کودکان دارای معلولیت جسمی - حرکتی

1 معلولیت جسمی - حرکتی

کودکان با معلولیت ها و بیماری های جسمانی، گروهی ناهمگون با دامنه ای وسیع، از آسیب ها می باشند که برخی از آن ها عبارت اند از: فلج مغزی، تحلیل عضلانی، صرع، اختلالات استخوانی و عضلانی، انواع قطع عضو، دیابت و ....محدودیت جسمانی، زندگی این گروه را به حد قابل ملاحظه ای تحت تأثیر قرار می دهد و اغلب آنها برای تحصیل، نیاز به خدمات آموزشی و تسهیلات ویژه ای پیدا می کنند. این افراد گاهی دارای اختلال های دیگری مانند کم توانی ذهنی، اختلال ویژه ی یادگیری و اختلال گفتاری می باشند.

تعریف معلولیت های جسمی - حرکتی و بیماری ها

تعریف کودکان با معلولیت ها و بیماری های بدنی به دلیل گستردگی مشکلات این گروه بسیار سخت است اما اغلب، آنان را به دو زیرمجموعه تقسیم می کنند: 1. کودکان با معلولیت های جسمی (1) و 2. کودکان با بیماری ها یا اختلالات مربوط به تندرستی (2) معلولیت جسمی آن نوع ویژگی هایی است که مانع بروز کارآمد توانایی های بدنی یا جسمی کودک است. در حالی که بیماری ها یا اختلالات مربوط به تندرستی نیاز به مراقبت های مداوم پزشکی دارد. به عبارتی هنگامی که شرایط جسمی یا تندرستی یک کودک اجازه ی شرکت عادی در فعالیت های مدرسه ای یا انجام امور روزانه را به او نمی دهد، کودک را معلول جسمی یا بیمار جسمی می نامند. معلمان باید نسبت به شرح حال پزشکی و چگونگی مراقبت از آنها آگاهی داشته باشند. جدول 8- 1 حیطه ی کودکان با معلولیت ها و بیماری های بدنی (3) را با جزئیات بیشتری نشان می دهد.
جدول 1 انواع دانش آموزان دارای نارسایی جسمانی، چند معلولیتی، و سایر بیماری های مربوط به تندرستی

نارسایی	تعریف
نارسایی استخوانی	نارسایی شدید استخوانی که شدیداً بر عملکرد آموزشی فرد تأثیر منفی می گذارد ( به عنوان نمونه فلج مغزی، قطع عضو، شکستگی استخوان که موجب انقباضات بدنی می شود.)
ضایعه ی آسیب مغزی	نارسایی اکتسابی که به دلیل ضربه های وارده به مغز به وجود می آید و بر عملکرد کل بدن یا بخشی از آن اثر می گذارد و منجر به نارسایی های روانی – اجتماعی می شود و فرد را واجد دریافت خدمات ویژه ی آموزشی می کند.
نارسایی بینایی و شنوایی	نارسایی همزمان شنوایی و بینایی که مشکلات جدی را در ارتباطات و تحول فرد ایجاد می کند و نیازهای آموزشی خاصی را برای فرد ایجاب می کند
معلولیت های چند گانه	نارسایی همزمان ( مانند کم توانی ذهنی و نابینایی ) کم توانی ذهنی و نقایص جسمی- حرکتی که فرد را واجد دریافت خدمات ویژه ی آموزشی می کند.
سایر بیماری های بدنی	محدودیت در قدرت، جنب و جوش و هشیاری شامل حساسیت زیاد نسبت به تحریکات محیطی که شامل مشکلات حاد یا مزمن مانند آسم، کمبود توجه، دیابت، صرع، مشکلات قلبی، هموفیلی، مسمومیت با سرب، لوسمی، نفریت، تب روماتیسمی ، بیماری کم خونی و نشانگان و بیماری هایی است که خدمات خاص آموزشی را ایجاب می کند

منبع: محتوا از گروه کودکان استثنایی امریکا اخذ شده است (2006 ).

