علائم کمبود ویتامین دی

ویتامینD ، ویتامینی است محلول در چربی که نقش مهمی در سوخت و ساز کلسیم و رشد استخوان دارد. کمبود این ویتامین منجر به درد استخوان و مفاصل، دردهای عضلانی، ضعیف و آسیب‌پذیر شدن استخوان‌ها، و غیره می‌گردد. مقاله حاضر اطلاعات بیشتری در مورد عوارض استخوانی و غیر استخوانیِ کمبود ویتامینD فراهم می‌کند.
ویتامین D برای متابولیسم کلسیم و رشد استخوان و همچنین جهت حفظ سلامت روان کودکان و بزرگسالان ضروری است. حدود 80 درصد نیاز ویتامینD بدن ما از طریق خود سنتزی از کلسترول به روشی وابسته به نور خورشید انجام می‌شود، و از این رو به آن «ویتامین آفتاب» نیز می‌گویند. منابع غذایی این ویتامین بسیار کم هستند، و به طور عمده در روغن ماهی مانند ماهی آزاد، ماهی ماکرل و شاه ماهی یافت می‌شوند.
کاهش سطوح ویتامین D، یا هیپوویتامینوز D، ممکن است به علت قرار گرفتن محدود در معرض نور آفتاب، نقص در فرآیندهای سنتز و جذب و یا به دلیل رژیم غذایی ناسالم رخ دهد. علائم اولیه‌ی ناشی از کمبود ویتامینD عبارتند از: خستگی، درد استخوان و مفاصل، درد عضلانی و کشیدگی ناگهانی و مانند آن است. کمبود این ویتامین به مدت طولانی منجر به راشی‌تیسم و نرمی استخوان می‌شود که بنام بیماریهای کمبود ویتامینD کلاسیک شناخته شده‌اند.
مطلب زیر، شرح مختصری راجع به این ویتامین بهمراه جزئیات دقیقی از عواقب کمبود آن با تأکید ویژه بر علائم و نشانه‌های آنها می‌باشد.

درباره ویتامین D

• ساختار و صورتها

ویتامینD ویتامینی محلول در چربی است و ساختاری شبیه به استروئید دارد. ویتامین D2 (ارگوکالسی‌فرول) (ergocalciferol) و ویتامین D3 (کلکلسیفرول) (cholecalciferol) دو فرم متداول از ویتامین D هستند، و در حال حاضر در منابع غذایی یافت می‌شوند. در بدن انسان، ویتامین D3 در پوست از یک مولکول به نام دی‌هیدروکلسترول (dehydrocholesterol)به وسیله‌ی عمل فوتونهای UVB (اشعه ماوراء بنفش B) سنتز می‌شود.

• منابع غذایی

D2: قارچ، گلسنگ‌ و یونجه
: D3 ماهی‌های چرب مانند ماهی آزاد، ماهی ماکرل، شاه ماهی و ساردین؛ روغن کبد ماهی‌های کُد (Cod)، ماهی تن و کوسه؛ شیر و فراورده های لبنی؛ زرده تخم مرغ

• اهمیت

ویتامین D3 توسط مجموعه‌ای از واکنش‌هایی که در کبد، کلیه‌ها و همچنین برخی از سلولهای سفید خون رخ می‌دهد به فرم فعال آن بنام کالسیتریول تبدیل می‌شود. کالسیتریول از طریق گیرنده‌های ویتامینD موجود در اندام‌های مختلف عمل کرده و با فعل و انفعالات زیر در ارتباط است :

جذب کلسیم از روده
بازجذب کلسیم از استخوان
حفظ سطح کلسیم و فسفر خون
تعدیل پاسخ ایمنی در طول عفونت‌های میکروبی
تنظیم تکثیر سلولی و تمایز در چندین بافت
کمبود ویتامین D

علائم و نشانه‌های اولیه

♦ خستگی
♦ درد عضلانی
♦ کشش عضلات
♦ درد استخوان و مفاصل
♦ تغییرات خلق و خوی
♦ هیپوکلسمی

