معماری گمشده بوشهر

چکیده

در شهر و استان بوشهر ساختمان های فراوانی وجود دارند که قدمت آن ها به دوران زندیه و قاجاریه می رسد. برخی از آن ها از گزند روزگار مصون مانده و استوار تا به امروز مانده اند. اما متأسفانه بسیاری نیز از بین رفته اند. در این مقاله تلاش شده جلوه هایی از معماری بوشهر عرضه گردد. بدین منظور، پس از اشاره ای کوتاه به ویژگی های معماری بوشهر و نشانه های سازگاری آن با اقلیم و آب و هوای منطقه، تعدادی از بناهای شاخص بوشهر، بازمانده از خلال قرون، معرفی می شوند.

واژگان کلیدی:

بوشهر، معماری، ساختمان های قدیمی

درآمد

بوشهر در منتهاالیه شمالی شبه جزیره ای قرار دارد که از ماسه سنگ های دوران چهارم زمین شناسی ساخته شده است. طول شبه جزیره تقریباً بیست کیلومتر مایل و عرض آن در پهن ترین قسمت شش کیلومتر است، که به موازات سرزمین اصلی واقع شده و در میانه ی آن توسط دشتی ماسه ای به پهنای حدوداً سی کیلومتر، موسوم به « مشیله »، به سرزمین اصلی ایران متصل می گردد (2).
سطح شبه جزیره ی بوشهر چنان پست و کم ارتفاع است که کسی از راه دریا وارد بندر می شود، خانه ها را زودتر از شبه جزیره رؤیت می کند. بنابراین بوشهر از مسافت دور، چشم اندازی زیبا و باشکوه دارد. در گذشته پیرامون بوشهر حدود سه کیلومتر بود که بارویی با چند برج از سمت خشکیِ آن محافظت می کرد. این حصار که تا اواخر سال 1849م/1265 هـ ق از شهر و ساکنان حفاظت می کرد، در دهه ی 1860 ویران شده بود، اما دروازه ها سرپا بودند و کم و بیش از آن ها مراقبت می شد. در سال 1900م/1318 هـ ق این دروازه ها کلاً ویران نشده بودند و تقریباً در بخش الحاقی رو به خشکی شهر، پنهان شده و تنها آثار آن ها در بعضی جاها دیده می شد (3).
تاریخ پیدایی این منطقه برابر است با زمان پیدایی سکونت و تمدن در کناره ی خلیج فارس. تاریخ نگاران، حضور تمدن و زندگی را در این منطقه به هشت هزار سال پیش از میلاد مسیح می رسانند (4). اما اگر جنبه های اغراقی را کنار بگذاریم، تمدن عیلامی از هزاره ی چهارم ق. م و عصر طلایی آن 1200 ق. م در این منطقه درخشش داشته است. وجود معابد و آثار سکونت های پیشین در نقاط مختلف، این پیشینه را به ثبوت می رساند.
نام های « لیان » ( عیلامی) « یوناخا » ( یونانی )، « مزامبریا » ( یونانی )، « بوخت اردشیر » ( ساسانی )، « البوشهر » ( عربی )، « بوشایر » ( انگلیسی ) و بوشهر ( فارسی ) در زمان های مختلف بر این شهر و منطقه اطلاق می شده است (5).
اولین خاندان حکومتی که در بوشهر و توابع به حکمرانی پرداخت، خاندن آل مذکور از طایفه ی ابومهیری بود که از 1155ق/1735م و کمی قبل از جلوس نادر شاه رسمیت یافت (6). از همین زمان به تدریج بوشهر به جای بندرِ عباسی اهمیت یافت، به گونه ای که در دوره ی زندیه از بنادر مهم و در دوره ی قاجاریه به مهم ترین بندر جنوبی کشور تبدیل شد. همین اهمیت، بوشهر را از نظر سیاسی، اقتصادی و بین المللی به یکی از کانون های تحولات تبدیل کرد، به گونه ای که تجار بوشهری در تحولات سیاسی و اجتماعی نقش آفرینی کردند و از نظر اقتصادی، ثروت و شهرت برخی از تجار مانند معین التجار، سیدمحمدرضا کازرونی، ملک التجار ( محمدمهدی ملک ) و رئیس التجار ( عبدالرسول طالبی ) از مرزهای ایران و منطقه نیز فراتر بود، کشورهای اروپایی در این شهر نمایندگی داشتند و از ملیت های مختلف در این شهر به تجارت و سیاست مشغول بودند. این ویژگی ها که برای بوشهر ثروت و شهرت را به همراه آورده بود، باعث شد مجموعه ای از آثار و بناهای مجلل و باشکوه نیز ساخته شود. این بناها که نشان از قدرت و ثروت مالکان و صاحبانشان