نويسنده: محمّد ميرزايي




 

باروری، مرگ و میر و مهاجرت به صورت مستقیم منجر به تغییر در حجم جمعیت می شود. ولی وضعیت زناشویی، شمار افراد یک جمعیت را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار نمی دهد. با این حال به دلیل تقدم ازدواج بر باروری و نیز رابطه ی میان زناشویی و باروری، مطالعه ی ازدواج، جزئی از تحلیل های جمعیت شناسی است. ازدواج و زناشویی، به تغییر وضع فرد از حالت هرگز ازدواج نکرده به حالت ازدواج کرده اطلاق می شود و افرادی که پس از ازدواج وضعیت بدون همسر را پیدا می کنند نیز از نظر آمارهای جمعیتی ازدواج کرده محسوب می شوند. بدین ترتیب افراد از نظر وضعیت زناشویی یا ازدواج کرده هستند و یا مجرد. افراد ازدواج کرده به نوبه ی خود به سه گروه دارای همسر، بدون همسر بر اثرفوت و طلاق تقسیم می شوند.

شاخص های تحلیل ازدواج و زناشویی

برای توصیف و تحلیل وضعیت ازدواج و زناشویی از شاخص هایی همانند میانگین سن در اولین ازدواج، پیشرسی ازدواج، عمومیت ازدواج و تجرد قطعی استفاده می شود. در این قسمت ضمن توضیح هر کدام از این شاخص ها، روش محاسبه ی هر کدام از آنها نیز ارائه خواهد شد.
میانگین سن در اولین ازدواج (1)
در صورت فراهم بودن اطلاعات ثبتی در مورد شمار ازدواج ها و همچنین سن زوجین در هر ازدواج، می توان میانگین سن در اولین ازدواج را با استفاده از فرمول معمول و متداول میانگین، محاسبه نمود که عبارت است از:

که در آن µ میانگین سنّ در اولین ازدواج سن ازدواج و فراوانی ازدواج در سن i می باشد. مخرج کسر هم مجموع ازدواج ها در سال مورد نظر است که آن را با N نیز نشان می دهند.
در موارد زیادی ممکن است پژوهشگر از نظر درسترسی به اطلاعات ثبتی مورد نظر برای محاسبه ی میانگین سن در اولین ازدواج در تنگنا باشد و اطلاعات لازم را در اختیار نداشته باشد. نشریه های سرشماری که معمولاً در هر سرشماری برای کل کشور، استان ها و همچنین شهرستان ها به تفکیک منتشر می شوند، دست کم حاوی یک و گاهی هم چند جدول در مورد وضعیت زناشویی به تفکیک و جنس است. در صورت فراهم نبودن یا در اختیار نبودن اطلاعات ثبتی، جداول وضعیت زناشویی منعکس در نشریه های سرشماری می تواند مبنای مفیدی برای تحلیل وضعیت زناشویی و محاسبه ی میانگین سن در اولین ازدواج از یک طرف سنی است که افراد به طور متوسط از آن سن به بعد ازدواج کرده هستند و از طرف دیگر می توان گفت سنی است که افراد به طور متوسط تا آن سن مجرد هستند. برای مثال، چنانچه در جامعه ای میانگین سن در اولین ازدواج برای مردان و زنان به ترتیب 25 و 20 سال باشد، می توان چنین استباط نمود که یک مرد و یا یک زن میانگین در این جامعه به ترتیب از سن 25 و 20 سالگی به بعد ازدواج کرده هستند. به عبارت دیگر در جامعه ی مذکور یک مرد یا یک زن میانگین به ترتیب 25 و 20 سالگی مجرد هستند. بنابراین، با داشتن نسبت تجرد، می توان در جامعه ی مذکور سن متوسط ازدواج را محاسبه نمود. (2) یکی از جمعیت شناسان به نام هاینل (3) روشی برای محاسبه ی میانگین سن در ازدواج با استفاده از نسبت تجرد به دست آورده است که در ذیل به شرح آن پرداخته خواهد شد.

