ساختار اقتصادي جمعيّت

ساختار جمعيت بر حسب نوع فعاليت اقتصادي و مسائل مربوط به پيش بيني نيازمنديهاي نيروي انساني

چه نستبي از کل جمعيت از لحاظ اقتصادي فعالند ؟ به عبارت ديگر چه تمايزي بين جمعيت فعال و غير فعال وجود دارد ؟

3- 1. جمعيت فعال و غير فعال

تفاوت به ظاهر ساده بين جمعيت فعال و غير فعال در عمل باعث بروز مشکلات فراواني مي شود. پيش از هر چيز لازم است تعريفي دقيق و روشن که تمامي پيچيدگي هاي شرايط واقعي را شامل شود ارائه دهيم.
براي نمونه به برخي از اين پيچيدگي ها به طور خلاصه اشاره مي کنيم:
کاملاً روشن است که مستخدمان و خدمتکاران خانگي بايد در زمره افراد فعال اقتصادي به شمار آيند. اما وضعيت خانم هاي خانه دار و ساير اعضاي مؤنث خانواده که دقيقاً همان کارها را انجام مي دهند چگونه خواهد بود ؟ آيا آنها نيز عضو جمعيت فعال هستند ؟
مشکلاتي از اين دست در بخش کشاورزي نيز مشهود است. فعاليت در بخش کشاورزي اساساً فعاليتي فصلي محسوب مي شود و شدت و ماهيت کار در دوره هاي مختلف سال متفاوت است. در دوران اوج کار ( مثلاً زمان برداشت محصول ) بسياري از افراد بخش کشاورزي مشغول به کار هستند. اما آنها فقط براي دوره هاي زماني معيني مشغول به کار مي باشند ( بيکاري فصلي کشاورزان ). در چنين شرايطي آيا بايد اين افراد جزو جمعيت فعال قلمداد شوند ؟
سؤالاتي مشابه در مورد کارگران پاره وقت، جواناني که خدمت نظام وظيفه را مي گذرانند و... مطرح است.

3- 1- 1. تعريف جمعيت فعال

براي روشن شدن پيچيدگي موجود در دستيابي به تعريف و تصويري کامل از جمعيت فعال تعريف پيشنهادي سازمان ملل را مورد بررسي قرار مي دهيم. « جمعيت فعال به تمامي افراد ( مذکر و مؤنث ) که از طريق کار کردن باعث توليد يا ارائه خدمات مي شوند، اشاره دارد » ( سازمان ملل 1990b ).
از بعد نظري جمعيت فعال شامل گروههاي زير مي باشد ( 1993، l ) ILO )):
1. کارکنان
2. کارفرمايان
3. افراد خود اشتغال زا (2)
4. اعضاي تعاونيهاي توليدي
5. خويشاونداني که همراه يکديگر به کار تجارت مي پردازند
6. افرادي که نمي توان آنها را بر حسب شغل طبقه بندي کرد
اين تعريف کلي که مورد استفاده سازمان ملل مي باشد در همه ي موارد صدق نمي کند؛ لذا در مقايسه ي کشورها بر مبناي اين تعريف دقت بسيار زيادي لازم است. براي نمونه در برخي کشورها افرادي که براي اولين بار در پي يافتن شغل هستند جزو جمعيت فعال اقتصادي به شمار نمي آيند. در اين کشورها وضعيتي مشابه در مورد افرادي که دوره خدمت نظام وظيفه را طي مي کنند و همچنين کارگران پاره وقت قابل مشاهده است.

