماعی وقف.

******************************

کاروانسرای وقفی حاج کمال در شهر رباط کریم

مهدی بختیاری 

نوشین سعادتمندی

چکیده:

از جمله مهمترین یادگارهای ارزشمند معماری ایران کاروانسراهاست که پیدایی و موجودیت آن در سرزمین پهناور ایران از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است.

براساس شواهد مبتنی بر اسناد تاریخی، ایران در احداث جاده و کاروانسرا و ایجاد سیستم ارتباطات خبر رسانی، پیش قدم بوده است. به عقیده محققین، ایجاد، توسعه و ساخت و ساز کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاوردهای معماری ایران به ویژه در دوران اسلامی است.

در دوره اسلامی برخی از کاروانسراها توسط افراد خیر احداث و وقف عموم می‌گردید. یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای حاج کمال در شهر رباط کریم می‌باشد که توسط حاج کمال، خواجه فتحعلی شاه قاجار، در سال 1245 هجری، ساخته و وقف گردیده است.

در این مقاله، معماری و تزئینات این بنا مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته شده است.

کلیدواژه‌ها: رباط کریم، دوره قاجار، وقف، کاروانسرای حاج کمال. 

******************************

معرفی دو بانوی واقف دوره قاجار شهر زنجان

پرستو قاسمی اندرود

چکیده:

سنت دیرپای وقف به معنای صرف نمودن مال و ملک شخصی که منفعت آن در امورخیریه و یا هر نیتی که واقف داشته باشد انجام می‌گیرد. اکثر واقفان در دوره قاجار خانه، مغازه و یا هر ملک دیگری که داشته‌اند را صرف رسیدگی و اطعام ایتام، عزاداری ایام محرم و یا رواج مدارس علمیه نموده‌اند. زنان واقف این دوره، یا از اموال شخصی خویش و یا اموال ارثی همسرشان در راهی که نیت کرده بودند وقف می‌کردند. این اموال در دو شکل منقول شامل ظروف مسی، قالیچه، گلیم و کتب ادعیه، قرآن خطی، شمعدان و ... غیر منقول شامل خانه، مغازه، بخشی از روستا و ... بود. 

در این مقاله دو وقفنامه، یکی وقفنامه نرجس خاتون دختر آقاخان مظفرالدوله در خصوص قریه آلمالو زنجان و دیگری وقفنامه جمیله خانم ذوالفقاری مربوط به مسجد خانم زنجان که بانی آن نیز ایشان بوده است بازخوانی می‌گردد و این دو بانوی واقف به اختصار معرفی می‌شوند.

کلیدواژه‌ها: وقفنامه، زنجان، دوره قاجار، زنان واقف، قریه آلمالو، مسجد خانم.   

******************************

بازخواني متن وقفنا‌مه‌اي از خاندان سپهدار

صادق حضرتي آشتياني

چکیده:

در این نوشتار، وقفنامه محمدتقي خان (منتصرالسلطان) از نوادگان يوسف خان گرجي، بازخوانی می‌گردد که وي يك دانگ از ملك خود را در كلاوه وقف نمود و چون در وقفنا‌مه مزبور به مناسبتي از يوسف خان گرجي و اولاد و احفاد وي ياد شده است، پيش از ورود به مطلب اصلي، شرح مختصري از احوال آنان می‌آید.

كلید واژه‌ها: محمدتقي خان سپهدار، كلاوه، وقف، وقفنامه. 

******************************

وقفنامه مسجد چهارمنار یزد (مسجد خضرشاه)

رضا افخمی

حسین مسرّت

چکیده:

سید امیر جلال الدّین خضرشاه از عارفان سلسله مرشدیّه و از دولتمندان یزد در سال 849 ق، مسجد جامع و خانقاه ابواسحاقیّه را در محلّه چهارمنار یزد بنیان می‌گذارد و برای تأمین مخارج مسجد و به ویژه خانقاه آن، زمین، باغ، مزرعه، قنات، دکّان و دیگر املاک معمول را بر آن وقف می‌کند که گزارش کامل آن همراه با شرح مصرف هر کدام در وقفنامه درج است.

بنا بر سواد وقفنامه که نخستین تحریر آن به سال 902 ه.ق است، این مکان شامل: جماعت خانه، بقعه، مسجد و خانقاه برای مرشدان و مسلمانان بوده است و موقوفات زیادی در شهرهای اردکان، تفت و یزد داشته که می‌باید صرف هزینه تحصیل طلّاب علوم دینی، پذیرایی مسافران، خادم، خطیب، مؤذّن، روشنایی مسجد و پختن آش گندم برای فقرا شود.

