نويسنده: ابوالفضل ايزدي زاده (1)




 

چکيده:

انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني جنبشي فراگير با حضور تمام اقشار و طبقات اجتماع بود. انقلابي که در آن از توده هاي مذهبي تا نخبگان و متخصصان، حضوري چشمگير داشتند. بر همين اساس حرکت هاي اعتراضي درون آن از جمله راهپيمايي ها، اعتصابات و اعتراضات به گونه هاي مختلف نمود داشت. در اين مقال به مدد اسناد نشان داده شده که اعتصابات منتج به پيروزي انقلاب اسلامي محدود به مرزهاي جغرافيايي، طبقاتي و گروهي خاص نبوده است. اعتصاباتي که بنيه ي اقتصادي و اجتماعي رژيم پهلوي را ناتوان و در نهايت فلج ساخت.

واژگان کليدي:

اعتصابات، شرکت نفت، گمرک، اصناف، ساواک، اقتصاد، رژيم پهلوي

مقدمه

انقلاب اسلامي ايران در ميان انقلابات جهان، نمونه اي منحصر به فرد و بي نظير است. انقلابي که فارغ از ايدئولوژي شرق و غرب در قرن بيستم متکي به آموزههاي ديني تشيع با رهبري مرجعيّت شيعي بود. از همين رو از سوي برخي ناظران غربي « انقلاب به نام خدا » نام گرفت. امام خميني (رحمه الله) به عنوان رهبر بلامنازع جنبش مردم ايران، بر استقلال نهضت خويش از نيروهاي بيگانه تأکيد داشت و در مقابل، بر قدرت نيروي مردم تکيه مي کرد. تکيه و تأکيدي که وحدتي بي سابقه در ميان مردم ايران ايجاد کرد و از اواخر نيمه ي اول سال 57، حرکت هاي اعتراضي منسجمي را در کشور شکل داد. « وحدت کلمه ي » مورد تأکيد امام (رحمه الله)، رمز پيروزي انقلاب در برهه اي بود که تشتّت و تفرقه در ميان کارگزاران رژيم پهلوي به نحو عجيبي خودنمايي مي کرد. بر مبناي همين تشتّت بود که دولت آشتي ملي جعفر شريف امامي، فاجعه ي کشتار 17 شهريور 57 را آفريد يا در حالي که شاه از شنيدن صداي انقلاب مردم ايران در نطق خود در پانزدهم آبان 1357 سخن مي گفت، حکم نخست وزير نظامي، غلامرضا ازهاري، را امضا کرد. هر چه اين تشتّت، رژيم را تحليل مي برد و ضعف آن را به نمايش عمومي مي گذاشت، در مقابل، وحدت نيروهاي اجتماع عليه حاکميّت بود که روز به روز نمود بيشتري مي يافت. علاوه بر اجتماعات و راهپيمايي هاي اعتراضي که سرآغاز آن راهپيمايي 19 دي 56 مردم قم بود، اعتصابات مرکز و مؤسسات اقتصادي و خدماتي و بعضاً مراکز فرهنگي و آموزشي، رژيم را در تنگنايي سخت قرار داده بود. اعتصابات همچون راهپيمايي ها مرزهاي جغرافيايي و طبقاتي را درنورديده و در گستره ي آن از هر صنف و گروهي مي توان مشاهده کرد. از مؤسسه ي اقتصادي مهم و مدرني چون صنعت نفت در آبادان گرفته تا مؤسسه ي فرهنگي - تبليغاتي مهمي چون راديو تلويزيون در پايتخت در اين گستره جاي داشتند.
آنچه اما جالب توجه است اعتصابات تنها شامل اين دو مرکز نبود و کارکنان گمرکات در مرزهاي شمالي، غربي و جنوبي، کارخانجات عمده در نقاط مختلف کشور، صنعت برق، دانشگاهها و... جزو اعتصابيون بودند. بر اساس اهميّتي که صنعت نفت و راديو تلويزيون داشتند، اعتصابات مراکز ديگر، از سوي پژوهشگران و ناظران چندان مورد توجه قرار نگرفته اند. اسنادي که در پي مي آيند، صحّه اي بر گستره ي وسيع اين اعتصابات است. همچنين بخشي از اين اسناد به واکنش رژيم در قبال اين اعتصابات اشاره دارد. واکنشي که بيشتر از حساسيّت نهاد امنيتي ساواک به گسترش اعتصابات مردمي حکايت دارد. با وجود آنکه ساواک در گزارشي درباره ي اعتصابات سعي دارد اکثريت جامعه را نسبت به اعتراضات و اعتصابات بي تفاوت نشان دهد، اما در خلال همين گزارش به ريشه دار بودن اعتراضات مردمي و همراهي اکثريت با آن اذعان دارد. آنچه از صورت جلسات کميسيون مشورتي براي رفع بحران بر مي آيد، آنکه مقامات و کارگزاران رژيم در وضعيتي بغرنج گرفتار آمده و مهم ترين مسأله براي آنها مشکل تصميم گيري است. آنچه در اين اعتصابات مورد توجه است، آنکه اعتصابيون اگرچه در برخي موارد در تقاضاهايشان، خواستهاي صنفي هم داشتند، تقاضاي اصلي آنان اما سياسي و اعتراض به روند وابستگي هاي سياسي و اقتصادي رژيم پهلوي بود.
در پايان گفتني است، اعتصابات سال 57 مهم ترين دليل بر گستردگي انقلاب اسلامي ايران و نشاني بر اتحاد نيروهاي اجتماع در اقصي نقاط کشور است.

