معماري گمشده بوشهر

چکيده

در شهر و استان بوشهر ساختمان هاي فراواني وجود دارند که قدمت آن ها به دوران زنديه و قاجاريه مي رسد. برخي از آن ها از گزند روزگار مصون مانده و استوار تا به امروز مانده اند. اما متأسفانه بسياري نيز از بين رفته اند. در اين مقاله تلاش شده جلوه هايي از معماري بوشهر عرضه گردد. بدين منظور، پس از اشاره اي کوتاه به ويژگي هاي معماري بوشهر و نشانه هاي سازگاري آن با اقليم و آب و هواي منطقه، تعدادي از بناهاي شاخص بوشهر، بازمانده از خلال قرون، معرفي مي شوند.

واژگان کليدي:

بوشهر، معماري، ساختمان هاي قديمي

درآمد

بوشهر در منتهااليه شمالي شبه جزيره اي قرار دارد که از ماسه سنگ هاي دوران چهارم زمين شناسي ساخته شده است. طول شبه جزيره تقريباً بيست کيلومتر مايل و عرض آن در پهن ترين قسمت شش کيلومتر است، که به موازات سرزمين اصلي واقع شده و در ميانه ي آن توسط دشتي ماسه اي به پهناي حدوداً سي کيلومتر، موسوم به « مشيله »، به سرزمين اصلي ايران متصل مي گردد (2).
سطح شبه جزيره ي بوشهر چنان پست و کم ارتفاع است که کسي از راه دريا وارد بندر مي شود، خانه ها را زودتر از شبه جزيره رؤيت مي کند. بنابراين بوشهر از مسافت دور، چشم اندازي زيبا و باشکوه دارد. در گذشته پيرامون بوشهر حدود سه کيلومتر بود که بارويي با چند برج از سمت خشکيِ آن محافظت مي کرد. اين حصار که تا اواخر سال 1849م/1265 هـ ق از شهر و ساکنان حفاظت مي کرد، در دهه ي 1860 ويران شده بود، اما دروازه ها سرپا بودند و کم و بيش از آن ها مراقبت مي شد. در سال 1900م/1318 هـ ق اين دروازه ها کلاً ويران نشده بودند و تقريباً در بخش الحاقي رو به خشکي شهر، پنهان شده و تنها آثار آن ها در بعضي جاها ديده مي شد (3).
تاريخ پيدايي اين منطقه برابر است با زمان پيدايي سکونت و تمدن در کناره ي خليج فارس. تاريخ نگاران، حضور تمدن و زندگي را در اين منطقه به هشت هزار سال پيش از ميلاد مسيح مي رسانند (4). اما اگر جنبه هاي اغراقي را کنار بگذاريم، تمدن عيلامي از هزاره ي چهارم ق. م و عصر طلايي آن 1200 ق. م در اين منطقه درخشش داشته است. وجود معابد و آثار سکونت هاي پيشين در نقاط مختلف، اين پيشينه را به ثبوت مي رساند.
نام هاي « ليان » ( عيلامي) « يوناخا » ( يوناني )، « مزامبريا » ( يوناني )، « بوخت اردشير » ( ساساني )، « البوشهر » ( عربي )، « بوشاير » ( انگليسي ) و بوشهر ( فارسي ) در زمان هاي مختلف بر اين شهر و منطقه اطلاق مي شده است (5).
اولين خاندان حکومتي که در بوشهر و توابع به حکمراني پرداخت، خاندن آل مذکور از طايفه ي ابومهيري بود که از 1155ق/1735م و کمي قبل از جلوس نادر شاه رسميت يافت (6). از همين زمان به تدريج بوشهر به جاي بندرِ عباسي اهميت يافت، به گونه اي که در دوره ي زنديه از بنادر مهم و در دوره ي قاجاريه به مهم ترين بندر جنوبي کشور تبديل شد. همين اهميت، بوشهر را از نظر سياسي، اقتصادي و بين المللي به يکي از کانون هاي تحولات تبديل کرد، به گونه اي که تجار بوشهري در تحولات سياسي و اجتماعي نقش آفريني کردند و از نظر اقتصادي، ثروت و شهرت برخي از تجار مانند معين التجار، سيدمحمدرضا کازروني، ملک التجار ( محمدمهدي ملک ) و رئيس التجار ( عبدالرسول طالبي ) از مرزهاي ايران و منطقه نيز فراتر بود، کشورهاي اروپايي در اين شهر نمايندگي داشتند و از مليت هاي مختلف در اين شهر به تجارت و سياست مشغول بودند. اين ويژگي ها که براي بوشهر ثروت و شهرت را به همراه آورده بود، باعث شد مجموعه اي از آثار و بناهاي مجلل و باشکوه نيز ساخته شود. اين بناها که نشان از قدرت و ثروت مالکان