متن نهایی و پیراسته وقفنامه که در این نوشتار به آن می‌پردازیم، بر پایه سه نسخه خطّی و یک نسخه چاپی سامّان یافته است. 

کلید واژه‌ها: وقفنامه، مسجد خضرشاه، خانقاه، مرشدیّه، یزد، اردکان.

******************************

امامزاده سلطان ابراهیم (علیه السلام)

میثم نودهی

چکیده:

در این مقاله به معرفی امامزاده سلطان ابراهیم (علیه السلام) از نوادگان حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) می‌پردازیم. این امامزاده عالی‌قدر در دهستان سوسن و روستاى کارتا در 42 کیلومترى ایذه واقع شده است. تاریخچه، توصیف کلی و تحلیل معماری بقعه متبرکه امامزاده سلطان ابراهیم (علیه السلام) نیز در ادامه نوشتار می‌آید.

کلیدواژه‌ها: امامزاده سلطان ابراهیم (علیه السلام)، معماری، ایذه.

******************************

نگرشی نو به معماری امامزاده شاهزاده حسین همدان

زهرا پورشعبانیان

چکیده:

امامزاده شاهزاده حسین (علیه السلام)، یکی از یادگارهای ارزشمند و آثار شکوهمند دوران اسلامی در همدان است که با توجه به اهمیت آن، موضوع مطالعه و تحقیق پژوهشگران مختلفی بوده است. نتایج مطالعات محققان در خصوص این بنای مذهبی متفاوت است؛ تا آن¬جا که برخی بنای امامزاده را از آثار شکوهمند دوره صفویه و عده¬ای دیگر آن را از ساخته¬های عهد فتحعلی شاه قاجار دانسته¬اند. در این مقاله سعی گشته تا با بررسی ساختار معماری و تزیینات بنا¬ (¬آجرکاری،¬گچ‌بری، ¬¬کاشی‌کاری) اطلاعات مفیدی فراروی پژوهشگران قرار گیرد و ارزش این بنای مذهبی به عنوان بخشی از هویت مذهبی شهر همدان بر همگان آشکار گردد. 

کلیدواژه‌ها: دوره صفویه، همدان، امامزاده شاهزاده حسین (علیه السلام).

******************************

معرفي کتاب مصارف پانصد ساله موقوفات اصفهان

سید امیرحسین کامرانی راد

چکیده:

فرهنگ «وقف» و آنچه «واقفان» در پيِ آن بوده‌اند فرهنگي است اصيل، گسترده و بسيار کهن که حرف‌هاي ناگفته‌اش بسيار فراتر از گفته‌هاست و بررسيِ زواياي مختلف وقفنامه‌ها مجال‌هاي فراوان مي‌طلبد. نويسنده در اين کتاب، فقط به يک زاويه از زواياي اين فرهنگ اصيل شيعي پرداخته است. تحقيق در «مصارف موقوفات» استان اصفهان از اوایل عصر صفوي تاکنون يعني تاريخ اجتماعي و مذهبيِ پانصد ساله ايران و ايرانيان که از درون اين اسنادِ به جاي مانده قابل استخراج است. اين فرهنگ پر تنوع و کهن داراي جذابيت‌ها و قابليت‌هايي است که علاوه بر اين که مي‌تواند مورد استناد مورخان و دين پژوهان قرار گيرد، کلاس درسي است براي واقفانِ هم عصر تا نيازها را سنجيده و نيازهاي جديد را نظاره کنند و با بينشي کامل، مصارف موقوفه خويش را بر آنچه ضروري‌تر مي‌بينند قرار دهند.

نویسنده، براي بيان مصارف مختلف اوقاف، فقط بخش‌هاي مورد نياز از اسناد موقوفات را که تماما به صورت اصل يا رونوشت‌هاي معتبر در اداره کل اوقاف و امور خيريه اصفهان موجودند، انتخاب کرده و براین اساس یکصد و سی و نه مورد از مصارف را که واقفان اصفهان در طی پنج سده به یادگار گذاشته‌اند را نشان داده است. گاهي به مقتضاي اين که مصارف متعدد بوده‌اند، بخشي از سند در دو يا چند مورد تکرار شده است. جهت روشن شدن مطالب، توضيحاتي نيز بر متون اسناد افزوده شده است. 

کلیدواژه‌ها: موقوفات، اصفهان، واقفان، وقفنامه، مصارف موقوفات.