داشت، در عین حال نشانه ی تجمل و هنر نیز بودند. متأسفانه در قرن اخیر در اثر تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور و نیز تغییرات شهری، بسیاری از بناهای باشکوه پیشین یا ویران شده و جای آن ها را بناهای دیگری گرفته اند و یا به حالت نیمه ویران باقی مانده اند و البته معدودی پس از بازسازی، تغییر کاربری داده اند. در این مقاله تلاش شده پس از مرور کوتاه ویژگی های معماری بوشهر که با خصوصیات آب و هوایی و اقلیمی آن انطباق داشت، برخی از ساختمان های شاخص بوشهر در دوره های زندیه و قاجار که اکنون اثری از آن ها نیست- و انتخاب عنوان مقاله نیز از همین روست- معرفی شوند.
در شهر بوشهر قدمت اکثر ساختمان ها به دوره های زندیه و قاجاریه بازمی گردد. اگرچه در طول زمان به دلیل نوسازی و توسعه ی شهر برخی از بناها از بین رفته اند (7)، اما هنوز در محله های قدیمی شهر، ساختمان های کهنِ مشهوری وجود دارد که برخی کماکان مسکونی هستند اما برخی دیگر یا رو به ویرانی نهاده و یا در دست بازسازی و احیا هستند. ساختمان های کهنِ بوشهر کاربری های مختلفی داشتند؛ از منازل مسکونی و بازارها و تجارتخانه ها گرفته، تا مساجد و کلیساها و کنیسه ها و کنسولگری ها و بناهای دیگر. این بناهای کهن در محلات مختلف بوشهر حکایت از معماری سازگار با اقلیم و آب و هوای این شهر تاریخی دارد به دلیل مجاورت دریا ( خلیج فارس ) و شرایط اقلیمی، شهر بوشهر در بیشتر ایام سال آب و هوایی گرم و مرطوب دارد. این ویژگی در شکل معماری و مصالح بناها نیز بازتاب آشکاری داشته است. از جمله مهم ترین عواملی که در ساخت بناهای این شهر مورد توجه بوده می توان به اقلیم منطقه، شکل ساخت، جهت قرارگیری بناها برای استفاده از « سایه » و « باد »، نور، نوع مصالح، تعداد طبقات، اتاق ها، بناهای جانبی مانند سرویس خدماتی اشاره کرد.
1. شکل ساخت: خانه هایی که در چهارمحله ی قدیمی بوشهر ( « بهبهانی »، « دهدشتی »، « شنبدی » و « کوتی » ) قرار دارند، به شکل حیاط مرکزی ساخته می شدند؛ بدین معنا که حیاط در وسط قرار داشت و در چهار جهتِ آن اتاق هایی در یک، دو و سه طبقه ساخته می شد.
2. جهت استقرار خانه ها: یکی از مؤلفه های مهم در ساخت بناهای بوشهر، استفاده از سایه و باد بود. برای این منظور از عناصری همچون حیاط مرکزی، بادگیر، ارتفاع دادن به ساختمان، ایجاد گذر ( کوچه ) در اطراف بنا، استفاده از بازشوهای متعدد در اتاق ها، کم عرض کردن کوچه ها، کوتاه کردن ارتفاع دیوار جبهه ی غربی یا شمالی استفاده می کردند. از آنجا که این عناصر نقش مهمی در کاهش دما و ایجاد سایه ی مناسب داشتند، به اختصار معرفی می شوند:
# استفاده از حیاط مرکزی این امتیاز را داشت که همواره در طول روز، دو جبهه ی داخلی سایه داشت و با ورود هوا و گردشِ آن در حول یک مرکز ( حیاط )، هوای مطبوعی ایجاد می شد.
# در گذشته اکثر ساختمان های بوشهر بادگیر داشت. بادگیرها، جریان هوا را به داخل ساختمان ها هدایت می کرد. اما امروزه از بادگیر استفاده نمی شود.
# با ارتفاع دادن به بنا از طریق افزودن بر طبقات، شرایط دستیابی به بادهای مناسب فراهم می گشت. به عنوان نمونه می توان از خانه های « آل شریف »، « حاج رئیس »، « بهبهانی » و « اکابریان » نام برد.
# ایجاد گذر در اطراف بنا و استفاده از کوچه های کم عرض در اطراف خانه ها از مشخصه های دیگر معماری بوشهر است که برای استفاده از سایه و باد کاربرد داشت. نسبت عرض کوچه به ارتفاع ساختمان موجب ورود بادهای مناسب از سمت دریا به داخل کوچه ها و هدایت آن از طریق بازشوها ( در و پنجره ها ) به داخل ساختمان و کاهش دما می شد.