و صاحبانشان داشت، در عين حال نشانه ي تجمل و هنر نيز بودند. متأسفانه در قرن اخير در اثر تحولات اقتصادي و اجتماعي کشور و نيز تغييرات شهري، بسياري از بناهاي باشکوه پيشين يا ويران شده و جاي آن ها را بناهاي ديگري گرفته اند و يا به حالت نيمه ويران باقي مانده اند و البته معدودي پس از بازسازي، تغيير کاربري داده اند. در اين مقاله تلاش شده پس از مرور کوتاه ويژگي هاي معماري بوشهر که با خصوصيات آب و هوايي و اقليمي آن انطباق داشت، برخي از ساختمان هاي شاخص بوشهر در دوره هاي زنديه و قاجار که اکنون اثري از آن ها نيست- و انتخاب عنوان مقاله نيز از همين روست- معرفي شوند.
در شهر بوشهر قدمت اکثر ساختمان ها به دوره هاي زنديه و قاجاريه بازمي گردد. اگرچه در طول زمان به دليل نوسازي و توسعه ي شهر برخي از بناها از بين رفته اند (7)، اما هنوز در محله هاي قديمي شهر، ساختمان هاي کهنِ مشهوري وجود دارد که برخي کماکان مسکوني هستند اما برخي ديگر يا رو به ويراني نهاده و يا در دست بازسازي و احيا هستند. ساختمان هاي کهنِ بوشهر کاربري هاي مختلفي داشتند؛ از منازل مسکوني و بازارها و تجارتخانه ها گرفته، تا مساجد و کليساها و کنيسه ها و کنسولگري ها و بناهاي ديگر. اين بناهاي کهن در محلات مختلف بوشهر حکايت از معماري سازگار با اقليم و آب و هواي اين شهر تاريخي دارد به دليل مجاورت دريا ( خليج فارس ) و شرايط اقليمي، شهر بوشهر در بيشتر ايام سال آب و هوايي گرم و مرطوب دارد. اين ويژگي در شکل معماري و مصالح بناها نيز بازتاب آشکاري داشته است. از جمله مهم ترين عواملي که در ساخت بناهاي اين شهر مورد توجه بوده مي توان به اقليم منطقه، شکل ساخت، جهت قرارگيري بناها براي استفاده از « سايه » و « باد »، نور، نوع مصالح، تعداد طبقات، اتاق ها، بناهاي جانبي مانند سرويس خدماتي اشاره کرد.
1. شکل ساخت: خانه هايي که در چهارمحله ي قديمي بوشهر ( « بهبهاني »، « دهدشتي »، « شنبدي » و « کوتي » ) قرار دارند، به شکل حياط مرکزي ساخته مي شدند؛ بدين معنا که حياط در وسط قرار داشت و در چهار جهتِ آن اتاق هايي در يک، دو و سه طبقه ساخته مي شد.
2. جهت استقرار خانه ها: يکي از مؤلفه هاي مهم در ساخت بناهاي بوشهر، استفاده از سايه و باد بود. براي اين منظور از عناصري همچون حياط مرکزي، بادگير، ارتفاع دادن به ساختمان، ايجاد گذر ( کوچه ) در اطراف بنا، استفاده از بازشوهاي متعدد در اتاق ها، کم عرض کردن کوچه ها، کوتاه کردن ارتفاع ديوار جبهه ي غربي يا شمالي استفاده مي کردند. از آنجا که اين عناصر نقش مهمي در کاهش دما و ايجاد سايه ي مناسب داشتند، به اختصار معرفي مي شوند:
# استفاده از حياط مرکزي اين امتياز را داشت که همواره در طول روز، دو جبهه ي داخلي سايه داشت و با ورود هوا و گردشِ آن در حول يک مرکز ( حياط )، هواي مطبوعي ايجاد مي شد.
# در گذشته اکثر ساختمان هاي بوشهر بادگير داشت. بادگيرها، جريان هوا را به داخل ساختمان ها هدايت مي کرد. اما امروزه از بادگير استفاده نمي شود.
# با ارتفاع دادن به بنا از طريق افزودن بر طبقات، شرايط دستيابي به بادهاي مناسب فراهم مي گشت. به عنوان نمونه مي توان از خانه هاي « آل شريف »، « حاج رئيس »، « بهبهاني » و « اکابريان » نام برد.
# ايجاد گذر در اطراف بنا و استفاده از کوچه هاي کم عرض در اطراف خانه ها از مشخصه هاي ديگر معماري بوشهر است که براي استفاده از سايه و باد کاربرد داشت. نسبت عرض کوچه به ارتفاع ساختمان موجب ورود بادهاي مناسب از سمت دريا به داخل کوچه ها و هدايت آن از طريق بازشوها ( در و پنجره ها ) به داخل ساختمان و کاهش دما مي شد.