سند شماره 1

گزارش استاندار يزد به نخست وزيري در خصوص تعطيلي برخي مغازه ها در اين شهر

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري اداره ي حفاظت
از: يزد، به تاريخ: 1357/6/25
نخست وزيري
احتراماً گزارش هفته ي منتهي به 57/6/23 در مورد مبارزه با گرانفروشي و تثبيت بهاي کالاها، به استحضار مي رساند: به دنبال وقايع اخير، اکثر مغازه ها به جز مغازه هايي که احتياجات عمومي را تأمين مي کنند، تعطيل بود. مع هذا مضيقه ي چنداني از نظر تأمين احتياجات عمومي ايجاد نشد. در حال حاضر منطقه آرام است. 1169/ م- 57/6/23
از طرف حشمت الله نيک آيين، استاندار
[ حاشيه ي پايين: ] ملاحظه شد. [ امضا: منوچهر آزمون ] 57/6/25

سند شماره 2

صورت جلسه ي هيأت دولت در خصوص تشکيل کميته اي براي بررسي وضع اعتصابات در وزارتخانه ها

[ شير و خورشيد ]
نخست وزير
تاريخ: 1357/7/18، شماره: 62990
صورت جلسه ي هيأت وزيران
در جلسه ي مورخ 1357/7/18 هيأت وزيران براي بررسي وضع اعتصاب در وزارتخانه ها، قرار شد کميته اي با شرکت وزير امور اقتصادي و دارايي، وزير مشاور و رئيس سازمان برنامه و بودجه، دبير کل سازمان امور اداري و استخدامي کشور و وزير مربوط در هر مورد تشکيل شود و به موارد مذکور رسيدگي کند و هماهنگي لازم را در جهت تأمين درخواستهاي منطقي کارمندان دولت به وجود آورد.
منوچهر آزمون، وزير مشاور در امور اجرايي [ امضا ]
[ حاشيه ي پايين: ] جهت جنابان وزرا.
[ مهر تاريخ و ساعت: ] 58/8/2 - 13:50
[ مهر: ] صادر شود.

سند شماره 3

پيشنهادهاي کميسيون متشکله در نخست وزيري در زمينه ي جذب گروههاي بي تفاوت کشور براي حمايت از خواسته ها و برنامه هاي دولت در بي اثر کردن اعتصابات

[ شير و خورشيد ]
به عرض برسد: به منظور بسيج گروههاي مختلف اجتماع در مسير خواسته هاي دولت و تجهيز مردم بي تفاوت به مشارکت در سرنوشت کشور، سازمان اطلاعات و امنيت کشور در 1357/7/9 از جناب آقاي نخست وزير وقت تقاضا نمودند کميسيوني با حضور نمايندگان ذي صلاح وزارتخانه ها در نخست وزيري، تشکيل و پس از بررسي اطراف و جوانب امر، نظر خود را اعلام نمايد.
جلسات اين کميسيون تحت نظر جناب آقاي فرشيد، معاون وزير مشاور، تشکيل و پس از مطالعات لازم صورت جلسه ي پيوست را که حاوي آخرين نظرات کميسيون مزبور است، براي ملاحظه و اتخاذ تصميم عالي و احياناً طرح در هيأت دولت تقديم داشته است. منوط به نظر مبارک است.
[ حاشيه ي پايين، اول: ] جناب آقاي وزير مشاور در امور اجرايي. [ امضا: فرداد ] 57/8/24
[ حاشيه ي پايين، دوم: ] در هيأت دولت مطرح شود. 57/8/24
[ حاشيه ي بالا: ] عيناً حضور محترم همکار ارجمندم، جناب آقاي پايدار، وزير محترم مشاور تقديم است. [ امضا: عزت الله همايون فر ] 57/8/25
[ حاشيه ي پايين، سوم: ] در هيأت دولت مطرح و مقرر شد که جهت امعان نظر به کميته ي خاص وزرا ارسال شود.
[ حاشيه ي پايين، چهارم: ] جناب آقاي فرشيد، اقدام فرماييد. [ امضا: برومند ] 1357/9/8