3- 1- 2. نرخ فعاليت بر حسب سن و جنس

نسبت و اندازه جمعيت فعال اقتصادي بر حسب سن و جنس متفاوت است. به همين دليل محاسبه درصد جمعيت فعال بر مبناي سن و جنس در هر حوزه اقتصادي بسيار مفيد و سودمند خواهد بود. به عنوان نمونه جدول 1 نرخ فعاليت بر حسب سن و جنس را در چهار کشور نشان مي دهد. در هر چهار کشور نرخ فعاليت مردان 25 تا 59 ساله بسيار بالا است و رقمي حدود 90 درصد را نشان مي دهد. نرخ فعاليت براي مردان 20 تا 24 سال با توجه به ميزان توسعه آموزش عالي در هر کشور متفاوت مي باشد. بر اين اساس در حالي که نرخ فعاليت مردان در سوئد 67/9 درصد است، اين نرخ در اتيوپي معادل 92/3 درصد، در مکزيک 83/8 درصد و در ايران 73/7 درصد است. حال اگر داده هاي مربوط به زنان در اين کشورها مورد بررسي قرار گيرد تفاوتهاي چشمگير بين اين کشورها قابل مشاهده خواهد بود.
نرخ اشتغال زنان در ايران بسيار پايين است و اين در حالي است که نرخ اشتغال زنان در سوئد بسيار بالا است. اين تفاوت بيش از هر چيز ريشه در خصوصيات فرهنگي دو کشور دارد. افزون بر اين تفاوت سهم زنان در نيروي کار دو کشورسوئد و ايران نيز نبايد مورد غفلت قرار گيرد.
جدول 1. جمعيت فعال: نرخ فعاليت بر حسب سن و جنس در چهار کشور ( درصد )

گروه سنی	اتیوپی 1999	ایران 1996	مکزیک 1999	سوئد 1999
مرد	زن	مرد	زن	مرد	زن	مرد	زن
10-14	61/7	15/1	51/0	2/9	15/5	6/7
15-19	77/0	70/0	34/7	8/6	54/8	29/2	26/6	31/3
20-24	92/3	78/3	73/7	13/2	83/8	43/9	67/9	59/4
25-29	97/7	80/0	90/3	14/1	95/4	45/0	84/8	77/0
30-34	98/1	80/6	95/0	12/9	97/9	45/1	89/8	83/0
35-39	98/4	80/2	95/8	12/1	98/1	47/3	90/3	86/1
40-44	97/6	76/4	95/0	12/9	97/4	47/3	89/9	87/5
45-49	97/3	73/0	92/7	10/0	95/7	43/0	90/7	88/1
50-54	95/7	65/9	85/9	7/2	91/9	37/6	89/2	85/6
55-59	93/3	58/6	81/1	5/5	86/8	32/4	84/4	78/9
60-64	89/4	50/0	73/3	4/5	77/3	25/9	55/5	46/5
69-65	65/7	27/5	54/0	2/7	67/1	19/4

توضيح: 15 تا 19 سال در سوئد، زيرا در اين کشور قانون کار کردن افراد زير 16 سال را ممنوع کرده است.
منبع: سالنامه ي آمار کار، 2000: 29- 9.

3- 2. توزيع جمعيت بر حسب تقسيم بندي فعاليتهاي اقتصادي

اساساً فعاليتهاي اقتصادي در سه حوزه مورد مطالعه قرار مي گيرند:
حوزه اول شامل فعاليتهايي است که در آنها توليد با استفاده از منابع طبيعي صورت مي گيرد ( کشاورزي، استخراج معدن و... ) حوزه دوم مشتمل بر صنايع توليدي ( توليدات صنعتي ) است. حوزه سوم شامل صنايع خدماتي مي باشد.
در بين اين سه، صنايع خدماتي متنوع ترين حوزه محسوب مي شود. اين حوزه در برگيرنده انواع مختلفي از فعاليتهاست اما دو زير مجموعه در اين حوزه حائز اهميت بيشتري مي باشند که عبارتند از:
الف - حوزه تجارت (3)، در معناي وسيع آن ( بانکداري، بيمه، حمل و نقل، خرده فروشي و... )
ب- حوزه فرهنگ، تفريح و سرگرمي (4) ( آموزش، راديو و تلويزيون، انتشارات، تفريح و... )
حجم نسبي اين سه حوزه در طول زمان دستخوش تغييرات قابل توجهي شده است. در کشورهاي ثروتمند فعاليتهاي حوزه سوم ( صنايع خدماتي ) فعاليتهاي غالب اقتصادي به شمار مي آيند. البته در کشورهايي همچون ژاپن و آلمان کماکان اين حوزه دوم است که اهميت خود را حفظ کرده و بيش از يک سوم جمعيت فعال را در خود جاي داده است.
جدول 2. توزيع جمعيت فعال بر حسب تقسيم بندي فعاليتهاي اقتصادي در کشورهاي ثروتمند، 1990