استفاده از درها و پنجره هاي متعدد در قسمت هاي خارجي ساختمان نيز در کاهش دما و استفاده از باد موثر بود.

# عرض اندک کوچه ها نسبت به ارتفاع بلندخانه ها منجر مي شد در اکثر ساعات روز در معابر سايه وجود داشته باشد، ضمن اينکه به جريان باد نيز کمک مي کرد.
3. نور: در گذشته با استفاده از بازشوهاي ثابت و متحرک، نور را به داخل اتاق ها هدايت مي کردند. پنجره هايي که به صورت ثابت در بالاي بازشوها تعبيه مي شد، براي هدايت نور به داخل اتاق ها بود.
4. تعداد طبقات: اکثر ساختمان هاي محله هاي چهارگانه ي بافت قديمي بوشهر در دو طبقه و برخي در سه طبقه ساخته مي شدند. از جمله ساختمان هاي سه طبقه، خانه هاي بهبهاني ( سراي بهشتي )، حاج رئيس، اکابريان، گلشن، ديان زاده بود. يکي از علت هاي سه طبقه بودن خانه ها در بافت قديم بوشهر، دستيابي به مسير بادهاي مناسب در فصل گرم و طاقت فرساي تابستان بوده است، زيرا بادي که از سمت دريا به ساحل مي وزد از طريق بازشوهايي ( درها و پنجره ها ) که در بدنه و ارتفاعات خانه ها قرار داشته وارد محيط خانه مي شده و تا حد زيادي سکونت در اين بناها را ممکن مي ساخته است.
5. اتاق ها: اتاق ها معمولاً به سه دسته تقسيم مي شدند: زمستان نشين، تابستان نشين و مجلسي ( شاه نشين ). اتاق هاي زمستان نشين در طبقات پايين قرار داشتند و براي گرم نگه داشتن آن ها، در مقايسه با اتاق هاي تابستان نشين، سقف کوتاه تر و در و پنجره ي کمتري داشتند. اتاق هاي تابستان نشين در بالاترين طبقه قرار داشتند و براي دستيابي به هواي خنک در فصل تابستان، بازشوهاي ( در و پنجره هاي ) متعددي در چهار جهت آن ها تعبيه مي شد، همچنين سقف اتاق ها را بسيار بلند ( حدود چهار متر ) مي ساختند. اتاق مجلسي براي پذيرايي از ميهمان درنظر گرفته مي شد و در آن از گچبري هاي نفيس، آينه کاري، سقف کاذب، اُرسي و بازشوها با شيشه هاي رنگي استفاده مي شد. البته همه ي ساختمان ها اتاق مجلسي نداشتند، بلکه معمولاً در بناهايي که متعلق به اعيان و اشراف بود و ميهمانان مهم داشتند و تردد افراد سرشناس در آن ها صورت مي گرفت، درنظر گرفته مي شد. در خانه هاي دو طبقه ( همکف و اول )، اتاق مجلسي در طبقه ي اول قرار داشت و در خانه هاي سه طبقه ( همکف، اول و دوم )، در طبقه ي دوم قرار داشت.
6. سرويس هاي خدماتي: شامل زيرزمين، چاه و حوضچه، خزينه، مطبخ خانه و آب انبار بود.
# زيرزمين: فضايي است که پايين تر از سطح زمين يا پايين تر از کف حياط ساخته مي شود. در قديم از زيرزمين بيشتر براي خدمات جنبي، به ويژه انباري استفاده مي شد.
# چاه و حوضچه، خزينه و مطبخ: در خانه هاي قديمي بوشهر اين چهار قسمت عموماً در طبقه ي همکف و در کنار هم قرار دارند. البته با توجه به تعداد حياط ها و نياز ساکنان، تعداد اين سرويس ها خدماتي متفاوت بود.
# آب انبار: در اکثر خانه ها يک آب انبار در ميانه ي حياط قرار دارد. در فصل زمستان آب باران از طريق کانال هايي به داخل آب انبار وارد مي شد و در فصل تابستان آب ذخيره شده، مورد استفاده قرار مي گرفت.
3. تعداد حياط ها: برخي از خانه ها متناسب با تعداد افراد يا نيازهايشان، حياط هاي بيشتري داشتند. به عنوان مثال مجموعه ي حاج رئيس، چندين حياط متصل به هم با کاربري هاي مختلف دارد و عمارت آقا سيدمحمدرضا کازروني در محله ي « جفره عليباش » هفت حياط بزرگ داشت.
4. نوع مصالح: سنگ، گچ، ساروچ، تير چندل، خشت، کاهگل مصالح اصلي بناهاي بوشهر را تشکيل مي دهند. از سنگ و گچ در همه ي قسمت هاي ساختمان و از تيرهاي چندل در پوشش سقف ها و از ساروچ در قسمت هايي که به صورت مستقيم با آب تماس داشت، استفاده مي شد.