سند شماره 3/1

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري
خيلي محرمانه
پيشنهادها
با ارزيابي شرايط کنوني و بازتاب هايي که به موازات رويدادها در عرصه ي اجتماع ايران به طور بي سابقه اي جريان دارد و با توجه به نگراني هاي دائم التزايد فعلي مردم، اعضاي کميسيون استدعا دارند در صورت استقرار اراده ي سنيه ي ملوکانه، معظم له ضمن فرمايشاتي در خصوص مسائل جاري و روز به ترتيبي که مقتضي تشخيص فرمايند، ملت ايران را در جريان حقايق قرار داده و از نگراني نجات بخشند.
اتخاذ تدابير عاجل و قاطع براي تأمين مواد عمده مصرفي غذايي و ساير مصارف ضروري مانند سوخت، برق، آب و غيره و خدمات عمومي مانند حمل و نقل.
1. قاطعيت در مقابل تقاضاهاي غيرمنطقي و بازدارنده در صنايع و خدمات همراه با تهيه و اجراي فوري طرح هاي جانشين به منظور تأمين حداقل نيازمندي ها در شرايط اضطراري و نيمه اضطراري و متقابلاً اعمال کمال سعي و کوشش دولت در تأمين خواسته هاي منطقي و معقول کارکنان و کارگران و ارائه ي تصميمات مربوط به صورت واقعي و اصيل به مردم.
2. پيشنهاد مي نمايد دولت مساعي و تسهيلات لازم به منظور ايفاي وظايف رسانه هاي همگاني و مطبوعات به صورت اصيل معمول دارد.
3. شدت و سرعت هر چه بيشتر در اجراي برنامه ي مبارزه با فساد و فاسد به طوري که کاملاً آگاه و محسوس و مورد قبول و اعتقاد قرار گيرد و همچنين مجازات مجرمين و برکناري فوري افرادي که در هر سِمَت سوء شهرت اجتماعي و بالاخص مالي دارند، از نظر جامعه، خاصه منتقدين، تضمين توفيق اين برنامه است.
4. از وجود نويسندگان و صاحب نظران اجتماعي و دانشمندان و محققين جهت مناظرات و بحث و انتقادات تلويزيوني و راديويي استفاده شود.
5. تدارک و جبران فوري خسارات وارده ي ناشي از حريق و تخريب ضمن آشوب هاي اخير که به بخش خصوصي و آحاد و افراد مردم وارد شده است.
6. پاسخگويي فوري و سريع مسئولين مربوط به انتقادات و ادعاهاي معمول و توضيح سريع و به موقع راجع به شايعاتي که منتشر مي شود.
7. ارائه و نمايش هر گونه اقدامات تخريبي و ضد مردمي به صورت آگاهانه و غيرمستقيم در رسانه هاي همگاني به منظور ايجاد علم و اطلاع عامه به خرابي ها و ويرانگري ها.
8. اصلاح و يا الغاي کليه ي قوانين و مقررات مزاحم و دست و پاگير و بي نتيجه و آنچه که مخلّ حقوق مالکيت معقول و معتدل افراد جامعه مي گردد و همچنين مقرراتي که بدون ضرورت و حتي به خاطر افراد، عامل ايجاد سازمان ها و شرکت هاي وسيع و بدون بازده و حتي بازدارنده در ايفاي وظايف دستگاههاي اصلي و موجب ناهماهنگي هاي زياد گرديده است. اين مشکلات به طور تقريب در همه ي دستگاههاي اجرايي به چشم مي خورد و کميسيون معتقد است که سازمان امور اداري و استخدامي کشور با اعمال قدرت و اختيار کافي که دارا مي باشد، مکلف به تصميم گيري هاي فوري و حاد و بدون رعايت تعصبات دستگاههاي ذي نفع گرديده و سريعاً به اين مهم اقدام نمايد و صرفاً به لحاظ مصالح و نيازهاي واقعي سازمان و بر اساس وظايف قانوني و اصل صرفه جويي سازمان و رفع تضييقات مردم و ارباب رجوع اقدام کند.
9. تجديد نظر در مقررات صادرات و واردات سال آينده براي کالاهاي لوکس و غيرضرور در جهت محدوديت واردات آنها و همچنين از بين بردن انحصارات توليدي و بازرگاني بخش خصوصي از طريق قانون ضدانحصار و مشارکت دادن گروههاي مختلف بازرگانان و توليد کنندگان در اتخاذ سياست هاي بازرگاني و توليدي مربوط به خود.
10. اقدامات مقتضي دولت براي تحبيب و جلب نظرات جامعه ي اصيل روحانيت ايران و سعي در ايجاد تفاهم بين روحانيون و دولت جهت تحکيم همبستگي ملّي و ايجاد باور و اعتقاد آنان به حسن نيت و ملاطفت دولت.
نشاط، نماينده ي سازمان اطلاعات و امنيت کشور [ امضا ]
آريايي، معاون وزارت کار و امور اجتماعي [ امضا ]
سرلشکر کمانگر، معاون شهرباني کشور شاهنشاهي [ امضا ]
سرهنگ سالم، نماينده ي ژاندارمري کشور شاهنشاهي [ امضا ]
ايماني، نماينده ي اتاق اصناف پايتخت [ امضا ]
توحدي، نماينده ي اتاق بازرگاني و صنايع و معاون ايران [ امضا ]
حسين فرشيد، معاون وزير مشاور در امور بازرسي و حفاظت [ امضا ]
امير رضواني، معاون وزارت کشاورزي و عمران روستايي [ امضا ]
خادمي، معاون شهرداري پايتخت [ امضا ]
سرتيپ داودي، نماينده ي ستاد بزرگ ارتشتاران [ امضا ]
تقوايي، نماينده ي وزارت کشور [ امضا ]
صمداني، نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي [ امضا ]
اسماعيل زاده، نماينده ي وزارت بازرگاني [ امضا ]