2 علل و پیشگیری

به دلیل آنکه شرایط گوناگون و بیماری های مختلفی موجب نارسایی جسمی در کودک می شود می توان به علل گوناگون پیشگیری و درمان های مختلف اشاره داشت؛ که در ذیل به عمومی ترین علل اشاره می شود و در جدول 8- 2 به طور خاص تری برخی علل و راه های پیشگیری مشاهده می شود.

ضایعات نورولوژیکی

یکی از شایع ترین علت معلولیت های جسمی - حرکتی در کودکان ضایعاتی است که بر سیستم اعصاب مرکزی یعنی مغز و نخاع به وجود می آید. این آسیب ها به دلیل کاهش اکسیژن، (4) بیماری های عفونی، مسمومیت ها، نقایص مادرزادی، ضربات جسمانی در اثر تصادفات و... به وجود می آیند.
جدول 2 علل و روش های پیشگیری از نارسایی های جسمانی و بیماری های بدنی

علل	پیشگیری
تصادفات وسایل نقلیه	مهار کودک، کمربند ایمین، کیسه ی هوایی ایمنی ماشین
صدمات ورزشی ( بوکس، اسکی، فوتبال)	کلاه و وسایل حفاظتی زمین ورزشی مناسب
حوادث مربوط به آب و غرق شدگی	ایمنی استخر و تخته ی شیرجه، رعایت نکات ایمنی در شنا کردن
بیماری ها ( سرخک،سرخجه و...)	انجام واکسیناسیون
مسمومیت ها	آشنایی با اقدامات ایمنی، نگهداری مواد شیمایی در جای امن
زایمان زودرس	مراقبت های دوران بارداری
بیماری های عفونی	واکسیناسیون، رعایت بهداشت
عفونت ایدز	اجتناب از مواد مخدر و عدم استفاده از وسایل تزریقی مشترک و...
نارسایی ژنتیکی	غربال گری ژنتیکی
صرع	دارو درمانی
هیدروسفالی	جراحی و استفاده از فن آوری پزشکی
آسم	کاهش مواد آلرژی زا در محیط

نقایص مادرزادی

برخی از کودکان با معلولیت متولد می شوند. یکی از شایع ترین معلولیت ها دررفتگی مادرزادی استخوان بالای ران می باشد. برخی کودکان در بدو تولد فاقد دست یا پا می باشند و گروهی نیز با معلولیت های جزئی مانند داشتن انگشت اضافی متولد می شوند.

تصادفات و سایر شرایط جسمانی

برخی از کودکان مراحل رشد را به طور طبیعی طی می کنند و سپس بر اثر حوادثی مانند تصادفات سوختگی، افتادن از بلندی یا برخی بیماری ها دچار معلولیت می شوند. با توجه به گستردگی بیماری ها، علل آنها بسیار متنوع و در برخی موارد ناشناخته است.

3 تعریف فلج مغزی

با توجه به اینکه آسیب مغزی یکی از مهم ترین علل ناتوانی جسانی کودک است، به شرح مبسوط تری در مورد آن خواهیم پرداخت.
فلج مغزی عبارت است از آسیب مغزی که کنترل عضلات را تحت تأثیر قرار می دهد. این آسیب ممکن است قبل از تولد، هنگام تولد و یا پس از تولد رخ دهد. آسیب وارده به مغز ممکن است موجب معلولیت های ثانوی مانند نارسایی بینایی، شنوایی، تشنج، (5) مشکلات یادگیری و کم توانی ذهنی شود. آسیب وارده بر سیستم اعصاب مرکزی بر حسب عوامل زیر متفاوت است: 1. محل آسیب، 2. مقدار آسیب، 3. تحول سیستم اعصاب به هنگام آسیب دیدگی.

سبب شناسی فلج مغزی

عوامل قبل از تولد

فلج مغزی ممکن است ناشی ازعواملی باشد که در دوره ی بارداری بر جنین اثر می گذارد، مانند تغذیه ی نامناسب از مادر، تغذیه ی نامناسب جنین از جفت، عفونت های مادری و نارسایی در رسیدن اکسیژن به جنین.