معرفي بناهاي از بين رفته

در بوشهر بناها و ساختمان هاي بزرگ و مجللي وجود داشته است. اما در حال حاضر تعداد کمي از اين ساختمان هاي با ارزش باقي مانده و اکثر آن ها در اثر عوامل طبيعي و انساني از بين رفته اند. بناها معمولاً به نام مالک آن ها نامگذاري مي شد. برخي نيز بر حسب شغل و سمت مالکش شناخته مي شد مانند « خانه قاضي » ( که حل و فصل مشکلات و رسيدگي به شکايات مردم را انجام مي داد ) يا « عمارت خرمايي » ( که شغل مالک بنا تجارت و فروش خرماي شهرستان دشتي يا خورموج در بوشهر بود ).
از جمله مهم ترين و مشهورترين ساختمان هاي بوشهر که تخريب شده اند و امروز اثري از آن ها باقي نمانده است عبارتند از: خانه ي آل صفر ( آل شريف )، خانه ي بهبهاني، خانه ي حمال باشي، خانه ي ديان زاده، خانه ي قاضي، خانه ي گلزاد، خانه ي ملک، عمارت بانک، عمارت حاج عبدالنبي و کربلايي حسن برازجاني، عمارت نوشاد برزاجاني، عمارت بهبهاني، عمارت توکل، عمارت تيمسار، عمارت خاکزاد، عمارت حيدر دشتي، عمارت ميرزاخليل دشتي، عمارت زيکلر، عمارت صالحي، عمارت طباطبايي، عمارت عزيزي، عمارت علوي کنگاني، عمارت کپتان، عمارت معين التجار، عمارت اصغري، عمارت ايزي (8)، عمارت زيتون، عمارت آرشام، عمارت هفته، کنسولگري آلمان، کنسولگري روسيه، کنسولگري هلند، عمارت گري پل، عمارت حاج بشيرخان، عمارت حاج رييس، عمارت حاج محمد رفيع، عمارت حاج محمد شفيع، عمارت کازروني، عمارت تيگران ملکم، عمارت آريوز، عمارت بهبهاني، عمارت تاتو، عمارت چه باغ، عمارت خرمايي، عمارت زارعي. عمارت گلزاد، عمارت موقرالدوله، عمارت ايراني، عمارت بهرامي، عمارت دريابيگي، عمارت دمستاني.
اگرچه تمام بناهاي يادشده مجلل و بزرگ و زيبا بودند و در زمان حيات سازندگانشان، از جاه و مقام مالکانشان حکايت داشتند، اما برخي از آن ها به دليل معماري منحصر به فردشان در اين مقاله معرفي مي شوند. نويسنده با استفاده از عکس ها و اسناد باقي مانده از گذشته و نيز گفت و گو با شاهدان و بازماندگان مالکان خانه ها و نيز تحقيقات ميداني تلاش کرده ام بخشي از معماري گمشده ي بوشهر را بازيابي کنم. بدين منظور نُه بنا از ميان ساختمان هايي که امروز اثري از آن ها باقي نمانده است را براي معرفي در اين مقاله برگزيدم؛ هرچند نتايج بيش از يک دهه تحقيق ميداني و گفت و گو با مطلعاني که بسياري از آن ها نيز اکنون در قيد حيات نيستند و نيز مستند نگاري و عکس برداري از بناهايي که برخي از آن ها نيز در اين فاصله از بين رفته اند، در قالب کتابي مفصل به زودي منتشر خواهد شد.
1. خانه ي آل صفر ( آل شريف ).
2. خانه ي حمال باشي زاده.
3. خانه ي قاضي.
4. عمارت آرشام.
5. کنسولگري هلند.
6. عمارت حاج رئيس.
7. عمارت کازروني.
8. عمارت بهبهاني.
9. عمارت موقرالدوله.