سند شماره 3/2

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري
صورت جلسه
در اجراي دعوتنامه ي شماره ي 155-230/ م مورخ 1357/8/1 نخست وزير موضوع نامه ي شماره ي 341/485 مورخ 1357/8/9 سازمان اطلاعات و امنيت کشور درباره ي بسيج گروههاي مختلف اجتماع در مسير خواسته هاي دولت و پشتيباني همگان از برنامه ها و اصلاحات عنوان شده و تجهيز آن دسته از مردم علاقه مند به کشور که بر اثر فقدان خط مشي حالت بي تفاوتي به خود گرفته اند، جلسه اي در ساعت 10 صبح روز دوشنبه، هشتم آبان ماه 1357، در حضور جناب آقاي فرشيد، معاون وزير مشاور در امور بازرسي و حفاظت، و با شرکت نمايندگان وزارتخانه هاي کشور، آموزش و پرورش، بازرگاني، اطلاعات و جهانگردي، سازمان اطلاعات و امنيت کشور، ستاد بزرگ ارتشتاران، شهرباني کشور شاهنشاهي، ژاندارمري کشور شاهنشاهي، شهرداري پايتخت، اتاق اصناف پايتخت، اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران تشکيل و مطالبي به شرح زير مطرح گرديد:
1. جناب آقاي فرشيد موضوع جلسه را تشريح کرده، ضمن اشاره به وظايف وزارتخانه هاي آموزش و پرورش، کار و امور اجتماعي، اطلاعات و جهانگردي، اظهار داشتند: حقايق بايد گفته شود. خواست دولت، خواست ملت است و خواست دولت ترفيه حال مردم و هماهنگ کردن زندگي آنها است. اصلاحاتي که شروع شده است، بايد به مردم تفهيم شود. وزارت اطلاعات و جهانگردي از نظر تنوير افکار مردم سهم بسزايي دارد. وزارت کار و امور اجتماعي مي تواند وظايف خود را در بين کارگران انجام دهد. آموزگاران، دبيران و استادن نقش حساسي بر عهده دارند.
2. سپس نماينده ي سازمان اطلاعات و امنيت کشور وضع کشور را در سال هاي بعد از جنگ بين‌الملل دوم تشريح کرده، اظهار داشتند نارسايي هاي زيادي ايجاد شد که موجبات عدم رضايت مردم را فراهم کرد و از همين نارسايي ها و نارضايي ها بهره برداري شد. در حال حاضر 10 الي 15 درصد مردم ناراضي هستند و ممکن است برخلاف ميل باطني خود فرياد بکشند. راهي که انتخاب شده، راه خطرناکي است. ما بايد مسائل را از دريچه ي چشم مردم نگاه بکنيم. صد و پنجاه هزار دانشجو و تعداد زيادي دانش آموز از تحصيل و کسب معلومات بازمانده اند، وضع به يک مرحله ي بحراني رسيده است. دستگاهها مي توانند کارمندان خود را که حقوق مي گيرند، زندگي خود و خانواده هايشان را تأمين مي کنند، ارشاد نمايند. معلمين وظيفه ي خطيري در هدايت شاگردان دارند. سازمان راديو تلويزيون ملي ايران مطالب ناموزوني را مطرح مي کند، مطبوعات اين گونه مطالب را منتشر مي کنند (2). اين مسائل دولت را تضعيف مي کند. راديو و تلويزين از دولت دفاع نمي کند، لکن مطالب مخالفين را مطرح مي کند. در اين مورد وزارتخانه هاي آموزش و پرورش و اطلاعات و جهانگردي وظايف حساسي بر عهده دارند.
3. جناب آقاي فرشيد مجدداً رشته ي کلام را در دست گرفته، اظهار داشتند بايد واقعيت را درک کرد و ابراز داشت. تعداد مخالفين فوق العاده کم است. لکن متشکل هستند، برنامه ي محکم و طرح ريزي شده دارند، از افراد ناراضي بهره برداري مي کنند. بايد ستادي مرکب از افراد بصير و خبير از وزارت کار و امور اجتماعي، آموزش و پرورش، جامعه شناسان، استادان دانشگاه و ساير مراجع ذي صلاح تحت ضوابطي تشکيل شود.
4. سپس نماينده ي وزارت آموزش و پرورش اظهار داشتند وزارت آموزش پرورش با بودجه ي محدودي که در اختيار داشت، با تقاضاهاي متعددي مواجه بود. ما از اينکه مدرسه دونوبته و سه نوبته داريم، احساس شرم مي کنيم. در کلاس هفتاد نفري معلمي که عاشق شاه و مملکت باشد چه کار مي تواند انجام دهد. در سال هاي اخير تعداد زيادي مدارس در نقاط مختلف ايجاد شده است. بعد از شمول قانون استخدام کشوري در مورد آموزش و پرورش، معلمين شايسته خود را بازنشسته کردند. معلم ارزنده جذب نشد.
سخنگو آنگاه در مورد آقاي درخشش که خود را نماينده ي معلمين در جهان معرفي مي نمايد، اظهار داشتند همين شخص سال گذشته مبلغ يکصد هزار تومان از نخست وزيري پول گرفت. اکنون بايد در فکر اين اوضاع بود. بايد يک هماهنگي بين دستگاهها ايجاد کرد. بايد اختلاف نظرهاي موجود بين دستگاهها را مرتفع کرد و چنانچه انشاءالله نظم و نسق برقرار شود، از گذشته عبرت بگيريم و اين روزها را فراموش نکنيم.
5. نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي اظهار داشتند چرا کسي از طرف وزارت آموزش و پرورش در تلويزيون گفتگو نمي کند؟ چرا کسي مطلبي در مطبوعات نمي نويسد؟ چرا ساواک و تمام دستگاهها سکوت کرده اند؟ چرا حقايق را بازگو نمي کنند و مردم را توجيه نمي سازند؟