استفاده از درها و پنجره های متعدد در قسمت های خارجی ساختمان نیز در کاهش دما و استفاده از باد موثر بود.

# عرض اندک کوچه ها نسبت به ارتفاع بلندخانه ها منجر می شد در اکثر ساعات روز در معابر سایه وجود داشته باشد، ضمن اینکه به جریان باد نیز کمک می کرد.
3. نور: در گذشته با استفاده از بازشوهای ثابت و متحرک، نور را به داخل اتاق ها هدایت می کردند. پنجره هایی که به صورت ثابت در بالای بازشوها تعبیه می شد، برای هدایت نور به داخل اتاق ها بود.
4. تعداد طبقات: اکثر ساختمان های محله های چهارگانه ی بافت قدیمی بوشهر در دو طبقه و برخی در سه طبقه ساخته می شدند. از جمله ساختمان های سه طبقه، خانه های بهبهانی ( سرای بهشتی )، حاج رئیس، اکابریان، گلشن، دیان زاده بود. یکی از علت های سه طبقه بودن خانه ها در بافت قدیم بوشهر، دستیابی به مسیر بادهای مناسب در فصل گرم و طاقت فرسای تابستان بوده است، زیرا بادی که از سمت دریا به ساحل می وزد از طریق بازشوهایی ( درها و پنجره ها ) که در بدنه و ارتفاعات خانه ها قرار داشته وارد محیط خانه می شده و تا حد زیادی سکونت در این بناها را ممکن می ساخته است.
5. اتاق ها: اتاق ها معمولاً به سه دسته تقسیم می شدند: زمستان نشین، تابستان نشین و مجلسی ( شاه نشین ). اتاق های زمستان نشین در طبقات پایین قرار داشتند و برای گرم نگه داشتن آن ها، در مقایسه با اتاق های تابستان نشین، سقف کوتاه تر و در و پنجره ی کمتری داشتند. اتاق های تابستان نشین در بالاترین طبقه قرار داشتند و برای دستیابی به هوای خنک در فصل تابستان، بازشوهای ( در و پنجره های ) متعددی در چهار جهت آن ها تعبیه می شد، همچنین سقف اتاق ها را بسیار بلند ( حدود چهار متر ) می ساختند. اتاق مجلسی برای پذیرایی از میهمان درنظر گرفته می شد و در آن از گچبری های نفیس، آینه کاری، سقف کاذب، اُرسی و بازشوها با شیشه های رنگی استفاده می شد. البته همه ی ساختمان ها اتاق مجلسی نداشتند، بلکه معمولاً در بناهایی که متعلق به اعیان و اشراف بود و میهمانان مهم داشتند و تردد افراد سرشناس در آن ها صورت می گرفت، درنظر گرفته می شد. در خانه های دو طبقه ( همکف و اول )، اتاق مجلسی در طبقه ی اول قرار داشت و در خانه های سه طبقه ( همکف، اول و دوم )، در طبقه ی دوم قرار داشت.
6. سرویس های خدماتی: شامل زیرزمین، چاه و حوضچه، خزینه، مطبخ خانه و آب انبار بود.
# زیرزمین: فضایی است که پایین تر از سطح زمین یا پایین تر از کف حیاط ساخته می شود. در قدیم از زیرزمین بیشتر برای خدمات جنبی، به ویژه انباری استفاده می شد.
# چاه و حوضچه، خزینه و مطبخ: در خانه های قدیمی بوشهر این چهار قسمت عموماً در طبقه ی همکف و در کنار هم قرار دارند. البته با توجه به تعداد حیاط ها و نیاز ساکنان، تعداد این سرویس ها خدماتی متفاوت بود.
# آب انبار: در اکثر خانه ها یک آب انبار در میانه ی حیاط قرار دارد. در فصل زمستان آب باران از طریق کانال هایی به داخل آب انبار وارد می شد و در فصل تابستان آب ذخیره شده، مورد استفاده قرار می گرفت.
3. تعداد حیاط ها: برخی از خانه ها متناسب با تعداد افراد یا نیازهایشان، حیاط های بیشتری داشتند. به عنوان مثال مجموعه ی حاج رئیس، چندین حیاط متصل به هم با کاربری های مختلف دارد و عمارت آقا سیدمحمدرضا کازرونی در محله ی « جفره علیباش » هفت حیاط بزرگ داشت.
4. نوع مصالح: سنگ، گچ، ساروچ، تیر چندل، خشت، کاهگل مصالح اصلی بناهای بوشهر را تشکیل می دهند. از سنگ و گچ در همه ی قسمت های ساختمان و از تیرهای چندل در پوشش سقف ها و از ساروچ در قسمت هایی که به صورت مستقیم با آب تماس داشت، استفاده می شد.