عوامل مربوط به حین تولد

عوامل حین تولد به مواردی مربوط است که جریان رساندن اکسیژن به نوزاد کاهش می یابد. از جمله می توان به عواملی مانند زایمان زودرس، (6) زایمان سخت و طولانی، استفاده از فورسپس یا انبرک به هنگام زایمان، دشواری تنفسی در هنگام تولد و بیهوشی طولانی اشاره کرد.

عوامل بعد از تولد

این عوامل در خلال ماه ها و سال های نخستین زندگی کودک رخ می دهد و شامل ضربه های مغزی ناشی از تصادفات، زمین افتادن، بیماری و عفونت ها می باشند. مننژیت (7) ( التهاب غشای نخاع )، انسفالیت (8) ( التهاب غشای مغز ) نمونه هایی از عوامل پس از تولد هستند که ممکن است به فلج مغزی منجر شوند.

طبقه بندی فلج مغزی

عوارض فلج مغزی را به چند روش می توان طبقه بندی کرد. در بیشتر مواقع طبقه بندی بر اساس نوع مشکلات جسمانی ناشی از آسیب مغزی انجام می شود. شایع ترین فلج های مغزی عبارت اند از: 1. اسپاستیک، (9) 2. آتتوز، (10) و 3. آتاکسی. (11) این سه نوع فلج مغزی با توجه به محل آسیب در مغز مشخص می گردد و از طریق الگوهای حرکتی قابل شناسایی است. ویژگی مهم کودکان مبتلا به فلج مغزی، ناتوانی آنها در کنش های ارادی - حرکتی است. افراد مبتلا به فلج مغزی ممکن است کاملاً فلج یا دچار ضعف شدید عضلانی باشند ( ومان و همکاران به نقل از ترابی میلانی و با عزت، 1384).

فلج اسپاستیک

اسپاستیک شایع ترین نوع فلج مغزی است. کودکان مبتلا به فلج اسپاستیک دارای عضلات سفت، منقبض و متشنج می باشند که موجب کاهش میزان حرکت در مفصل ها می شود. اسپاستیک زمانی بروز می کند که محل آسیب مغزی در قشر مخ باشد. آسیب در قشر مخ، در قسمت انتهایی بدن اثر می گذارد یا اغلب در یک طرف بدن بیش از طرف دیگر اثرگذار است.
معلولیت های ثانوی که در ارتباط با فلج مغزی اسپاستیک می باشد شامل اختلال یادگیری و کم توانی ذهنی می باشند.

فلج آتتوز

فلج مغزی آتتوز با حرکات غیرارادی، حرکات غیرقابل کنترل در اندام های انتهایی بدن، تنود وضعی در نشستن یا ایستادن و مشکلاتی که بر گفتار اثر می گذارند مشخص می شود.
متأسفانه ناهماهنگی عضلانی در افراد آتتوز به قدری آشکار است که مردم احساس می کنند این گروه کم توان ذهنی هستند، هرچند که در ورای این ناهماهنگی جسمی - حرکتی افراد مبتلا به آتتوز افرادی باهوش، بشاش و شوخ طبع هستند.

فلج آتاکسیک

نوع سوم فلج مغزی که کمتر رایج است آتاکسی نام دارد. آتاکسی در اثر آسیب به مخچه که وظیفه ی تعادل را بر عهده دارد ایجاد می شود. ویژگی های فرد مبتلا به آتاکسی به شرح زیر است:
1. به طور معمول می تواند بدون کمک راه برود، هرچند که تعادل مطمئنی وجود ندارد.
2. به طور معمول می تواند از هر دو دست استفاده کند. با وجود اینکه ناهماهنگی در حرکات ظریف دست ها قابل مشاهده است.
3. به طور معمولی می تواند صحبت کند، هرچند که بر گفتار او آسیب وارد شده است.
4. ممکن است در پردازش شنیداری با مشکل مواجه شود.