6. نماينده ي سازمان اطلاعات و امنيت کشور اظهار داشتند هدف اين است که تمام دستگاهها داير باشد. وقتي چهار نفر عليه رژيم شعار مي دهند، پليس نيز کنترل خود را از دست مي دهد.
7. نماينده ي اتاق اصناف اظهار داشتند چرا دستگاه رهبري مملکت از وجود ماها استفاده نمي کند؟ چرا ما را متشکل نمي سازد؟ من شخصاً در مقابل اين شعارها کنترل خود را از دست مي دهم.
8. نماينده ي شهرداري اظهار داشت مسأله، مسأله ي رژيم و شاهنشاهي است که دل هاي فراواني براي آن مي طپد. در مرحله ي اول رژيم مقدس و شخص شاهنشاه است. ما بايد براي اين کار استراتژي مدون و مصوب داشته باشيم. متأسفانه دولت در خلال اين مدت فاقد استراتژي بوده است. کار نخستين، مسأله ي هماهنگي است. پيشنهاد مي کنم تبليغات ملي و از داخل ملت و مردم انجام شود. اما چنانچه اين اصل درست پياده نشود، نتيجه ي مطلوب حاصل نخواهد شد. بسيج ايدئولوژيکي را در تقدم اول قرار دهيم اما بسيج ايدئولوژيکي به مدت کوتاهي مي تواند مؤثر واقع شود. تأمين بعضي از خواسته هاي نابهنگام، هزاران خواسته ي غيرمنطقي در پي خواهد داشت. اين موضوع بايد بررسي و طرحي ارائه شود. استدعا مي کنم کميته هاي کار و گروه کار تشکيل شود و از ساواک نيز فردي به عنوان متخصص شرکت کند.
9. نماينده ي ستاد بزرگ ارتشتاران اظهار داشتند ارتش سنگر خود را استحکام بخشيده است. اکنون هدف تبليغات، ارتش است. ارتش مراقب است، لکن آسيب پذيري وجود دارد. ساير وزارتخانه ها و سازمان ها بايد اقدام بکنند و اين هماهنگي در سطح عالي بررسي شود. پيشنهاد مي کنم هر اقدامي که انجام مي شود، بايد ضدمذهبي نباشد، بايد مبتني بر حقايق باشد، نبايد منبر و مدرسه را آتش زد، چند نفري هستند که مردم منتظرند دادگستري درباره ي آنها زودتر اقدام کند.
10. نماينده ي ژاندارمري کشور شاهنشاهي اظهار داشتند اکنون دو قشر عمده، يعني قشر روحانيت و قشر معلمين وجود دارد. براي برقراري آرامش، راه اول، مبارزه با فساد است. راهي که موجبات تسکين مردم را فراهم مي کند. همين فيلم تظاهرات را با وسايل آن نمايش بدهيد.
در مجلس بايد تکليف نيروهاي انتظامي روشن شود، ما حاضر نيستيم به (3) مقدسات ملي ما توهين شود. آموزش و پرورش مي تواند چهره هاي شناخته شده را مجدداً ضمن اخذ تعهد از آنان و والدين آنها اسم نويسي کند. مي توان اعلاميه هايي بر عليه دولت صادر کرد.
11. نماينده ي اتاق اصناف سؤال کرد افرادي به ما مراجعه و سؤال مي کنند که آيا ما ميتوانيم تظاهراتي بر عليه دولت انجام دهيم.
12. نماينده ي ساواک اظهار داشتند هدف اين کميته ارشاد افکار عمومي و کشاندن افراد بي تفاوت شاه دوست به ميدان تظاهرات مي باشد. اصناف بزرگ ترين کار را مي تواند در اين مملکت انجام دهد. مذهبيون به اصناف اتکاء مي کنند. پاسخ سؤال اتاق اصناف مثبت است.
13. نماينده ي شهرداري اظهار داشت اين کار بايد توسط ملّت انجام شود نه دولت. مردم بايد باور بکنند.
14. نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي اظهار داشتند ما بايد برنامه هاي کوتاه مدت را پياده کنيم. سکوت دولت در مقابل شايعات و اخبار مشکلات را بيشتر مي کند. تبليغات ما بايد حساب شده باشد. لازم است از طريق دستگاهها پاسخگويي شود. بعد از حصول نتيجه ي مطلوب از طرح کوتاه مدت، برنامه هاي بلندمدت را اجرا مي کنيم.
15. آقاي فرجي، نماينده ي شهرداري، اظهار داشتند ما بايد گروههاي موافق را شناسيي کرده و هراس اين افراد را برطرف بکنيم. بايد مسأله را از شکل اوباش و چادرنشينان خارج بکنيم. بعضي از استادان از لحاظ اينکه در مقابل دانشجو تأمين ندارند، مبادرت به انزوا مي نمايند.
16. نماينده ي شهرباني کشور شاهنشاهي اظهار داشتند دولت بايد ضررهاي خسارت ديدگان را پرداخت کند.
17. نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي اظهار داشتند ما بايد حساب سلطنت را با حساب فساد جدا بکنيم. آنگاه مطرح شد عده اي بايد بلند شوند و بگويند خواست ما اين است که تمام مدارس و دانشگاهها بايد داير شود و در کنار آن تداوم رژيم سلطنتي نيز درخواست شود. بايد طبقات تحصيل کرده مسائل مربوط به سلطنت را مطرح نمايند.
18. نماينده ي ساواک خواستار شدند که کميسيون مذکور مرتباً تشکيل جلسه داده و برنامه اي براي دولت ارائه دهد.
19. بر اساس مذاکرات فوق مقرر شد جلسه ي بعدي در ساعت 9 صبح روز چهارشنبه، 1357/8/10، در نخست وزيري تشکيل گردد.