خانه ي آل صفر ( آل شريف )

اين ساختمان ها توسط حاج عبدالنبي آل صفر، از تجار معروف بوشهري در محله ي « کوتي » ساخته شد. بنا، شش حياط مرکزي داشته و شامل حياط اندروني، دو حياط خدماتي و سه حياط مسکوني بوده است. از تزئينات گچبري و آينه کاري در اتاق هاي مجلسي به شکل نقوش پرندگان و گل ها بر سطوح ديوارها و گوشه هاي طاقچه ها استفاده شده بود. متأسفانه امروز جاي اين مجموعه ي بزرگ، مدرسه اي توسط سازمان مدارس و نوسازي احداث شده است (9). عکسي از ويرانه ي بنا، قبل از تخريب، که تزيينات طاقچه ها را با نقوش گل و مرغ نشان مي دهد، حکايت از معماري زيبا و مجلل بنا دارد. ( عکس شماره 1 )

خانه ي حمال باشي زاده

اين بنا که در محله ي « شنبدي » قرار داشته، توسط حاج عبدالرسول حمال باشي زاده يا حاج عبدالرسول کلانتري بوشهري احداث شد. بنا که به خانه ي حمال باشي مشهور بوده، به شکل حياط مرکزي در دو طبقه ي همکف و اول ساخته شده بود. در طبقه ي همکف اتاق زمستانه، خزينه ( حمام )، انباري، چاه و حوض خانه و در طبقه ي اول، اتاق مجلسي، صندوق خانه، مطبخ خانه و دو اتاق پنج دري قرار داشت.
در اتاق مجلسي از تزيينات آينه کاري و گچبري با اشکال پرندگان، فرشتگان، گل ها، خوشه هاي انگور برسطوح ديوارها و طاقچه ها استفاده شده بود و سقف اتاق نيز با نقاشي هايي از پرندگان، دسته گل، آيات قرآني و اسامي معصومين مزين شده بود. اين بناي زيبا و منحصر به فرد در سيزده اسفندماه 1382هـ ش. تخريب شد (10). عکس هاي ارايه شده از بنا که هفت ماه قبل از تخريب گرفته شده، تزيينات زيباي داخلي و بازشوهاي اتاق ها را نشان مي دهد ( عکس هاي شماره 2 و3 ).

خانه ي قاضي

محمدجعفر قاضي

از تجار و بازرگانان سرشناس دوره ي قاجار، خانه اي زيبا و مجلل در مرز بين دو محله ي شنبدي و بهبهاني احداث کرد. او امين و مورد اعتماد مردم بود و مردم براي حلّ و فصل اختلافاتشان به نزد او مي رفتند، از همين رو به « قاضي » مشهور بود.
خانه ي قاضي از چهار حياط مجزا تشکيل شده و شامل، حياط بيروني، حياط اندروني، حياط خدماتي و حياط اصطبل بود. از تزيينات اين بنا سه اُرسي بزرگ، گچبري زيبا و نفيس در اتاق هاي مجلسي و سقف کاذب را مي توان نام برد. اين خانه در سال هاي گذشته تخريب شده است (11). عکس يک تکه از گچبري بنا ظرافت و هنر به کار رفته در تزئينات خانه را نشان مي دهد ( عکس شماره 4 )

عمارت آرشام ملکم

اين ساختمان در محله ي « بيسيم » قرار داشته و توسط آرشام ملکم، تاجر ارمني ساکن بوشهر، در دو طبقه ساخته شده بود. استقرار بنا ( در امتداد محور طولي ساختمان )، شمال به جنوب بوده و در طبقه ي همکف، چهار اتاق ( چهار دري )، آشپزخانه، سالن ناهارخوري، سرويس بهداشتي، و در طبقه ي لون، دو اتاق ( چهار دري ) و يک سرويس بهداشتي ساخته شده بود. در حياط عمارت، دو انبار، يک زمين بازي تنيس، مجموعه اي از گل هاي گوناگون لادن، نرگس، اطلسي و درختان متعدد وجود داشت. اين بنا در گذشته از بين رفته است (12).

