خلافت انسان بر روي زمين

خداوند متعال در قرآن كريم بر خلافت عامه ي انسان در روي زمين تصريح كرده است:
« وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً. قَالُوا: أَ تَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ؟ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ... » ( بقره/ مدني/2/ 30-39 ).
« أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ يَکْشِفُ السُّوءَ وَ يَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ، أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ؟ قَلِيلاً مَا تَذَکَّرُونَ‌ » ( نمل/مكي/ 27/ 62 ).
« هُوَ الَّذِي جَعَلَکُمْ خَلاَئِفَ فِي الْأَرْضِ، فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَيْهِ کُفْرُهُ، وَ لاَ يَزِيدُ الْکَافِرِينَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً، وَ لاَ يَزِيدُ الْکَافِرِينَ کُفْرُهُمْ إِلاَّ خَسَاراً » ( فاطر/مكي/ 35/ 39 ).
خلافت عامه ي انسان بر روي زمين نه به طور مطلق است و نه هر انساني را شامل مي شود بلكه مشروط به اصل توحيد و معمور ساختن جهان است و اين چيزي است كه آيه هاي زمينه ساز، قبل از آيه ي استخلاف سوره ي بقره [ 26، 27، 28، 29 ] بر آن دلالت دارد و معلوم مي نمايد كه ميان خداوند و انسان عهد و پيماني وجود دارد كه ظاهر آيه ي 39 سوره ي فاطر و آيه ي هشتم سوره ي حديد ( مدني/57 ) است و صريح آيه ي شريفه ي زير است:
قوله تعالي: « وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ، أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قَالُوا: بَلَى شَهِدْنَا. أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ: إِنَّا کُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِينَ‌ » ( اعراف/ مكي/ 7/ 172 ).
از مجموع اين آيه ها ميثاق خداوند با انسان معلوم مي شود كه اين ميثاق بر پايه ي ايمان به « الله » و استحكام پيوند انسان ها بر عدالت و آباد كردن زمين است و اين نوع ميثاق كه شالوده ي خلافت عامه ي انسان بر روي زمين است براساس فطرت الهي و غريزه ي ايمان و وحدانيت و اصل خيرخواهي در نفس آدمي است و بايد از هرگونه شائبه در توحيد و هر نوع فساد در عمران و آبادي زمين مُبَرّا باشد تا بر خلافت عامه ي انسان خللي وارد نيايد. آيه هاي شريفه ناظر بر همين امر است:
قوله تعالي: « وَ لَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَکَ عَلَيْ ظهرهَا مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى، فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لاَ يَسْتَقْدِمُونَ‌ » ( نحل/مكي/ 16/ 61 ).
قوله تعالي: « وَ لَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا، مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ، فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِيراً » ( فاطر/ مكي/ 35/ 45 ).
قوله تعالي: « أَ وَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَسْمَعُونَ‌ » ( نور/مدني/ 24 / 55 ).
قوله تعالي: « الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ‌ » ( بقره/2/ 27 ).
« ...ألَمْ أَعْهَدْ إِلَيْکُمْ يَا بَنِي آدَمَ... » ( يس/60/ 61 ).
« ... وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ... » ( طه/115 ).
« الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لاَ يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ‌ » ( رعد/20 ).
« وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْکُمْ وَ مِيثَاقَهُ... » ( مائده/7 ).
« قَالَ ولاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ‌ » ( بقره/2/ 124 ).
قرآن كريم در بسياري از آيات سخن از عهد و ميثاق آورده و از انسان خواسته است تا به مضمون آن متعهد باشد و اصول و مباني آن را رعايت بكند و هميشه انسان را به اين عهد و ميثاق يادآوري كرده است.
خداوند متعال در لسان وحي قرآني، مفهوم تكريم الهي انسان را روشن كرده و ارزش انسان را در اينكه او را يك طرف قرارداد با خود معرفي كرده است و او را در عهد و ميثاق با خالقش شريك نموده است، بالا برده و مقامي رفيع و والا به او داده است.
آياتي كه سخن از عهد و ميثاق و اشهاد و اعتراف انسان از آغاز آفرينش به ميان آورده است محتوا و مضمون عهد و ميثاق و اشهاد را كشف كرده است و اين عهد و ميثاق همان اقرار به عبوديت « الله » و رهايي از عبادت شيطان يعني گمراهي، انحراف و جنايت و فساد في الارض است. انسان كه بر روي زمين آفريده شد و در دامان آن پرورش يافت با خود عهد و ميثاق حمل مي كند و « لا اله الا الله » بر زبانش جاري مي شود و به آن اقرار مي كند: « وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ ».