روش هاینل برای محاسبه ی میانگین سن در اولین ازدواج

همان طور که گفته شد، اساس روش هاینل بر استفاده از نسبت تجرد برای محاسبه ی میانگین سن ازدواج است. در این روش محاسبه می شود که یک فرد میانگین به طور متوسط تا چه سنی مجرد است که در واقع این سن همان میانگین سن در اولین ازدواج است. چنانچه سن شروع ازدواج را 15 سالگی در نظر گرفته و فرض را بر آن بگذاریم افرادی که تا سن 50 سالگی ازدواج نکرده اند، مجرد قطعی تلقی شده و دیگر ازدواج نخواهند کرد، میانگین سن در اولین ازدواج بر اساس رابطه ی زیر محاسبه خواهد شد:

که در آن نسبت تجرد در سن I می باشد. در واقع در این فرمول، با جمع نسبت تجرد از بدو تولد، محاسبه شده است که یک فرد به طور متوسط تا چه سنی مجرد خواهد بود. از آنجا که سن شروع ازدواج 15 سالگی فرض شده است، نسبت تجرد برای هر سن تا 15 سالگی رقم یک و هر فرد تا این سنّ مجرد خواهد بود. نسبت تجرد برای سنین بعد از 15 سالگی دیگر رقم یک نبوده و به طور فزاینده ای از رقم یک کمتر خواهد شد. از این رو در عبارت دوم صورت کسر نسبت تجرد سنین 15 به بعد با هم جمع شده است. در اینجا هدف محاسبه ی سن متوسط ازدواج است، بنابراین هاینل پیشنهاد نمود کسانی که هرگز ازدواج نخواهند کرد، یعنی مجردان قطعی از صورت و مخرج کسر خارج شوند، به همین دلیل این روش به روش هاینل شهرت یافته است. معمولاً نسبت مجردین 50 ساله ( ) را نسبت تجرد قطعی تلقی نموده و به همین لحاظ این نسبت که تا سنّ 50 سالگی هر سال در صورت کسر محاسبه شده بود، همان طوری که عبارت سوم صورت کسر نشان می دهد، پنجاه بار از صورت کسر خارج می شود ( (. بدین ترتیب مجردان قطعی از مخرج کسر هم خارج شده و به صورت می شود. (4)
فرمول فوق، مربوط به نسبت مجردان برای سنین منفرد است. در صورتی که نسبت مجردان به جای سنین منفرد برای گروه های سنی n ساله محاسبه شده باشد، قبل از علامت Σ ضریب n قرار خواهد گرفت. معمولاً جدول هایی که برای تحلیل وضعیت زناشویی بر اساس اطلاعات سرشماری به کار گرفته می شوند، به تفکیک گروه های سنی 5 ساله است، بنابراین ضریب n قبل از علامت Σ برابر با 5 خواهد بود که در این صورت:

چنانچه در جامعه ای در گروه سنی 10-14 ساله نیز ازدواج هایی صورت گیرد (این امر در مورد زنان محتمل است) در فرمول فوق رقم 15 به 10 تبدیل خواهد شد و در این صورت:
در اینجا نیز در نظر است با طرح یک مثال و محاسبه ی میانگین سن ازدواج مردان و زنان شهرستان سنندج در سرشماری 1365، به مباحث انتزاعی فوق، عینیت بیشتری بخشیده است. برای محاسبه ی میانگین سن ازدواج، ابتدا بایستی نسبت تجرد در گروه های سنی به تفکیک جنس محاسبه شود، سپس نسبت تجرد قطعی را که پیشتر برای هر دو جنس به تفکیک محاسبه شده و مقدار آن برای مردان و زنان به ترتیب 0181/0 و 0106/0 به دست آمده است، در فرمول هاینل قرار داده و محاسبات انجام گیرد.
جدول 18 جمعیت مردان و زنان و نیز مردان و زنان ازدواج نکرده ی شهرستان سنندج را در گروه های سنی پنج ساله بین سنین 10 تا 49 سالگی در سرشماری 1365 نشان می دهد.
با توجه به مطالب فوق محاسبه میانگین سن ازدواج مردان و زنان به صورت زیر خواهد بود:

بر این اساس می توان گفت مردان و زنان شهرستان سنندج در سرشماری 1365 به ترتیب تا سن 7/23 و 9/18 سالگی مجرد مانده و به بیان دیگر، به طور متوسط در این سنین ازدواج کرده اند.
در جدول 19 مقادیر سن ازدواج برای مردان و زنان ایرانی در کل کشور (مناطق شهری و روستایی) در سرشماری 1365، 1370 و 1375 منعکس می باشد. داده های مندرج در این جدول گویای آن است که میانگین سن ازدواج مردان و زنان در کل کشور طی سال های 1365-75 افزایش یافته است. عواملی چون افزایش پوشش تحصیلی در دوره ی متوسطه و دانشگاه بویژه در مورد زنان، افزایش میزان آگاهی های عمومی در زمینه ی عواقب و پیامدهای ازدواج زودرس، گسترش مراکز آموزش عالی و فراهم نمودن امکانات استفاده از تسهیلات آموزشی حتی برای مناطق محروم، عدم توازن بین عرضه و تقاضای نیروی کار و بالا رفتن میزان بیکاری بویژه در میان افراد دارای تحصیلات دانشگاهی، افزایش آگاهی و حساسیت بیشتر به مسائل و مشکلات زندگی زناشویی در شرایط نابسامان اقتصادی پس از جنگ، افزایش سطح انتظارات و توقعات از زندگی و ... توجیه کننده ی افزایش میانگین سن ازدواج می باشد.
جدول 18- محاسبه ی میانگین سن ازدواج برای مردان و زنان شهرستان سسندج با استفاده از روش هاینل، سرشماری 1365

جدول (19) میانگین سن ازدواج در ایران به تفکیک جنس و مناطق در سرشماری های 1365، 1370 و 1375

مناطق

1365

1370

1375

مرد

زن

مرد

زن

مرد

زن

کل کشور

8/23

1/20

4/24

21

2/25

22

شهری

2/24

2/20

9/24

21

7/25

22

روستایی

7/22

0/20

5/23

21

2/24

22

مأخذ: پردازش بر مبنای نتایج سرشماری های عمومی نفوس و مسکن سال های 1365، 1370، و 1375 کل کشور – مرکز آمار ایران.

پیشرسی ازدواج

ازدواج زن و مرد را پیش از سنی که به وسیله ی قانون، شرع یا عرف برای زناشویی تعیین گردیده، ازدواج پیشرسی می گویند. بنابراین نسبت افرادی که زودتر از سن قانونی ازدواج، تشکیل زندگی زناشویی داده اند مشخص کننده ی پیشرسی ازدواج می باشد. نسبت زنان ازدواج کرده در گروه سنی 10-14 ساله و نسبت مردان ازدواج کرده در گروه سنی 15-19 ساله نیز می تواند تقریبی از پیشرسی ازدواج به دست دهد. با توجه به ناچیز بودن نسبت در صد زنانی که در گروه سنی 14-10 ازدواج کرده گزارش می شوند، معمولاً گروه سنی 15-19 ساله مبنای بررسی پیشرسی ازدواج قرار می گیرد. از آنجا که در کشورها و مناطق مختلف دنیا، تفاوت در نسبت ازدواج در گروه سنی 20-24 ساله نیز در خور توجه است، در بررسی پیشرسی ازدواج، گاه نسبت ازدواج در گروه سنی 24-20 ساله هم مد نظر قرار می گیرد.
آمارهای بین المللی، بیانگر الگوی ازدواج پیشروی در اکثر کشورهای قاره آسیا (به ویژه شبه قاره ی هند)، قاره ی آفریقا و حتی تا حدودی آمریکای لاتین در مقایسه با اروپا می باشد. برای مثال در اوائل دهه ی 1980 نسبت درصد زنان ازدواج کرده در گروه سنی 15- 19 ساله در کشورهای بنگلادش، نیجریه، اکوادور و بلژیک به ترتیب 8/68، 3/44، 23 و 3/5 درصد گزارش شده است. (5) این ارقام بخوبی تفاوت های موجود پیشروی ازدواج را در مناطق مختلف دنیا مشخص می دارد. در سرشماری های 1335 تا 1375 ایران عموماً بین 2 تا 3 درصد در گروه سنی 14-10 ساله ازدواج کرده گزارش شده اند که خود می تواند نشانه ای از ازدواج های زودرس در کشور باشد.
جدول 20، نسبت در صد مردان و زنان ازدواج کرده در گروه سنی 15-19 و 20-24 ساله کشور را به تفکیک جنس نشان می دهد. بین سال های 1335 تا 1336 همواره بین 6 تا 5/6 درصد از مردان 15-19 ساله ازدواج کرده گزارش شده بودند و این در حالی است که در سال 1375 این نسبت به کمتر از نصف یعنی 6/2 درصد کاهش یافته است. نسبت زنان ازدواج کرده در گروه سنی 15-19 ساله در سال 1345 به نقطه ی اوج خود، یعنی 46 درصد رسید.