کنسولگري هلند

نقشه ي ساختمان کنسولگري هلند مستطيل شکل و جهت استقرار بنا ( در امتداد محور طولي ساختمان ) شمال به جنوب بوده است. کنسولگري هلند در محله ي « جفره عليباش » قرار داشته و در برخي منابع از آن « هلندآباد » ياد شده است.
ساختمان در دو طبقه ي همکف و اول ساخته شده و در طبقه ي همکف هشت اتاق و در طبقه ي اول چهار اتاق داشته است. کف اتاق با گچ و سقف آن ها با تيرهاي چوبي پوشانده شده بود.
در حياط بنا، يک آب انبار، يک حلقه چاه آب شيرين و درختان متعدد وجود داشته است. اين بنا به منظور ساخت نيروي هوايي بوشهر، تخريب شد (13) ( عکس شماره 5 ).

عمارت حاج رييس

عمارت حاج رييس، توسط حاج عبدالرسول طالبي، در محله ي « باغ ملاء » احداث گرديد. در حياط دو ساختمان مجزا و جداگانه از يکديگر وجود داشت. عمارت اول در سه طبقه ( زيرزمين، همکف، اول ) عمارت دوم در يک طبقه ( همکف ) ساخته شده بود. کف تمام اتاق ها و راهروها با گچ و سقف آن ها با تيرهاي چوبي پوشانده شده بود. در حياط چند باغچه، يک آب انبار، اصطبل و حمام بوده است. اين دو ساختمان بزرگ و مجلل در هنگام ساخت پايگاه هوايي بوشهر، در محوطه ي پايگاه قرار گرفت و تخريب شد (14).

عمارت کازروني

ساختمان کازروني هفت حياط و هفت ساختمان جداگانه و مستقل از يکديگر داشت و توسط سيدمحمدرضا کازروني، در محله ي « جفره عليباش » ساخته شد. در هر کدام از حياط ها يک ساختمان در يک يا دو طبقه قرار داشت. متأسفانه اين بناي ارزشمند که يادآور قيام شهيد رئيس علي دلواري بوده، در هنگام ساخت پايگاه هوايي بوشهر در محدوده ي پايگاه قرار گرفته و تخريب شد (15) ( عکس شماره 6 ).

عمارت بهبهاني

عمارت بهبهاني، به وسيله ي حاج محمدباقر بهبهاني در محله ي « مخبلند »، در سه طبقه ( زيرزمين، همکف و اول ) بنا شد. جهت استقرار ساختمان ( در امتداد محور طولي ) شمال به جنوب بوده و در طبقه ي همکف چهار اتاق ( پنج دري ) و در طبقه ي اول دو اتاق ( پنج دري ) قرار داشت. کف اتاق ها با ساروچ و سقف آن ها با تيرهاي چوبي پوشانده شده بود. در حياط انواع گونه هاي خرما، درختان انگور، انجير سياه و سفيد، ليلک، ليموترش، نارنج، سپسون ريز و درشت و انواع گل هاي کاغذي قرمز رنگ، گل ياس و گل نرگس وجود داشت.
در حياط، علاوه بر درختان متعدد، يک آب انبار بزرگ، چهار حلقه چاه آب، يک اصطبل مسقف و سه اتاق براي خدمه و نگهبانان وجود داشت. کف حياط نيز با سنگ هاي مربع شکل فرش بود. اين بناي بزرگ و ارزشمند در سال 1353 هـ ش با احداث پايگاه هوايي بوشهر تخريب شد (16) ( عکس شماره 7 ).