فلج مغزی و کم توانی ذهنی

رشد و پیشرفت هوشی در میان کودکان با فلج مغزی قابل بررسی است. برخی از افراد با فلج مغزی به شدت دچار کم توانی ذهنی هستند. در حالی که برخی دیگر دارای هوشی در حد طبیعی یا حتی تیزهوش هستند. عوامل اولیه ای که این تنوع و گوناگونی را می سازد شامل تفاوت در محل و اندازه ی ضایعات مغزی است. علاوه بر این کودکان با فلج مغزی تجارب حسی - ادراکی و مهارت های ارتباطی محدودی دارند در نتیجه تعاملات اجتماعی و محرک های محیطی آنها کاهش پیدا کرده است. ارزیابی هوشی این کودکان به طور دقیق مشکل به نظر می رسد زیرا حرکات، احساس، ادراک و ارتباط این کودکان محدود است. بنابراین تشخیص میزان کم توانی ذهنی این کودکان باید با احتیاط تغییر و تفسیر شود، چون گاهی کودک به دلیل نانوانی در زمینه ی حسی و ادراکی ممکن است قدرت پاسخگویی به یک آزمون هوشی را نداشته باشد که این امر باید مورد توجه قرار گیرد. ( ماهر، 1377 ). میزان کم توانی ذهنی در کودکان با فلج مغزی از 30 تا 70 درصد می باشد ( خوش اندام، 1385 ).

4 آموزش و درمان افراد مبتلا به معلولیت جسمی - حرکتی

شرایط جسمی معلولین جسمی - حرکتی بر اندام های داخلی آنها اثر می گذارد و ممکن است مقاومت آن ها را در برابر بیماری ها کاهش دهد. به عنوان نمونه افراد مبتلا به فلج مغزی که در بلعیدن و سرفه کردن مشکل دارند به سختی می توانند با بیماری های تنفسی مبارزه کنند. برای درمان افراد معلول جسمی - حرکتی، خصوصاً فلج مغزی می توان به استفاده از دارو، عمل جراحی و استفاده از انواع روش های توان بخشی یا بازپروری (12) اشاره کرد. به عنوان مثال در زمینه ی رفع مشکل گفتاری باید گفتار درمان گرها از فنونی چون فنون حالت و ضعیف گفتار، فنون شنیداری، فنون تنفس آوایی و تلفظی استفاده کنند ( لیلین وهرست، 2003).
همه ی کودکان معلول جسمی - حرکتی به برنامه های درمانی و آموزشی یکسانی نیاز ندارند. این برنامه ها به توانایی های جسمی و نیازهای فردی هر کودک بستگی دارد. ارزیابی های تشخیص در زمینه ی وضعیت جسمی، روانی، سلامتی، اجتماعی، شغلی و... یکی از مهم ترین مسئولیت های تیم آموزشی و توان بخشی می باشد. بر اساس این ارزیابی ها، محدودیت ها و توانایی های کودک به خوبی تشخیص داده می شود و برنامه های مناسب آموزشی و توان بخشی برای او تدارک دیده می شود.
والدین نقش بسیار سازنده ای در رشد فرزند معلول خود دارند. آنها باید یک محیط غنی برای فرزند خود فراهم کنند تا او بتواند به صورت موفقیت آمیز در موقعیت های مختلف با کمک و یاری دیگران فعالیت کند. والدین باید زمینه ای را به وجود آورند که فرزندشان در تمام زمینه ها، مخصوصاً فعالیت هایی که مخصوص خود اوست، مانند غذا خوردن و لباس پوشیدن فعالیت کند. همچنین فعالیت هایی را شروع کند که در آن می تواند برای دیگران کاری انجام دهد. به طور کلی والدین باید بدانند که ایجاد یک جو مناسب برای کودک موقعیتی است که در آن کودک با بزرگسالان و کودکان دیگر در ارتباط باشد.
این کار به او کمک می کند تا در جهت رشد مهارت های ارتباطی تلاش کند. امروزه استفاده از آموزش، این گروه را به حد قابل ملاحظه ای بهبود بخشیده است زیرا دسترسی آنها به منابع مختلف اطلاعاتی و ارتباطی را آسان کرده است. قرارگیری دانش آموز معلول جسمی - حرکتی در مراکز آموزش، بر اساس نتایج ارزیابی های جامعی است که توسط تیمی متشکل از مسئولین امور آموزشی، اولیا، روانشناس، نیروهای توان بخشی و پزشک انجام می شود. به طور کلی انواع آموزش این گروه به شکل های زیر است:

آموزش در مدارس عادی

دانش آموزانی که معلولیت شدیدی ندارند و قادرند تا حد قابل قبولی از امکانات مدرسه برخوردار شوند همراه با سایر دانش آموزان در مدارس عادی درس می خوانند و متناسب با نیاز آنها، تسهیلات و امکانات ویژه ای در مدارس برایشان فراهم می شود. بدون شک اولیا و کادر آموزشی، نقش ارزنده ای در ایجاد تعامل مثبت بین دانش آموز معلول و سایر دانش آموزان دارند.