حوزه فعالیت	آمریکا	انگلستان	آلمان	فرانسه	استرالیا	ژاپن
اول	3	2	4	5	6	7
دوم	26	29	38	29	26	34
سوم	71	69	58	66	68	59
جمع	100	100	100	100	100	100

منبع: گزارش توسعه منابع انساني، 1998: 212.
در کشورهاي در حال توسعه از اوايل دهه 1960 ميلادي تغييرات اساسي در ترکيب فعاليتهاي اقتصادي ايجاد شده است. اگر چه سهم حوزه اول در همه اين کشورها کاهش يافته است، اين بخش هنوز هم در برخي از کشورهاي آفريقايي مثل کنيا و زيمبابوه و بعضي از کشورهاي آسيايي همچون هند، چين و تايلند به عنوان حوزه اصلي و غالب به شمار مي آيد. حوزه دوم فعاليتها در کشورهايي که به تازگي صنعتي شده اند مانند جزيره موريس، تونس، کره جنوبي و آرژانتين رشد چشمگيري داشته است. فعاليتهاي حوزه سوم در همه ي کشورها به طور قابل ملاحظه اي افزايش يافته است.
تقسيم بندي فعاليتهاي اقتصادي در قالب سه حوزه فوق بسيار کلي بوده و نمي توان از اين تقسيم بندي در محاسبات دقيق و جزئي استفاده کرد. براي انجام مطالعات تطبيقي بين کشورهاي مختلف، سازمان ملل يک طبقه بندي استاندارد صنعتي بين المللي (5) از فعاليتهاي اقتصادي مشتمل بر 18 گروه به شرح زير ارائه نموده است:
1. کشاورزي، شکار، جنگلداري
2. ماهيگيري
3. اکتشاف و استخراج معدن ( اعم از کاني و غير کاني )
4. توليدات صنعتي
5. توليد و توزيع آب، برق و گاز
6. ساخت و ساز
7. تجارت و بازرگاني ( عمده فروشي و خرده فروشي )
8. هتل ها و رستوران ها
9. حمل ونقل، انبارداري و وسايل ترابري ( راه آهن، کاميون، و... )
10. مؤسسات مالي واسطه
11. بنگاه هاي معاملات ملکي
12. مديريت دولتي و دفاعي
13. آموزش و پرورش
14. بهداشت و سلامت
15. فعاليتهاي خدماتي فردي و اجتماعي
16. فعاليتهاي مربوط به خدمات خصوصي منازل
17. مجموعه ها و سازمان هاي برون مرزي
18. فعاليتهاي متفرقه
جدول 3. تغيير توزيع جمعيت فعال بر حسب نوع فعاليتهاي اقتصادي در کشورهاي در حال توسعه 1996- 1990

کشور	1960	1990
اول	دوم	سوم	اول	دوم	سوم
کشورهای حاشیه صحرای آفریقا
کنگو	66	11	23	49	15	36
کنیا	86	5	9	80	7	13
زیمبابوه	77	11	12	68	8	24
آفریقای جنوبی	31	30	39	14	32	54
جزیروه موریس	34	25	41	17	43	40
کشورهای عربی
الجزایر	55	18	27	26	31	43
عراق	53	20	27	16	18	66
مصر	61	13	26	40	22	38
سوریه	56	18	25	33	24	43
تونس	49	22	29	28	33	39
آسیا
ایران	48	27	25	32	25	43
هند	72	12	16	64	16	20
فیلیپین	58	15	27	46	15	39
چین	78	10	12	72	15	13
تایلند	80	6	14	64	14	22
کره جنوبی	49	20	31	18	35	47
آمریکای لاتین
کلمبیا	45	19	36	27	23	50
کاستاریکا	43	20	37	26	27	47
برزیل	47	20	33	23	23	54
مکزیک	44	24	32	28	24	48
آرژانتین	16	34	50	12	32	55

علاوه بر توزيع جمعيت بر حسب تقسيم بندي نوع فعاليت برنامه ريزان آموزشي براي پيش بيني نيازمنديهاي نيروي انساني نيازمند آگاهي از پراکندگي جمعيت بر حسب مشاغل نيز هستند.