سند شماره 3/3

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري
صورت جلسه
به منظور بسيج گروههاي مختلف اجتماع در مسير خواسته هاي دولت و پشتيباني همگان از برنامه ها و اصلاحات عنوان شده، دومين جلسه در ساعت 9 صبح روز چهارشنبه، دهم آبان ماه 1357، با شرکت اعضاي جلسه ي قبلي و نمايندگان وزارت کار و امور اجتماعي و وزارت کشاورزي و عمران روستايي تشکيل و مذاکراتي به شرح زير صورت گرفت:
1. ابتدا نماينده ي وزارت کار و امور اجتماعي اظهار داشتند: هدف ما ايجاد باور در جامعه و اعتقاد به بي نظري هيأ‌ت حاکمه است. اقداماتي که اکنون مشاهده مي شود، بازتاب مسائل و کارهايي است که در گذشته انجام شده و باورها را متزلزل ساخته است.
اصناف با توجه به ماهيت کار خود يک گروه ملّي را تشکيل مي دهد، اما در شرايطي فعلي متوحش مي باشند. تضادها و اختلاف هاي کارگري که در جوامع و کشورهاي پيشرفته نيز وجود دارد، مورد بهره برداري دشمن قرار مي گيرد. اکنون که قرار است اين کميته خط مشي براي دولت تهيه کرده و طرحي ارائه دهد، راه حل ها بايد منجز بوده و به صورت فرمول هاي عملي ارائه شود.
در حال حاضر مطبوعات و به طور کلي وسايل ارتباط جمعي عرصه ي بيان مخالفت ها شده است. مطبوعات مسائل و رويدادهاي ملي را با ابعاد کوچکتر چاپ و منتشر مي کنند. اولين پيشنهاد من اين است که مطبوعات نبايد تنها عرصه ي انعکاس مطالب مخالفين باشد، بلکه موافقين نيز بايد نظرات خود را ارائه و منعکس نمايند.
دومين مسأله اين است که تمام نمايندگاني که در اين کميته شرکت دارند، نوعي از دموکراسي منضبط را اشاعه بدهند، اما دفاع از دموکراسي منضبط نياز به پايگاه دارد. وسايل ارتباط جمعي يکي از پايگاههاي موصوف محسوب مي شود. مظاهر مختلفي به صورت سازمان هاي صنفي وجود دارد. ما مي توانيم پايگاه مورد نظر را در همين سازمان هاي صنفي ايجاد کنيم. فعاليت هايي که براي تجهيز فکري و ذهني دانش آموزان به عمل آمده، در حدّي نبوده است که دشمنان تبليغ و اقدام مي کردند. در نشريات منتشره از طرف وزارت آموزش و پرورش بايد سعي شود که موضع ملّي براي فرهنگيان تعيين و روشن شود. وطن پرستي درس ندارد، احساس است و از دامن خانواده شروع مي شود. چنانچه سيستم هايي وجود داشته باشد که اين احساس را استحکام بخشد، نتيجه ي مطلوب حاصل خواهد شد. من ترديد دارم که بتوانيم دفاع از دموکراسي منضبط را در شرايط فعلي ايجاد بکنيم. معلماني هستند که آگاه يا ناآگاه تبليغ سوء مي کنند. دانش آموزان چطور مي توانند در مقابل مفسده جوها و تحريکات آنها مصون بمانند؟ در مورد کارگران سازمان هاي کارگري که بتوانند منافع صنعت و جامعه ما را تأمين کند، وجود ندارد.
هدف اين است که افراد بي تفاوت را از حالت بي تفاوتي خارج کنيم و باور آنها را افزايش دهيم. عامل مهم بهره مندي هر چه بيشتر از وجود مسئولين مؤمن، خوشنام و وطن پرست است و چنانچه بتوانيم از وجود اين نوع مسئولين فايده ببريم، شايد تا يک سال ديگر توفيق چشمگيري در تحقق اهداف مورد نظر حاصل شود. دولت بايد مواضع خود را براي ملت ايران روشن کند. مردم مي خواهند عدالتخواهي دولت را لمس کنند. يک تغيير واقعي بايد در جرايد منعکس شود، مردم هم قضاوت کنند.
کار ديگري که ما مي توانيم انجام دهيم، اثبات بي طرفي و بي نظري دولت است، والّا گرايشي از طرف بي تفاوت ها مشاهده نخواهد شد. اکنون گروههاي زيادي براي انجام هرگونه فداکاري آمادگي دارند، اينها بايد ارشاد شوند و ضرورت دارد سازمان هاي مسئول به طور مستقيم و غيرمستقيم اين افراد را هدايت کند. وزارت اطلاعات و جهانگردي در اجراي اين امر رسالت خواهد داشت. دولت بايد به طور محسوس و غيرمحسوس از اين کار حمايت کند. هدف اين است که شهامت افراد بي تفاوت افزايش يابد. دولت بايد بر مبناي اخلاقي و فضيلتي عملاً ارج نهد. تبعيض و آثار تبعي آن بايد از بين برود.
موضوع مهم افزايش شدت و سرعت مبارزه با فساد است و چنانچه اين امر محسوس و ملموس نباشد، باور کردن آن مشکل خواهد بود.
2. آن گاه نماينده ي اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران مطالب و پيشنهادهاي خود را در هشت بند به شرح زير مطرح نمودند:
الف) از پيشگاه شاهنشاه آريامهر استدعا شود که با بيانات خود اذهان مردم را در مورد وقايع و رويدادهاي اخير و انگيزه هاي آن روشن فرموده و از آقايان علماي عظام براي همکاري ملّي جهت اجراي تمام مواد قانون اساسي دعوت به عمل آيد. عده اي از مردم شايق هستند که اين گونه مطالب را از طرف شاهنشاه خود بشنوند، بيانات معظمه له مردم را تسکيل خواهد داد.
ب) اعطاي امتياز انتشار روزنامه ي جديد به افراد خوشنام و مورد احترام. اين روزنامه ها و مسائل و رويدادهاي روز را با رعايت جنبه ي اعتدال در معرض افکار عمومي قرار خواهد داد.
پ) تهيه و انتشار تفسيرهاي اصولي و منطقي در مورد رويدادهاي مملکتي بدون هيچ گونه تملق گويي و منطبق با آرمانهاي بلند مدت کشور از طريق رسانه هاي گروهي.
ت) دست کشيدن دولت از امور اوقاف و واگذاري آن به جامعه ي روحانيت و عدم مداخله ي دولت در امور مسافرين حج و عتبات.
ث) آزادي زندانيان سياسي با صدور فرمان شاهنشاه آريامهر.
ج) تشکيل کميته اي به منظور تفکيک و بررسي خواسته هاي سياسي و صنفي اعتصابيون و اعلام قطعي نظر دولت نسبت به هر کدام از مسائل طرح شده.
چ) جلب توجه مردم به اثرات زيان بار اقتصادي ناشي از اعتصابات در کارخانجات، گمرکات، بانک ها، صنايع نفت و غيره.
ح) رسيدگي سريع ضمن تشکيل دادگاههاي انقلابي به وضع کساني که به اتهام سوء استفاده تحت تعقيب قرار گرفته اند.