جدول 20- نسبت درصد ازدواج کرده ها در گروه سنی 15-19 ساله و 20-24 ساله به تفکیک جنس، ایران، 1335- 1375

گروه سنی و جنس

سال سرشماری

1335

1345

1355

1365

1375

15-19 ساله
مرد

زن

3/6

4/6

1/6

4/6

6/2

0/41

0/46

0/34

0/34

0/18

20-24 ساله
مرد

زن

6/32

8/31

5/39

7/42

4/27

3/84

7/86

6/78

4/74

5/60

مأخذ: پردازش بر مبنی نتایج سرشماری های عمومی نفوس و مسکن سالهای 1335، 1345، 1355، 1365 و 1375 کل کشور- مرکز آمار ایران

جالب آنکه بعد از سال 1345، ارقام جدول حاکی از کاهش چشمگیر نسبت زنان ازدواج کرده در این گروه سنی است. در سال های 1355 و نیز 1365 نسبت زنان ازدواج کرده 15-19 ساله 34 درصد گزارش شده و سرانجام در سال 1375 با کاهش اساسی به 18 درصد تقلیل یافته است. نسبت مردان ازدواج کرده در گروه سنی 20-24 ساله با روندی صعودی از 6/32 درصد در سال 1335 به 7/42 درصد در سال 1365 افزایش یافته، در حالی که در سال 1375 با کاهش چشمگیر به 4/27 درصد رسیده است. نسبت درصد زنان ازدواج کرده در گروه سنی 20-24 ساله بعد از افزایشی اندک بین 1335 تا 1345 و رسیدن به 7/86 درصد، سیر نزولی را طی نمود و در سال 1375 به 5/60 درصد رسید. به طور کلی می توان گفت ارقام جدول 19 دلالت بر کاهش پیشرسی ازدواج در ایران، بویژه در سال های بعد از 1365 دارد.

عمومیت ازدواج و تجرد قطعی

عمومیت ازدواج، درجه ی رواج آن را در جامعه نشان می دهد. نسبت افرادی که تا سن 50 سالگی دست کم یک بار ازدواج کرده اند از شاخص هایی است که در تعیین عمومیت ازدواج در یک جامعه به کار گرفته می شود. معمولاً عمومیت ازدواج در نزد زنان بیش از مردان و در جوامع سنتی بیشتر از جوامع صنعتی است و تحت تأثیر مجموعه ی پیچیده ای از عوامل عقیدتی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی می باشد.

جدول 21- عمومیت ازدواج در کل کشور، مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنس 1375، 1370 و 1365

منطقه

1365

1370

1375

مرد

زن

مرد

زن

مرد

زن

کل کشور

3/98

6/98

4/98

9/98

9/98

8/98

شهری

1/98

2/98

2/98

7/98

8/98

6/98

روستایی

7/98

99

7/98

3/99

1/99

3/99

مأخذ: پردازش بر مبنای نتایج سرشماری های عمومی نفوس و مسکن سالهای 1365، 1370 و 1375 کل کشور – مرکز آمار ایران...