معرفی بناهای از بین رفته

در بوشهر بناها و ساختمان های بزرگ و مجللی وجود داشته است. اما در حال حاضر تعداد کمی از این ساختمان های با ارزش باقی مانده و اکثر آن ها در اثر عوامل طبیعی و انسانی از بین رفته اند. بناها معمولاً به نام مالک آن ها نامگذاری می شد. برخی نیز بر حسب شغل و سمت مالکش شناخته می شد مانند « خانه قاضی » ( که حل و فصل مشکلات و رسیدگی به شکایات مردم را انجام می داد ) یا « عمارت خرمایی » ( که شغل مالک بنا تجارت و فروش خرمای شهرستان دشتی یا خورموج در بوشهر بود ).
از جمله مهم ترین و مشهورترین ساختمان های بوشهر که تخریب شده اند و امروز اثری از آن ها باقی نمانده است عبارتند از: خانه ی آل صفر ( آل شریف )، خانه ی بهبهانی، خانه ی حمال باشی، خانه ی دیان زاده، خانه ی قاضی، خانه ی گلزاد، خانه ی ملک، عمارت بانک، عمارت حاج عبدالنبی و کربلایی حسن برازجانی، عمارت نوشاد برزاجانی، عمارت بهبهانی، عمارت توکل، عمارت تیمسار، عمارت خاکزاد، عمارت حیدر دشتی، عمارت میرزاخلیل دشتی، عمارت زیکلر، عمارت صالحی، عمارت طباطبایی، عمارت عزیزی، عمارت علوی کنگانی، عمارت کپتان، عمارت معین التجار، عمارت اصغری، عمارت ایزی (8)، عمارت زیتون، عمارت آرشام، عمارت هفته، کنسولگری آلمان، کنسولگری روسیه، کنسولگری هلند، عمارت گری پل، عمارت حاج بشیرخان، عمارت حاج رییس، عمارت حاج محمد رفیع، عمارت حاج محمد شفیع، عمارت کازرونی، عمارت تیگران ملکم، عمارت آریوز، عمارت بهبهانی، عمارت تاتو، عمارت چه باغ، عمارت خرمایی، عمارت زارعی. عمارت گلزاد، عمارت موقرالدوله، عمارت ایرانی، عمارت بهرامی، عمارت دریابیگی، عمارت دمستانی.
اگرچه تمام بناهای یادشده مجلل و بزرگ و زیبا بودند و در زمان حیات سازندگانشان، از جاه و مقام مالکانشان حکایت داشتند، اما برخی از آن ها به دلیل معماری منحصر به فردشان در این مقاله معرفی می شوند. نویسنده با استفاده از عکس ها و اسناد باقی مانده از گذشته و نیز گفت و گو با شاهدان و بازماندگان مالکان خانه ها و نیز تحقیقات میدانی تلاش کرده ام بخشی از معماری گمشده ی بوشهر را بازیابی کنم. بدین منظور نُه بنا از میان ساختمان هایی که امروز اثری از آن ها باقی نمانده است را برای معرفی در این مقاله برگزیدم؛ هرچند نتایج بیش از یک دهه تحقیق میدانی و گفت و گو با مطلعانی که بسیاری از آن ها نیز اکنون در قید حیات نیستند و نیز مستند نگاری و عکس برداری از بناهایی که برخی از آن ها نیز در این فاصله از بین رفته اند، در قالب کتابی مفصل به زودی منتشر خواهد شد.
1. خانه ی آل صفر ( آل شریف ).
2. خانه ی حمال باشی زاده.
3. خانه ی قاضی.
4. عمارت آرشام.
5. کنسولگری هلند.
6. عمارت حاج رئیس.
7. عمارت کازرونی.
8. عمارت بهبهانی.
9. عمارت موقرالدوله.