3. نماينده ي شهرداري اظهار داشتند ما مخالفين را دست کم گرفتيم. دانشجويان، بازاريان و روحانيون به عنوان مخالفين شناخته شده اند، لکن در ميان اين گروهها افراد موافق و بي طرف هم وجود دارند. خود مخالفين نيز به دو دسته تقسيم مي شوند. پيشنهاد مي شود يک شناسايي دقيق روي گروهها انجام شود. يک مقدار ريشه ي دردها را پيدا بکنيم، مسأله مهم ديگر علت توسعه و گسترش بخش خصوصي است که مغزها را جذب کرده و بخش دولتي را نيمه فلج کرده است. آنگاه پيشنهادهايي به شرح زير ارائه نمودند:
الف) گروههايي را که مي توان از وجود آنها براي منظور مورد نظر استفاده کرد، شناسايي نماييم.
ب) گروههاي مخالف آمادگي دارند که توسط عناصر افراطي به آساني به حرکت درآيند و شعارهاي اين عناصر را که تا حدودي موافق خواسته هاي خود ببينند، مورد استفاده قرار دهند. در اين جريانات شعارهاي عناصر افراطي را علي رغم ميل باطني خود تحمل مي کنند.
پ) به نظر مي رسد که طبقه ي متوسط و بالاي جامعه به لحاظ اينکه خطري را حس نمي کنند، حساب خود را از دولت جدا کرده و به اصطلاح سنگر تماشا گرفته اند و عناصر حسابگر نيز به منظور کسب وجهه ي ملّي به کلي تغيير رويه داده و پيشاپيش مخالفين قرار گرفته اند. طراحي براي مقابله براي ايشان ضروري و حياتي است.
ت) طرح اصلي که نمي توانند جنبه ي بنيادي داشته باشد، زيرا اساساً بايد در استراتژي ملي تجديد نظر کرد. به هر صورت اين طرح به طور کلي و مقدماتي بايد واجد نکات ذيل باشد:
- شناسايي و تعيين گروههايي که بايد به اين منظور تجهيز شده و سازمان يابند.
- به منظور اجتناب از ناباوري عمومي ضرورت دارد با يک مداخله ي آگاهانه و هوشيارانه در تعيين قشرها و گروههاي روشنفکر موافق اقدام نمود.
- رهبري غيرمحسوس فيزيکي از نقطه نظر استقرار و حرکت در مسيرهاي معيّن دولت بايد در نظارت و کنترل اين امر مداخله ي فعال غيرمحسوس داشته باشد.
- تعيين خط مشي هاي فکري و رواني گروه - اعلاميه ها و اطلاعيه هايي توزيع شود. شعارهايي طرح ريزي گردد - اين شعارها بايد با برنامه ي دقيق از ابتدا با ميانه روي شروع شود. شعارها بايد شکل و فرم مخالفت با اختتاق و تأييد آزادي خواهي و مخالفت با گروههاي افراطي را که در نتيجه حرکت هاي ملي را باز مي دارد و ضايعاتي که بر صنعت نفت وارد ساخته و وقت دانشجويان را تلف مي کند، داشته باشد.
- کنترل دروني و بيروني، آشکار و پنهان توسط پليس و ارتش.
- کوشش در تجمع اين گروهها در استاديوم هاي ورزشي. حداقل در مراحل نخستين و آغاز کار به منظور اجتناب از برخوردها و درگيري هاي احتمالي و جلوگيري از ضايعات.
ث) مسائل کلي که ضرورت رسيدگي فوري را ايجاد مي کند:
- محاکمه و تعيين تکليف سوء استفاده کنندگان.
- پاسخگويي به شايعات و مطالب بي اساس.
- استفاده از قشرهاي گروههاي موافق در تظاهرات.
- ايجاد هماهنگي بين اقدامات دولت.
نماينده ي شهرداري پس از ارائه ي پيشنهادهاي خود اظهار داشتند کساني هستند که در حاشيه ي شهرها مستقر شده اند و در موقع تظاهرات به گروههاي نوجوانان ملحق شده و در تظاهرات شرکت مي کنند.
4. نماينده ي وزارت کار و امور اجتماعي مجدداً رشته ي کلام را در دست گرفته، اظهار داشتند اکثر کساني که در تظاهرات شرکت مي کنند، زير بيست سال هستند و از آسيب پذيري و تحرک نوجوانان بهره برداري مي شود. در تظاهرات بيشتر نوجوانان مضروب مي شوند. تمام تلاش ها بر اين است که از لحاظ انتظامي طوري عمل شود که اين افراد مجازات شوند. براي اينکه ما بتوانيم بي تفاوتي ها را کاهش دهيم، بايد به يک سلسله اقدامات مبادرت ورزيم. ابتدا بايد باورها را افزايش دهيم. جامعه بايد قبول کند که دولت راهي را براي عدالتخواهي انتخاب کرده است.
5. نماينده ي سازمان اطلاعات و امنيت کشور اظهار داشتند شعارها بايد عامه پسند باشد مانند برقرار باد امنيت و استقلال مملکت. همچنين افراد مي توانند تمثال هايي از حضرت پيغمبر و حضرت علي با خود حمل نمايند. افرادي هستند که از کشورهاي بيگانه به ويژه از کشور افغانستان در اين تظاهرات شرکت مي کنند که قصدشان چپاول است و شناسايي اين افراد مشکل مي باشد. همچنين در هر اغتشاشي، يک عده از افراد اوباش و عوامل فرصت طلب سعي مي کنند انتفاع مادي ببرند.
6. نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي اظهار داشتند مي توانيم تمام مسائل را تحت عنوان مذهب اشاعه بدهيم. در مورد اعطاي امتياز به روزنامه هاي جديد به مدت طولاني نياز داريم، اما مي توانيم از وجود همين روزنامه ها استفاده بکنيم. وضع موجود ايجاب مي کند هر چه زودتر وارد عمل شويم و مردم بي تفاوت را به خيابان ها بکشيم.
7. جناب آقاي فرشيد اظهار داشتند اين امر بايد با تاکتيک انجام بگيرد. ما بايد اعتقاد مردم را به روزنامه ها سست بکنيم و اين امر با انتشار روزنامه ي جديد ميسر خواهد شد. بايد سکوت ها را بشکنيم، حقايق را بگوييم و ترس و هراس را در ميان مردم از بين ببريم، بايد با سرعت عمل کنيم.
8. نماينده ي ژاندارمري کشور شاهنشاهي مطالب و پيشنهادهاي خود را در پانزده بند به شرح زير مطرح و ارائه نمودند:
الف) برطرف نمودن نارضايي هاي مردم به ويژه معلمين و به وجود آوردن آرامش در مملکت.
ب) از وجود نويسندگان و نمايندگان و صاحب نظران موافق با دولت براي مبارزه ي تبليغاتي استفاده شود و مناظره هاي راديويي و تلويزيوني از موافقين و مخالفين تشکيل شود، به طوري که بتوانند خدمات انجام شده در مملکت را به خوبي به مردم ارائه بدهند.
پ) رسانه هاي گروهي حقايق را منعکس نمي کنند و مطالب مربوط به موافقين را منتشر نمي سازند.
ت) علاوه بر مبارزات تبليغاتي، براي خنثي نمودن مطالب مندرج در شبنامه ها و اعلاميه هاي مضرّه که نقش مهمي در تهييج و تحريک طبقات جامعه دارد، اعلاميه هايي بر عليه دولت تهيه و در تمام سطح کشور توزيع شود.