عمارت موقرالدوله

اين ساختمان توسط مرحوم موقرالدوله بوشهري، حکمران اواخر عهد قاجار در بوشهر و بندرعباس، در محله ي « بهمني » احداث شد. بعدها حاج اسماعيل قنبري، عمارت و زمين هاي اطراف آن را خريداري کرد. عمارت، پنج حياط جداگانه، و در هر کدام از حياط ها، يک ساختمان داشت. عمارت اصلي که از آن به عنوان زندگي و محل سکونت استفاده مي شد، در دو طبقه ي همکف و اول ساخته شده بود. در دو جهت شمال شرقي و جنوب شرقي بنا، دو برج دايره شکل به چشم مي خورد.
در حياط، دو حلقه چاه آب، يک آب انبار و يک زمين بازي فوتبال و تنيس قرار داشت. اين بنا نيز به منظور احداث پايگاه هوايي بوشهر تخريب شد (17)

پي‌نوشت‌ها:

1. پژوهشگر معماري بوشهر
2. فلور، ويلم:
ظهور و سقوط بوشهر، ترجمه ي حسن زنگنه، چاپ اول، تهران: انتشارات طلوع، پاييز 1387، ص 11.
3. همان، ص 41.
4. بياني، شيرين: هشت مقاله در زمينه ي تاريخ تهران: توس، 1352.
5. حميدي، سيدجعفر:
فرهنگ نامه بوشهر، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1380، صص 9-10.
6. همان، ص 11.
7. برخي از بناهايي که از بين رفته اند عبارتند از: خانه ي آل صفر ( آل شريف )، خانه ي بهبهاني، خانه ي ديان زاده، خانه ي قاضي، خانه ي حمال باشي، عمارت بهبهاني، عمارت توکل، عمارت تيمسار، عمارت حيدر دشتي، عمارت صالحي، عمارت عزيزي، عمارت کپتان، عمارت معين التجار، عمارت آرشام، عمارت زيتون، کنسولگري آلمان، کنسولگري روسيه، کنسولگري هلند، عمارت موقرالدوله، عمارت دريابيگي.
8. ايزي
نام پزشکي انگليسي بود که مدتي در اين ساختمان که متعلق به پدر حاج رضا هفته بود، زندگي مي کرد.
9. مصاحبه با آقاي حميد رباني آل شريف، بوشهر، 26 مهرماه 1384.
10. مصاحبه با آقاي ايرج نيک خواه، شيراز، 2 مهرماه 1382 و بازديد نگارنده از بنا.
11. مصاحبه با آقاي عبدالرحيم جعفري ( بوشهر، 2 ارديبهشت 1377 )؛ مصاحبه با آقاي عباس مشلش ( بوشهر، 2 آبان 1382 ) و بازديد نگارنده از بنا.
12. مصاحبه با آقايان حسن برازجاني ( شيراز، 18 مرداد 1383 )، عبدالکريم چرخساز ( شيراز، 2 خردادماه 1385 )؛ حاج اسماعيل راياني ( شيراز، 12 شهريور 1385 ) و حسن برازجاني ( شيراز، 18 مرداد ماه 1383 ).
13. مصاحبه با آقايان عبدالعلي بحريني ( شيراز، 18 آبان 1382 )؛ عبدالرضا تاج الديني ( بوشهر، 29 آبان 1382 ) و حسن دشتياري زاده ( بوشهر، 5 مهر 1384 ).
14. مصاحبه با آقايان پرويز اژدرزاده ( شيراز، 17 فروردين 1382 ) و حسن برازجاني ( شيراز، 19 آبان ماه 1382 ) و خانم خديجه بي بي طالبي ( شيراز، 24 آبان 1382 ).
15. مصاحبه با آقايان عبدالکريم کازروني، نوه ي سيدمحمدرضا کازروني ( بوشهر، 26 ارديبهشت 1380 ) و حسن برازجاني ( شيراز، 19 آبان 1382 ) .
16. مصاحبه با آقاي محمدعلي عباس زاده ( شيراز، 12 مرداد 1385 ) و خانم حاجيه مکيه بهبهاني، خواهرزاده ي حاج محمدباقر بهبهاني ( بوشهر، 8 مهر 1385 ).
17. مصاحبه با آقايان اسماعيل قنبري ( بوشهر، 3 مهر 1384 ) و حاج اسماعيل راياني ( شيراز، 21 شهروير 1385 ).

منبع مقاله :
خيرانديش، دکترعبدالرسول، تبريزنيا، مجتبي؛ (1391)، پژوهشنامه خليج فارس ( دفتر پنجم)، ( بي م )، تهران: خانه کتاب، چاپ اول