ارقام جدول 21 گویای آن است که عمومیت ازدواج در کل کشور (مناطق شهری و روستایی) افزایش یافته است. در هر سه سرشماری، عمومیت ازدواج زنان روستایی بیشتر از زنان شهری است، ضمن اینکه عمومیت ازدواج مردان شهری در هر سرشماری نسبت به سرشماری قبل افزوده شده است.
موضوع دیگری که در تحلیل های ازدواج مورد توجه قرار می گیرد، تجرد قطعی (نسبت درصد کسانی که اصلاً ازدواج نمی کنند) است که به لحاظ تأثیری که می تواند بر زاد و ولد و باروری بگذارد حائز اهمیت است. از سن 45 سالگی به بعد برای زنان و از سن 50 سالگی برای مردان، درصد ازدواج نکرده ها تقریباً ثابت می ماند، بدین جهت سنین نزدیک به 50 سالگی برای تعیین شاخص تجرد قطعی مناسب است.
بر این اساس می توان نسبت مجردان 50 ساله را مشخص کننده ی نسبت تجرد قطعی دانست و برای مردان و همچنین زنان سن 50 سالگی را سن تجرد قطعی منظور نمود. نسبت تجرد قطعی را با
نشان می دهند و فرض را بر این می گذارند که این نسبت از افراد دیگر ازدواج نخواهند کرد. نسبت تجرد برای سن یا گروه سنی i به صورت زیر محاسبه می شود:

که در آن؛ نسبت مجردان شمار افراد هرگز ازدواج نکرده سن یا گروه سنی I و P (i) جمعیت سن یا گروه سنی i می باشد.
بر این اساس نسبت تجرد قطعی ( ) در توزیع سنی منفرد از طریق رابطه ی زیر به دست می آید:

چنانچه توزیع سنی به تفکیک گروه های سنی پنجساله باشد، نسبت تجرد قطعی ( ) میانگین نسبت تجرد قطعی گروه سنی 45-49 ساله و گروه سنی 50-54 ساله خواهد بود. در این حالت:

بر اساس آنچه در این قسمت گفته شد، می توان گفت بین نسبت تجرد قطعی و عمومیت ازدواج رابطه ی زیر برقرار است:
1= نسبت تجرد قطعی + نسبت عمومیت ازدواج
برای محاسبه عمومیت ازدواج از مفهوم مخالف تجرد قطعی استفاده می کنیم، یعنی:

را می توان عمومیت ازدواج تلقی کرد.
جدول 22 نسبت تجرد قطعی را برای کل کشور (مناطق شهری و روستایی) به تفکیک جنس نشان می دهد.

جدول 22- نسبت درصد تجرّد قطعی ( ) در کل کشور، مناطق شهری و روستایی به تفکیک جنس 1365، 1370 و 1375

جنس

کل

شهری

روستایی

1365

1370

1375

1365

1370

1375

1365

1370

1375

مرد

6/1

6/1

0/1

9/1

7/1

1/1

3/1

3/1

85/0

زن

3/1

0/1

1/1

7/1

3/1

4/1

93/0

7/0

7/0

مأخذ: پردازش بر مبنای سرشماری های عمومی نفوس و مسکن سال های 1365، 1370 و 1375 کل کشور- مرکز آمار ایران.

نسبت تجرد قطعی، شاخصی است که اندازه اش متغیر و در جوامع مختلف تحت تأثیر عوامل اقتصادی- اجتماعی، فرهنگی، عقیدتی و مذهبی متفاوت از یکدیگر است. معمولاً تجرد قطعی نزد مردان بیش از زنان است. هر چند ممکن است در مواردی هم تجرد قطعی زن ها بیشتر از مردها باشد. مهاجرت از عواملی است که می تواند بر تجرّد قطعی تأثیر گذار باشد. از آنجا که حرکت های مکانی و مهاجرت در بین مردان متداول تر از زنان است، گاه در مناطقی که بشدت مهاجرت فرست هستند، تجرد قطعی زنان بیشتر از مردان می شود و در عوض در مناطق بشدت مهاجرپذیر تجرد قطعی مردان افزایش می یابد. (6) در سالهای بلافاصله بعد از جنگ دوم جهانی به سبب تأثیر عامل مهاجرت، تجرد قطعی زنان در کشورهای مهاجرفرستی چون ایتالیا، انگلستان و بلژیک افزایش یافت. در حالی که در همین سال ها در کشورهای مهاجرپذیر، مانند آمریکا و کانادا، تجرد قطعی مردان افزایش یافت. (7)
به منظور بررسی تطبیقی شاخص های ازدواج، در جدول 23 شاخص تجرد قطعی و میانگین سن در اولین ازدواج به تفکیک جنس، برای شماری از کشورهای قاره ها و مناطق مختلف دنیا آورده شده است.
پایین بودن نسبت درصد تجرد قطعی آسیا و آفریقا در مقایسه با اروپا و آمریکا را بخوبی می توان از ارقام جداول استنباط نمود. تجرد قطعی، به مجموعه ی پیچیده ای از عوامل عقیدتی، فرهنگی اجتماعی و اقتصادی وابسته است و به نظر می رسد جنبه های عقیدتی و فرهنگی نقش اساسی تری داشته باشد. نسبت تجرد قطعی در کشورهایی که عمدتاً پیرو آیین مسیحیت هستند (اروپا و آمریکا) بمراتب بیشتر از کشورهایی است که پیرو سایر ادیان (اسلام، هندو، بودایی و ...) هستند. هر چند در همه ی ادیان و مذاهب، اصل بر تشویق به ازدواج و توالد و تناسل است، ولی به نظر می رسد بدعت رهبانیت در آئین مسیحیت و تعزب و تجرد کشیش ها بویژه در مذهب کاتولیک تأثیری بر الگوی ازدواج پیروان این آئین گذارده است.