ث) همان طور که مخالفين کمترين اشتباه و يا نقطه ضعف يکي از کارمندان دولت را بزرگ جلوه مي دهند و آن را به صورت کلمات فريبنده و عوام پسند به مردم تلقين مي نمايند، بايستي وسيله ي نمايندگان و افراد وطن پرست هم اعمال غيرانساني و ضدمردمي مخالفين و گروههاي مزدور که بانک ها، خانه ها و مغازه هاي مردم يا اقليت هاي مذهبي را غارت کرده و آتش مي زنند، به مردم ارائه شود.
ج) خاطيان گذشته که از نظر مردم و دولت کاملاً مشخص شده، در جلوي افکار عمومي شديداً مجازات شوند. چنانچه اين عمل انجام شود، 50% مردم تسکين مي يابد.
چ) فيلمبرداري از تظاهرات کمونيستي ( برپا کردن عکس، انتخاب پرچم شوروي و شعارهاي کمونيستي ) توسط رسانه هاي گروهي به مردم نشان داده شود تا مردم بدانند که مملکت هدف کمونيست ها واقع شده و مي خواهند ايران را به ايرانستان تبديل کنند.
ح) دولت در مجلس صراحتاً تکليف سازمان هاي انتظامي را در مقابل عکس العمل خرابکاران و اخلال گران و اغتشاش گران تعيين کند تا از اقدامات غيرقانوني قضات نسبت به مأمورين انتظامي که بيشتر جنبه ي تبليغاتي دارد، جلوگيري شود. بعضي از بازپرس ها نامه هاي اداري را از نظر بهره گيري و تبليغاتي در روزنامه ها درج مي کنند.
خ) برطرف نمودن و خنثي کردن هراس و وحشت مردم وسيله ي فرمانداري نظامي از شايعات ساختگي وسيله ي راديو و تلويزيون.
د) مبارزه ي جدي با فساد به ويژه وسيله ي دولت فعلي.
ذ) استفاده از تمام قشرهاي اجتماعي کشور ( ورزشکاران، کارمندان ادارات، کارخانجات [ و ] گروههاي موافق ) در تظاهرات ميهني به نحوي که قبلاً توجيه شده باشند.
ر) برکنار نمودن کليه ي رؤساي حساس ادارات و مدارس و دانشگاهها که افکار کمونيستي دارند و يا داشته اند و زيردستان خود را به تظاهرات ضدملّي و قانون اساسي تشويق مي نمايند.
ز) جلوگيري از تظاهرات دستجاتي که پلاکاردهاي کمونيستي حل کرده و بر ضد مقدسات ملي شعار مي دهند.
ژ) معايب تعطيل مدارس و دانشگاهها توسط خود رؤساي دانشگاهها، دبيرستان ها و حتي دبستان ها از طريق رسانه هاي گروهي تشريح گردد و محصلين دانشجويان را تشويق نمايند تا به مدارس و دانشگاهها بازگردند.
س) کنترل مرزهاي شرق کشور.
9. نماينده ي وزارت کار و امور اجتماعي اظهار داشتند وضع خطرناک است و شعار « برادر ارتشي چرا برادر کشي؟ » اين يک شعار کمونيستي است. اين قبيل شعارها براي امحاي قواي نظامي ارائه مي شود. کشور ما الان در يک وضع حادي قرار دارد. پيشنهاد اين کميته اين است که سازمان ها را تجهيز کرده و به کار بگيريم. تمام پيشنهادها را ابتدا بايد در لابراتوار مغز خودمان تجزيه و تحليل بکنيم. راه حل ها بايد روشن و عملي باشد. بايد آن چنان مستحکم باشد که حتي مخالفين نيز نتوانند ايراد بگيرند و وقتي تصميمات متخذه تصويب شد، مراتب را به عرض مي رسانيم.
10. نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي اظهار داشتند وضع موجود با وضع زمان دکتر مصدق قابل مقايسه است. همين مردم، 28 مرداد را ايجاد کردند. تظاهرات بر عليه دولت انجام شود.
11. نماينده ي وزارت کار و امور اجتماعي اظهار داشتند در اين صورت روز به روز بر تعداد کشته شدگان اضافه خواهد شد.
12. نماينده ي وزارت اطلاعات و جهانگردي اظهار داشتند ما بايد يک طرح رواني عملياتي داشته باشيم. وسايل ارتباط گروهي ما از بين رفته است. ساواک بايد به انتقادها پاسخگويي کنند.
13. نماينده ي وزارت کشاورزي و عمران روستايي اظهار داشتند مسأله خيلي جدي است. ما به معلول حمله مي کنيم، لکن [ بايد ] علت را جستجو کنيم. بايد به روابط علت و معلول توجه بکنيم. چنانچه با شتاب زدگي عمل بکنيم و تظاهرات مورد پيشنهاد شکست بخورد، همه شکست خواهيم خورد.
مسأله مهم، اقدامات ناهماهنگ ارگان هاي دولتي است. اولين اصل اين است که هماهنگي وجود ندارد. چنانچه تظاهراتي ايجاد بکنيم، بايد در رسانه هاي گروهي منعکس بکنيم و اين تظاهرات بايد اصولي باشند. رسانه هاي گروهي بايد يک مقدار حقايق را که بر عليه دولت است، منعکس نمايند.
14. نماينده ي وزارت بازرگاني اظهار داشتند ما با گروههاي مختلفي در تماس هستيم، ما خواست آنها را درک مي کنيم. ما بايد مسأله ي انحصار را از بين ببريم. موضوع مهم، مسأله ي موجوديت مملکت است. بنابراين بايد عمل ما نسبت به گذشته متفاوت باشد. پيشنهاد مي شود با توجه به سياست هاي بازرگاني مسائل را با بازرگانان و جامعه و اصناف مطرح بکنيم و به آنها بگوييم که خواسته هاي شما را درک کرده ايم و عمل خواهيم کرد و شما در سياست بازرگاني کشور نقش خواهيد داشت.
15. نماينده ي اتاق اصناف پايتخت اظهار داشتند مردم به خاطر عشقي که به شاهنشاه خود دارند، حاضرند تظاهراتي برپا کنند. چنانچه دولت با روحانيت کنار بيايد، 80% مشکلات مرتفع خواهد شد.
16. نماينده ي سازمان اطلاعات و امنيت کشور پيشنهاد کردند خود دولت داوطلب مذاکره با مخالفين و گروه مذهبي شود. ليکن عنوان اين مطلب از طرف جناب آقاي شريف امامي، نخست وزير، مطرح شود. براي اين منظور هيأت و دفتر سياسي مثلاً در نخست وزيري ايجاد شود و مخالفين در دفتر سياسي جمع شده و با يکديگر هماهنگي پيدا کنند و چنانچه نتيجه اي نگرفتند، آن وقت دنبال تظاهرات خود بروند و اگر کسي در خلال اين مدت تظاهرات کرد، شناخته مي شود.
جلسه در ساعت 13:30 به پايان رسيد.

پي‌نوشت‌ها:

1. کارشناس مرکز پژوهش، سنجش و اسناد.
2. در اصل: مي کند.
3. در اصل بر.

منبع مقاله :
مرکز پژوهش، سنجش و اسناد رياست جمهوري، مديريت اسناد؛ (1391)، مجموعه مقالات تاريخ و اسناد؛ مجموعه ي اول: اقتصاد، تهران: نشر خانه کتاب، چاپ اول