ویتامین D عنصری تعیین کننده در بسیاری از فرآیندهای حیاتی از جمله کانی سازی استخوان می‌باشد، کمبود آن منجر به ایجاد صدمات در سلامت استخوانها همچنین غیر استخوان می‌گردد. ‌این مشکلات در زیر توضیح داده شده است:

مشکلات استخوانی

کمبود ویتامین D باعث کاهش جذب کلسیم از روده‌ها شده، که به نوبه خود منجر به پایین آمدن میزان کلسیم در خون می‌شود. به منظور مقابله با این حالت، کلسیم از استخوان‌ها (از طریق عمل هورمون پاراتیروئید) دوباره جذب می‌شود در نتیجه منجر به کاهش تراکم مواد معدنی استخوان (استئوپنی) می‌گردد. این حالت باعث ایجاد مشکلات جسمانی زیر است:

► راشیتیسم

به ناهنجاری‌های اسکلتی در کودکان به علت کمبود یا سوء جذب ویتامین D یا کلسیم یا فسفات اشاره دارد و باعث نرم شدن استخوانها و تأخیر در رشد دندان می‌شود. قدرت عضلانی کودک کم و اغلب به راحتی خسته می‌شود. رشد طبیعی استخوان‌بندی کودکان مختل شده و در نتیجه باعث کوتاهی قد می‌گردد. علائم و نشانه‌های دیگر عبارتند از:

پهن شدن مچ دست
جمجمه با شکل عجیب و غریب
ناهنجاری نخاعی
انحنای پاها به سمت بیرون
راه رفتن غیر طبیعی
ناهنجاری‌های دندانی

• استئومالاسی یا نرم استخوانی (Osteomalacia)

نرم شدن استخوان در بزرگسالان، به علت کمبود ویتامینD را اصطلاحاً استئومالاسی یا نرمی استخوان گویند و بواسطه‌ی درد استخوانی گسترده به خصوص در باسن، همراه با پایین بودن سطح کلسیم قابل تشخیص است. علاوه بر این، فرد ممکن است موارد زیر را تجربه کند:

بی حسی در اندام
بی حسی اطراف دهان
اسپاسم عضلانی
خم شدن استخوان
شکستگی آسان بدون هیچ گونه آسیب

• تضعیف سلامتی دهان و دندان

پایین بودن ویتامین D موجب از دست دادن و پوسیدگی دندان می‌شود. به غیر از حفظ استحکام دندان، ویتامین D همچنین مسئول تولید دیفنسن defensins، است که به مبارزه با عفونت دهان و دندان کمک می‌کند. از این رو، کمبود این ویتامین قابلیت ابتلا به عفونت لثه را افزایش داده و منجر به التهاب لثه، حساسیت به لمس لثه و خونریزی لثه می‌شود.
مشکلات غیر استخوانی
ویتامینD به عنوان فاکتور مهمی در کارایی سیستم عصبی، سیستم ایمنی بدن و همچنین سیستم غدد درون ریز بدن عمل می‌کند. از این رو، کمبود آن منجر به آسیب‌های روانی و غیر استخوانی زیر نیز هست.

• اندوه زمستانی Winter Blues

تغییرات خلق و خوی، افسردگی و ضعف عمومی را می‌توان به کمبود ویتامین D نسبت داد که همچنین یکی از علل اختلالات فصلی عاطفی (SAD) است، اختلالی که با مشاهده روحیه‌ای افسرده در طول زمستان قابل تشخیص است. دیگر علائم آن عبارتند از:

کناره گیری از اجتماع
ناامیدی
کج خلقی
بی حالی
تمایل به خودکشی (در موارد شدید)

• اختلالات خواب

هیپوویتامینوز D به عنوان عامل شناسایی منشاء وجود اختلال در خواب به علت حضور گیرنده‌های ویتامین D در بافت مغز شناخته شده است که این اختلالات عبارتند از:

بیخوابی
آپنه خواب (وقفه تنفسی در طول خواب)
خواب گفتاری (صحبت کردن در حین خواب)
خواب بیش از حد در طول روز

• مشکلات عصبی

کمبود ویتامین D به عنوان یکی از دلایل عدم رشد بصری و ضعیف در کودکان و همچنین باعث کاهش عملکردهای بصری در بزرگسالان مشخص شده است و نیز یکی از عوامل اتیولوژیک زوال عقل است که با علائم زیر همراه است :