جدول 23- نسبت تجرد قطعی و میانگین سن در اولین ازدواج به تفکیک جنس در پاره ای از کشورها در حدود سال 1990 میلادی

نام کشور

نسبت درصد تجرد قطعی

میانگین سن در اولین ازدواج

مرد

زن

مرد

زن

تونس

5/2

5/1

1/28

3/24

اتیوپی

8/0

6/0

9/23

1/18

بنگلادش

4/1

9/0

9/23

7/16

چین

6/4

2/0

9/23

0/22

ژاپن

9/3

4/4

5/29

8/25

هند

3/2

4/0

4/23

7/18

کره جنوبی

5/0

3/0

8/27

7/24

اندونزی

8/1

2/1

8/24

1/21

ایران

6/1

4/1

8/23

2/20

سوئد

8/13

1/8

9/32

4/30

ایتالیا

8/8

6/9

6/27

5/22

انگلستان

5/8

0/5

9/27

7/25

آرژانتین

6/11

1/10

3/25

9/22

آمریکا

4/6

1/5

6/27

2/25

Surce: United Nations, Nuptiality Chart, 1991

تفاوت کشورها از نظر شاخص سن متوسط ازدواج نیز چشمگیر است. این شاخص در مورد زنان گسترده ای از 7/16 سال در کشور بنگلادش تا 4/30 سال در کشور سوئد و در مورد مردان گستره ای از 4/23 سال در هند تا 9/32 سال در سوئد را در بر می گیرد. هر چند میانگین سن در اولین ازدواج بیشتر از زنان است، ولی تفاوت میانگین سن ازدواج مردان و زنان نیز دارای گستره ی وسیعی است، به طوری که از 9/1 سال تفاوت در چین تا 2/7 سال تفاوت در بنگلادش نوسان دارد.

پي‌نوشت‌ها:

Mean Age at First Marriag -1.
2- این عبارت را singulate Mean Age at Marriage یا میانگین سن مجردان به هنگام ازدواج نیز می گویند.
3- J.Hajnal.
-4 برای مثال، چنانچه نسبت تجرد قطعی ( ) در جامعه ای 02/0 باشد، بدین معنی است که در این جامعه به ازای هر نفر 02/0 ازدواج نخواهند کرد. در این صورت مخرج کسر روش هاینل 98/0= 02/0 – 1 خواهد شد.
United Nations,Nuptiality Chart, 1991-5.
-6 در تعیین وضعیت زناشویی و تفاوت هایی که بین مردان و زنان مشاهده می شود، نسبت جنسی در سنین مختلف و در واقع فراوانی نسبی مردان و زنان نیز نقش مهمی ایفا می کند. تعادل و عدم تعادل بین شمار مردان و زنان در سنین ازدواج و پیامدهای آن از جنبه هایی است که ذهن جمعیت شناسان علاقه مند به مطالعه ی وضعیت زناشویی و ازدواج را به خود مشغول داشته است.
7- پرسا، 1363، 33.

منبع مقاله :
ميرزايي، محمد؛ (1381)، گفتاري در باب جمعيت شناسي کاربردي، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه، چاپ ششم