خانه ی آل صفر ( آل شریف )

این ساختمان ها توسط حاج عبدالنبی آل صفر، از تجار معروف بوشهری در محله ی « کوتی » ساخته شد. بنا، شش حیاط مرکزی داشته و شامل حیاط اندرونی، دو حیاط خدماتی و سه حیاط مسکونی بوده است. از تزئینات گچبری و آینه کاری در اتاق های مجلسی به شکل نقوش پرندگان و گل ها بر سطوح دیوارها و گوشه های طاقچه ها استفاده شده بود. متأسفانه امروز جای این مجموعه ی بزرگ، مدرسه ای توسط سازمان مدارس و نوسازی احداث شده است (9). عکسی از ویرانه ی بنا، قبل از تخریب، که تزیینات طاقچه ها را با نقوش گل و مرغ نشان می دهد، حکایت از معماری زیبا و مجلل بنا دارد. ( عکس شماره 1 )

خانه ی حمال باشی زاده

این بنا که در محله ی « شنبدی » قرار داشته، توسط حاج عبدالرسول حمال باشی زاده یا حاج عبدالرسول کلانتری بوشهری احداث شد. بنا که به خانه ی حمال باشی مشهور بوده، به شکل حیاط مرکزی در دو طبقه ی همکف و اول ساخته شده بود. در طبقه ی همکف اتاق زمستانه، خزینه ( حمام )، انباری، چاه و حوض خانه و در طبقه ی اول، اتاق مجلسی، صندوق خانه، مطبخ خانه و دو اتاق پنج دری قرار داشت.
در اتاق مجلسی از تزیینات آینه کاری و گچبری با اشکال پرندگان، فرشتگان، گل ها، خوشه های انگور برسطوح دیوارها و طاقچه ها استفاده شده بود و سقف اتاق نیز با نقاشی هایی از پرندگان، دسته گل، آیات قرآنی و اسامی معصومین مزین شده بود. این بنای زیبا و منحصر به فرد در سیزده اسفندماه 1382هـ ش. تخریب شد (10). عکس های ارایه شده از بنا که هفت ماه قبل از تخریب گرفته شده، تزیینات زیبای داخلی و بازشوهای اتاق ها را نشان می دهد ( عکس های شماره 2 و3 ).

خانه ی قاضی

محمدجعفر قاضی

از تجار و بازرگانان سرشناس دوره ی قاجار، خانه ای زیبا و مجلل در مرز بین دو محله ی شنبدی و بهبهانی احداث کرد. او امین و مورد اعتماد مردم بود و مردم برای حلّ و فصل اختلافاتشان به نزد او می رفتند، از همین رو به « قاضی » مشهور بود.
خانه ی قاضی از چهار حیاط مجزا تشکیل شده و شامل، حیاط بیرونی، حیاط اندرونی، حیاط خدماتی و حیاط اصطبل بود. از تزیینات این بنا سه اُرسی بزرگ، گچبری زیبا و نفیس در اتاق های مجلسی و سقف کاذب را می توان نام برد. این خانه در سال های گذشته تخریب شده است (11). عکس یک تکه از گچبری بنا ظرافت و هنر به کار رفته در تزئینات خانه را نشان می دهد ( عکس شماره 4 )

عمارت آرشام ملکم

این ساختمان در محله ی « بیسیم » قرار داشته و توسط آرشام ملکم، تاجر ارمنی ساکن بوشهر، در دو طبقه ساخته شده بود. استقرار بنا ( در امتداد محور طولی ساختمان )، شمال به جنوب بوده و در طبقه ی همکف، چهار اتاق ( چهار دری )، آشپزخانه، سالن ناهارخوری، سرویس بهداشتی، و در طبقه ی لون، دو اتاق ( چهار دری ) و یک سرویس بهداشتی ساخته شده بود. در حیاط عمارت، دو انبار، یک زمین بازی تنیس، مجموعه ای از گل های گوناگون لادن، نرگس، اطلسی و درختان متعدد وجود داشت. این بنا در گذشته از بین رفته است (12).