فراموشی
گیجی
فقدان مهارتهای اجتماعی
قضاوت ضعیف
دشواری در انجام وظایف به طور منظم

• صدمه دیدن سیستم ایمنی

علاوه بر نقشی که این ویتامین در بدن بر عهده دارد، ایجاد سیگنالهای شیمیایی سیستم ایمنی بدن و همچنین فعال شدن سلول‌های ایمنی خاصی را نیز کنترل می‌کند. این ویتامین به عنوان جزء مهمی از سیستم ایمنی ذاتی با تنظیم تولید پپتیدهای ضد میکروبی در پوست، انجام وظیفه می‌کند. بنابراین، سطوح پایین ویتامین D فرد را بیشتر مستعد ابتلا به سرماخوردگی، عفونتهای پوستی از جمله عفونتهای استافیلوکوک، و حتی عفونتهای دستگاه تنفسی می‌کند.

• هیپرپاراتیروئیدیسم ثانویه (Secondary Hyperparathyroidism)

غدد پاراتیروئید، غدد بیضی شکل کوچک موجود در نزدیکی غده تیروئید هستند و مسئول تهیه و تولید هورمون پاراتیروئید می‌باشند. این هورمون نقش مهمی در حفظ سطوح کلسیم خون ایفاء می‌کند. سطوح پایین ویتامین D منجر به کاهش سطح کلسیم می‌شود، که به نوبه خود باعث افزایش ترشح هورمون پاراتیروئید می‌گردد. چنین افزایش مقدار هورمون پاراتیروئید در پاسخ به هیپوکلسمی بنام هیپرپاراتیروئیدیسم ثانویه می باشد که علائم آن عبارتند از:

تهوع
استفراغ
درد شکم
از دست دادن اشتها
فراموشی
تکرر ادرار
کمبود ویتامین D در سالمندان

کاهش تراکم استخوان پدیده‌ای طبیعی در افراد مسن است. کمبود ویتامین D این وضعیت را تشدید کرده منجر به ایجاد مشکل استخوانی بیشتری شده و خطر ابتلا به پوکی استخوان و ورم مفاصل را افزایش می‌دهد. سایر مشکلات مرتبط با هیپوویتامینوز D در سالمندان تحت عناوین زیر آورده شده است:

• مشکلات عصبی

سطوح پایین ویتامین D در سنین پیری منجر به مشکلات متعدد عصبی و عصبی ـ عضلانی می‌شود و همچنین با افزایش احتمال ابتلا به بیماری آلزایمر در ارتباط است. علائم چنین مشکلات عصبی عبارتند از:

ناپایداری وضعیت (Postural instability)
افتادن‌ها
اختلال شناختی
کم شدن تمرکز
تردید
کم شدن اشتها

• کاهش موقت شنوایی

کمبود ویتامین D همچنین یکی از دلایل از دست دادن شنوایی در افراد مسن است که می‌تواند تا حدی از طریق مکمل‌های ویتامین D معکوس شود. این حالت را می‌توان به کانی‌زدایی استخوان در گوش میانی، که بر ارتباط بین گوش و مغز اثر می‌گذارد، نسبت داد.
علل کمبود ویتامین D
فرم فعال و مؤثر ویتامین D از طریق انواع فرآیندها ناشی می‌شود و بنابراین سطوح پایین فرم فعال می‌تواند در نتیجه‌ی موارد زیر باشد:

حداقلِ قرارگیری در معرض نور خورشید
غذای ناکافی
نارسایی مزمن کلیه
جذب کاهش ویتامین D از روده‌ها
هیپرپیگمانتاسیون و رنگ پوست تیره (Hyperpigmentation)
استفاده بیش از حد از ضد آفتابها
عوامل ارثی
پیری

ویتامین D چندین نقش کاربردی دارد تا آنجا که رشد و نمو نرمال یک فرد به آن مربوط و وابسته است. در چنین حالتی، با توجه به مسائل مختلف مربوط به سلامت عرضه‌ی مکمل ویتامین D در حال بررسی است که چنانچه با کمک این ویتامین درمان نشود، حداقل مورد توجه و ملاحظه قرار گیرد.