آموزش در کلاس های خاص در مدارس عادی

در صورتی که تعداد قابل توجهی دانش آموز معلول در مدارس عادی درس بخوانند می توان بر اساس ویژگی آنها کلاس های خاصی برایشان در نظر گرفت و مناسب سازی های محیطی را برای آنها تدارک دید. جدول 8- 3 به برخی مناسب سازی های محیطی اشاره می کند. در این صورت دانش آموزان ضمن تعامل با سایر دانش آموزان عادی از امکانات خاص آموزشی نیز بهره مند می شوند.
جدول 3 برخی مناسب سازی های محیطی برای دانش آموزان معلول جسمی – حرکتی

در مکان هایی که افراد یا دانش آموزان با آسیب حرکتی با چوب زیر بغل یا ویلچر حرکت می کنند از پولیش برای کف سالن استفاده نکنید و مراقب باشید کف مکان ها همیشه خشک باشد.

موانع بالقوه را بررسی کنید و نسبت به آنچه که در دسترس یا عدم دسترس دانش آموزان با ویلچر است آگاه باشید.

سرویس های آب، سرویس های بهداشتی متناسب با وضعیت کودکان طراحی شود.

فاصله ی وسایل و میزهای اماکنی که افراد یا دانش آموزان یا ویلچر در آنجا در تردد هستند بایستی متناسب با صندلی آنها قرار گرفته باشد.

برای تسهیل در رفت و آمد دانش آموزان معلول از آسانسور یا رمپ استفاده کنید

توان بخشی و آموزش در مراکز خاص

برای برخی از دانش آموزان معلول جسمی - حرکتی که علاوه بر نقص حرکتی دارای نارسایی ها، مسائل و مشکلات متعددی می باشند لازم است در مراکز خاصی ضمن برخورداری از امکانات و تجهیزات لازم آموزشی، توان بخشی و درمانی زیر نظر متخصصین، آموزش نیز دریافت کنند. برخی از دانش آموزان به صورت نیمه وقت و برخی از آنها به صورت شبانه روزی در این مراکز حضور دارند. در این مراکز معمولاً خدمات پزشکی و توان بخشی در زمینه هایی مثل گفتار درمانی، کار درمانی، توان بخشی حرفه ای و مشاوره و...ارائه می گردد ( افروز، 1385 ).

ملاحظات خاص در آموزش به دانش آموزان بیمار

بیماری ها یا اختلالات مربوط به تندرستی معمولاً مانع از حضور کودک در مدرسه ی عادی نمی شود و نیازی به ارائه ی خدمات خاص آموزشی نیست. ولی برخی از کودکان ممکن است به دلایل درمانی، غیبت های طولانی از مدرسه داشته باشند لذا معلان باید در هنگام حضور، آموزش های جبرانی به آن ها دهند، همچنین آگاهی اولیای مدرسه از نحوه ی مصرف داروی کودک، منجر به پیگیری امر درمان کودک در مدرسه می شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. Physical Disabilities.
2. Health lmpairment.
3. در طبقه بندی سازمان آموزش و پرورش استثنایی در ایران، کودکان دارای بیماری های بدنی جزء کودکان استثنایی محسوب نمی شوند.
4. Anoxia.
5. Seizure
6. Prematurity.
8. Meningits
9. Encephalits.
10. Spastic.
11. Athetosis.
12. Ataxia.
13. Rehabilitation.

منبع مقاله :
مشایخی، نازلی؛ ترابی میلانی، فریده؛ کودکان استثنایی، تهران: انتشارات فاطمی