کنسولگری هلند

نقشه ی ساختمان کنسولگری هلند مستطیل شکل و جهت استقرار بنا ( در امتداد محور طولی ساختمان ) شمال به جنوب بوده است. کنسولگری هلند در محله ی « جفره علیباش » قرار داشته و در برخی منابع از آن « هلندآباد » یاد شده است.
ساختمان در دو طبقه ی همکف و اول ساخته شده و در طبقه ی همکف هشت اتاق و در طبقه ی اول چهار اتاق داشته است. کف اتاق با گچ و سقف آن ها با تیرهای چوبی پوشانده شده بود.
در حیاط بنا، یک آب انبار، یک حلقه چاه آب شیرین و درختان متعدد وجود داشته است. این بنا به منظور ساخت نیروی هوایی بوشهر، تخریب شد (13) ( عکس شماره 5 ).

عمارت حاج رییس

عمارت حاج رییس، توسط حاج عبدالرسول طالبی، در محله ی « باغ ملاء » احداث گردید. در حیاط دو ساختمان مجزا و جداگانه از یکدیگر وجود داشت. عمارت اول در سه طبقه ( زیرزمین، همکف، اول ) عمارت دوم در یک طبقه ( همکف ) ساخته شده بود. کف تمام اتاق ها و راهروها با گچ و سقف آن ها با تیرهای چوبی پوشانده شده بود. در حیاط چند باغچه، یک آب انبار، اصطبل و حمام بوده است. این دو ساختمان بزرگ و مجلل در هنگام ساخت پایگاه هوایی بوشهر، در محوطه ی پایگاه قرار گرفت و تخریب شد (14).

عمارت کازرونی

ساختمان کازرونی هفت حیاط و هفت ساختمان جداگانه و مستقل از یکدیگر داشت و توسط سیدمحمدرضا کازرونی، در محله ی « جفره علیباش » ساخته شد. در هر کدام از حیاط ها یک ساختمان در یک یا دو طبقه قرار داشت. متأسفانه این بنای ارزشمند که یادآور قیام شهید رئیس علی دلواری بوده، در هنگام ساخت پایگاه هوایی بوشهر در محدوده ی پایگاه قرار گرفته و تخریب شد (15) ( عکس شماره 6 ).

عمارت بهبهانی

عمارت بهبهانی، به وسیله ی حاج محمدباقر بهبهانی در محله ی « مخبلند »، در سه طبقه ( زیرزمین، همکف و اول ) بنا شد. جهت استقرار ساختمان ( در امتداد محور طولی ) شمال به جنوب بوده و در طبقه ی همکف چهار اتاق ( پنج دری ) و در طبقه ی اول دو اتاق ( پنج دری ) قرار داشت. کف اتاق ها با ساروچ و سقف آن ها با تیرهای چوبی پوشانده شده بود. در حیاط انواع گونه های خرما، درختان انگور، انجیر سیاه و سفید، لیلک، لیموترش، نارنج، سپسون ریز و درشت و انواع گل های کاغذی قرمز رنگ، گل یاس و گل نرگس وجود داشت.
در حیاط، علاوه بر درختان متعدد، یک آب انبار بزرگ، چهار حلقه چاه آب، یک اصطبل مسقف و سه اتاق برای خدمه و نگهبانان وجود داشت. کف حیاط نیز با سنگ های مربع شکل فرش بود. این بنای بزرگ و ارزشمند در سال 1353 هـ ش با احداث پایگاه هوایی بوشهر تخریب شد (16) ( عکس شماره 7 ).