3- 3 توزيع جمعيت فعال بر حسب نوع شغل

توزيع جمعيت فعال بر حسب شغل الزاماً با توزيع جمعيت بر حسب تقسيم بندي فعاليتهاي اقتصادي منطبق نخواهد بود. به عنوان مثال اگر چه کشاورزان در طبقه بندي فعاليتهاي اقتصادي جزو گروه کشاورزي، شکار و جنگلداري محسوب مي شوند اما وضعيت در مورد مکانيک به اين روشني نخواهد بود. زيرا او مي تواند جزو بيشتر گروههاي طبقه بندي فعاليتهاي اقتصادي قرار گيرد ( مثلاً کشاورزي، استخراج معدن، صنايع توليدي، توليد برق يا بخش حمل و نقل ).
به منظور انجام آسان تر مقايسه هاي بين المللي موسسه بين المللي کار (6) طبقه بندي استاندارد بين المللي مشاغل (7) را در قالب نه گروه شغلي ارائه داده است (lLo، 1991):
1. شاغلان در بخشهاي علمي، فني، بهداشت و سلامت، قضايي وحوزه هاي مرتبط
2. مديران و کارمندان ارشد
3. کارمندان عادي ( دفتري )
4. نمايندگيهاي فروش و فروشندگان
5. فعالان حوزه خدمات
6. کشاورزان، دامداران، جنگلداران، فعالان بخش شيلات و شکارچيان
7. کارگران ماهر و غير ماهر بخشهاي غيرکشاورزي و رانندگان وسايل نقليه موتوري
8. کارکناني که بر حسب نوع شغل قابل دسته بندي نيستند
9. پرسنل نيروهاي مسلح
به منظور پيش بيني نيازمنديهاي نيروي انساني اغلب لازم است از يک طبقه بندي متقاطع (8) استفاده کنيم. به عنوان مثال ضروري است طبقه بندي مشاغل و فعاليتهاي اقتصادي را با هم ترکيب و مشاغل را در قالب حوزه هاي مختلف فعاليتهاي اقتصادي مشخص کنيم. دليل اصلي انجام اين کار رشد ناهمسان حوزه هاي گوناگون فعاليتهاي اقتصادي است. اگر افزايش توليد مورد انتظار در هر يک از حوزه هاي فعاليتهاي اقتصادي مشخص شود مي توان با استفاده از اين طبقه بندي متقاطع نيازهاي نيروي انساني براي مشاغل مختلف را تعيين کرد. با اين وجود کماکان يک مشکل بغرنج در مورد رابطه شغل و پيش نيازهاي آن وجود دارد. به اين معنا که بايد بين شغل و نوع آموزشهاي دريافتي افراد انطباق وجود داشته باشد. به هر حال مهم نيست تا چه اندازه اقدامات و تدابير احتياطي درباره پيش بيني پيش نيازهاي يک شغل اتخاذ مي شود زيرا هرگونه پيش بيني در اين مورد صرفاً نوعي تقريب و تخمين به حساب مي آيد ( هاربيسون، 1967؛ يودي و هينچلايف، 1985؛ برتراند، 1992 ).

پي‌نوشت‌ها:

1. lnternational Labour office (lLo).
2. Self - employed.
3. Commerce.
4. Culture and Recreation.
5. lnternational Standard lndustrial Classification (lSIC)
6. lnternational Labour office(ILO)
7. lnternational Standord Classification Of (Occupations (ISCO
8. Cross- classification

منبع مقاله :
تانگوک چاو؛ (1389)، جمعيت شناسي در برنامه ريزي آموزشي، دکتر محمدرضا کرامتي - مهدي وفايي زاده، تهران: مؤسسه ي انتشارات دانشگاه تهران،چاپ اول