با اين شهادت و با اين عهد و ميثاق، انسان با همه ي وجود و كيان خويش نياز طبيعي و فقر خود را به غني مطلق به خالقي كه « اَحَدْ‌ » است و هستي بخش، اظهار كرد و بدين گونه توحيد ميثاق فطري او شد چرا كه قانون عليت و قانون احساس به كمبود و نقص و توجه به كمال احساسي فطري است كه در كمون آدمي است. اين همان عهد و ميثاق انسان است كه انسان بدان شهادت داده است. بنابراين ميثاق، همان كلمه ي توحيد و وحدانيت الله و بردگي او و تعهد به روش استقامت است كه مسير انسانيت را در خط توحيد حفظ مي كند و از نهج الهي يعني اسلام و رسالت اسلام و ارزش ها و نظام و سلوك اجتماعي آن پيروي مي كند تا شايسته ي خليفة اللهي باشد، اين است مفهوم خلافت عامه ي انسان بر روي زمين. اما خلافت خاص و خليفه اللهي برگزيدگان، ويژه ي دسته اي است كه افزون بر حمل خلافت عامه با خصلت هاي ويژه اي كه دارند صلاحيت و مسئوليت هاي سنگين تري به آنها واگذار شده است و اين ويژگي همان مسئوليت خلافت عامه است اما با شرايطي مصفاتر و پرصلابت.
خلافت خاصگان براساس توحيد ناب و معمور ساختن زمين از ناهنجاري به هنجار و عدالت گستري در جامعه است. آيات قرآني اين حدود و شرايط را در جاي جاي كتاب كريم الهي روشن كرده است:
« وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً، يَعْبُدُونَنِي لاَ يُشْرِکُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ‌ » ( نور/ مدني/24/ 55 ).
« وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّنَاتِ وَ مَا کَانُوا لِيُؤْمِنُوا، کَذلِکَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ‌. ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلاَئِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَيْفَ تَعْمَلُونَ‌ » ( يونس/ مكي/ 10/ 13-14 ).
در اينكه خلافت خاصگان، ابدي نيست و قابل خلع است و در نتيجه ي مشاهده ي انحراف و اخلال به شرايط آن زوال پذير است، ظاهر همين آيه صراحت در آن دارد و همچنين آيات قصص اقوام گذشته كه به جامه ي خلافت خاصه آراسته بوده اند اما در نتيجه ي انحراف از ميثاق و پيمان الهي خلافت خاصگان از آن امت ها گرفته شده است صراحت دارد و خداوند متعال در جاي جاي قرآن كريم امت اسلام را از اين سرنوشت شوم بر حذر نموده است از جمله درباره ي نوح و قومش مي فرمايد:
« وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ... فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْکِ وَ جَعَلْنَاهُمْ خَلاَئِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ کَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَانْظُرْ کَيْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ » ( يونس/ مكي/ 10/ 71، 73 ).
خداوند از ميان قوم نوح گروهي را نجات داد و براي خلافت برگزيد.
قوله تعالي:... وَ أُوحِيَ ربک إِلَى نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلاَّ مَنْ قَدْ آمَنَ... قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَمٍ مِنَّا وَ بَرَکَاتٍ عَلَيْکَ وَ عَلَى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ » ( هود/ مكي/ 11/ 25-48 ).
قوله تعالي درباره ي هود و قوم عاد:
« وَ إِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ أَ فَلاَ تَتَّقُونَ‌... وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ... فَاذْکُرُوا آلاَءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‌... فَأَنْجَيْنَاهُ وَ الَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ قَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ کَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَ مَا کَانُوا مُؤْمِنِينَ » ( اعراف/ مكي/ 7/ 65-72 ).
قوله تعالي درباره ي صالح و قوم ثمود:
« هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِيهَا... وَ إِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحاً، قَالَ: يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ، مَا لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ... وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ، وَ بَوَّأَکُمْ فِي الْأَرْضِ... وَ لاَ تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ‌... فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ‌ » ( اعراف/ مكي/ 7/ 73-79 ).
قوله تعالي درباره قوم عاد:
« وَ إِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً... فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْکُمْ وَ يَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْماً غَيْرَکُمْ... » ( هود/مكي/ 11/ 50-58 ).