عمارت موقرالدوله

این ساختمان توسط مرحوم موقرالدوله بوشهری، حکمران اواخر عهد قاجار در بوشهر و بندرعباس، در محله ی « بهمنی » احداث شد. بعدها حاج اسماعیل قنبری، عمارت و زمین های اطراف آن را خریداری کرد. عمارت، پنج حیاط جداگانه، و در هر کدام از حیاط ها، یک ساختمان داشت. عمارت اصلی که از آن به عنوان زندگی و محل سکونت استفاده می شد، در دو طبقه ی همکف و اول ساخته شده بود. در دو جهت شمال شرقی و جنوب شرقی بنا، دو برج دایره شکل به چشم می خورد.
در حیاط، دو حلقه چاه آب، یک آب انبار و یک زمین بازی فوتبال و تنیس قرار داشت. این بنا نیز به منظور احداث پایگاه هوایی بوشهر تخریب شد (17)

پی‌نوشت‌ها:

1. پژوهشگر معماری بوشهر
2. فلور، ویلم:
ظهور و سقوط بوشهر، ترجمه ی حسن زنگنه، چاپ اول، تهران: انتشارات طلوع، پاییز 1387، ص 11.
3. همان، ص 41.
4. بیانی، شیرین: هشت مقاله در زمینه ی تاریخ تهران: توس، 1352.
5. حمیدی، سیدجعفر:
فرهنگ نامه بوشهر، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، صص 9-10.
6. همان، ص 11.
7. برخی از بناهایی که از بین رفته اند عبارتند از: خانه ی آل صفر ( آل شریف )، خانه ی بهبهانی، خانه ی دیان زاده، خانه ی قاضی، خانه ی حمال باشی، عمارت بهبهانی، عمارت توکل، عمارت تیمسار، عمارت حیدر دشتی، عمارت صالحی، عمارت عزیزی، عمارت کپتان، عمارت معین التجار، عمارت آرشام، عمارت زیتون، کنسولگری آلمان، کنسولگری روسیه، کنسولگری هلند، عمارت موقرالدوله، عمارت دریابیگی.
8. ایزی
نام پزشکی انگلیسی بود که مدتی در این ساختمان که متعلق به پدر حاج رضا هفته بود، زندگی می کرد.
9. مصاحبه با آقای حمید ربانی آل شریف، بوشهر، 26 مهرماه 1384.
10. مصاحبه با آقای ایرج نیک خواه، شیراز، 2 مهرماه 1382 و بازدید نگارنده از بنا.
11. مصاحبه با آقای عبدالرحیم جعفری ( بوشهر، 2 اردیبهشت 1377 )؛ مصاحبه با آقای عباس مشلش ( بوشهر، 2 آبان 1382 ) و بازدید نگارنده از بنا.
12. مصاحبه با آقایان حسن برازجانی ( شیراز، 18 مرداد 1383 )، عبدالکریم چرخساز ( شیراز، 2 خردادماه 1385 )؛ حاج اسماعیل رایانی ( شیراز، 12 شهریور 1385 ) و حسن برازجانی ( شیراز، 18 مرداد ماه 1383 ).
13. مصاحبه با آقایان عبدالعلی بحرینی ( شیراز، 18 آبان 1382 )؛ عبدالرضا تاج الدینی ( بوشهر، 29 آبان 1382 ) و حسن دشتیاری زاده ( بوشهر، 5 مهر 1384 ).
14. مصاحبه با آقایان پرویز اژدرزاده ( شیراز، 17 فروردین 1382 ) و حسن برازجانی ( شیراز، 19 آبان ماه 1382 ) و خانم خدیجه بی بی طالبی ( شیراز، 24 آبان 1382 ).
15. مصاحبه با آقایان عبدالکریم کازرونی، نوه ی سیدمحمدرضا کازرونی ( بوشهر، 26 اردیبهشت 1380 ) و حسن برازجانی ( شیراز، 19 آبان 1382 ) .
16. مصاحبه با آقای محمدعلی عباس زاده ( شیراز، 12 مرداد 1385 ) و خانم حاجیه مکیه بهبهانی، خواهرزاده ی حاج محمدباقر بهبهانی ( بوشهر، 8 مهر 1385 ).
17. مصاحبه با آقایان اسماعیل قنبری ( بوشهر، 3 مهر 1384 ) و حاج اسماعیل رایانی ( شیراز، 21 شهرویر 1385 ).

منبع مقاله :
خیراندیش، دکترعبدالرسول، تبریزنیا، مجتبی؛ (1391)، پژوهشنامه خلیج فارس ( دفتر پنجم)، ( بی م )، تهران: خانه کتاب، چاپ اول