قوله تعالي در شأن شعيب و قوم او:
« وَ إِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْباً قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّه... وَ انْظُرُوا کَيْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ‌... قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ. لَنُخْرِجَنَّکَ يَا شُعَيْبُ... فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ‌ » ( اعراف/ مكي/7/ 85-91 ).
قوله تعالي در شأن موسي و بني اسرائيل:
« قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ، وَ اصْبِرُوا، إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ‌... قَالَ عَسَى رَبُّکُمْ أَنْ يُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ يَسْتَخْلِفَکُمْ فِي الْأَرْضِ... وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ کَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ، مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا... وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا. وَ دَمَّرْنَا مَا کَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ... فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ... فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ... أَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ... فَلَمَّا عَتَوْا عَما مَا نُهُوا عَنْهُ، قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ‌. وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ... » ( اعراف/ مكي/ 7/ 128، 129، 137، 162، 167 ).
چون بني اسرائيل از عهد و ميثاق الهي منحرف شدند آنان را از خلافت خاصگان خلع كرد ( رك: بقره، 61، 62 و 90؛ سوره ي نساء، 155، 161؛ مائده، 13 و آل عمران، 112، 113 ). خداوند متعال طبق سنت تاريخي تغييرناپذير الهي در خلافت خاصگان امت هاي سلف، خلافت خاصه را از بني اسرائيل سلب كرد. معيار قرآني در انتخاب اقوام بر عكس توهم جهودان كه خود را قوم برگزيده ي خدا مي خوانند و برخلاف زعم نابخردانه ي قومي از مسلمانان كه خون خود را پاكتر مي دانستند، سنت الهي در گزينش ملل براساس خون و نژاد نيست و هيچ قومي هرگز بر اين پايه ي ناهنجار گزينش نشده است. معيار انتخاب الهي براي خلافت خاصگان در مسير تاريخي انسان، ارزش هاي اخلاقي و عدم خيانت در لوازم خلافت و همسويي با واقعيت هاي پر صلابت است. بر همين اصل است كه اين سنت الهي ثابت همچنانكه براي امت هاي سلف جريان داشت، بدون اندك تفاوتي، درباره ي امت اسلامي نيز جريان دارد.
خداوند متعال در قرآن كريم روشن كرده است كه امت هاي اسلامي از شمول سنت هاي تاريخي الهي مستثنا نيستند و همچون اقوام سلف در آيين خلافت خاصگان خاضع همان سنت الهي هستند. چنانكه قومي يا نسلي از نسل هاي امت اسلامي به صلاحيت هاي خلافت خاصه لطمه اي وارد آورند، خداوند متعال خلافت خود را از ايشان برمي گيرد و به گناه انحراف از صراط مستقيم سخت كيفر مي كند. عذاب و قهر الهي نه تنها در آخرت گريبانگيرشان مي باشد بلكه در دنيا به عذاب فقدان مركزيت قيادت و رهبري و ابتلاي به فتنه و آشوب هاي داخلي و فقر و واپس ماندگي گرفتار مي كند. آيات فراوان از جمله آيات زير اين مطلب را تأكيد مي كنند:
« وَ رَبُّکَ الْغَنِيُّ، ذُو الرَّحْمَةِ، إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْکُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ مَا يَشَاءُ، کَمَا أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ » ( انعام/ مكي/ 6/ 133 ).
« وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَکُمْ خَلاَئِفَ الْأَرْضِ، وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ، لِيَبْلُوَکُمْ فِي مَا آتَاکُمْ، إِنَّ رَبَّکَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ‌ » ( انعام/ مكي/ 6/ 165 ).
« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا! مَا لَکُمْ إِذَا قِيلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ، أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ‌، إِلاَّ تَنْفِرُوا يُعَذِّبْکُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَکُمْ وَ لاَ تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ » ( توبه/ مدني/ 9/ 38-39 ).
« هَا أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ يَبْخَلُ، وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ لاَ يَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ‌ » ( محمد/مدني/47/ 38 ).
آيه هاي ديگر همه حكايت از آن دارد كه سنت الهي همان طور كه بر امم سلف جريان داشته است بر امت اسلام نيز جريان دارد. در روايات نيز شواهدي از اين دست بسيار هست و الحمدالله رب العالمين.
منبع مقاله :
شمس الدين، محمد مهدي؛ ( 1380 )، جامعه ي سياسي اسلامي: « مباني فقهي و تاريخي »، دكتر سيد مرتضي آيت الله زاده شيرازي، تهران: مؤسسه ي انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.