دنياي شگفت انگيز قارچ ها

قارچها يکي از اميد بخش ترين موجودات زنده اي هستند که در تحقيقات زيست فناوري مورد استفاده قرار مي گيرند. در حال حاضر، قارچها به معناي کلي خود، نقش مهمي در صنعت ، پزشکي و کشاورزي ايفا مي کنند و در واقع صنايع مرتبط با قارچ ، يکي از مهمترين و سودآورترين صنايع در سطح جهاني است. با توجه به اهميت روزافزون و رو به گسترش قارچها در صنايع مختلف ، پژوهشگران گروه زيست فناوري قارچهاي صنعتي جهاد دانشگاهي مشهد هم طي چند سال تحقيق و بررسي موفق شده اند دانش فني توليد قارچهاي خوراکي دارويي را کسب کنند. البته کارهاي پژوهشي اين گروه به اين بخش خلاصه نمي شود و بايد استخراج رنگ از قارچها را هم به دستاوردهاي ارزشمند آنها اضافه کرد. زيست فناوري (Biotechnology) ابزاري است که از زمان پيدايش خود يعني اواخر دهه 1980 تحولي شگرف در تمامي علوم کاربردي بويژه کشاورزي و پزشکي به وجود آورده است ، اما بايد توجه داشت که امروزه زيست فناوري يک فن صرفا آزمايشگاهي نيست ، بلکه موجب ايجاد صنايع بزرگ و تجارت بين المللي در عرصه هاي غذا و دارو شده و اقتصاد جهاني را به طور محسوسي تحت تاثير قرار داده است. در اين ميان ، قارچها(Fungi) يکي از اميد بخش ترين موجودات زنده اي هستند که در تحقيقات زيست فناوري مورد استفاده قرار مي گيرند.
در حال حاضر، قارچها به معناي کلي خود، نقش مهمي در صنعت ، پزشکي و کشاورزي ايفا مي کنند. در واقع صنايع مرتبط با قارچ ، يکي از مهمترين و سودآورترين صنايع در سطح جهاني است.قارچهاي خوراکي در صنايع غذايي (و چندين صنعت ديگر وابسته به آن)، قارچهاي دارويي در صنايع داروسازي و قارچهاي مولد رنگ در صنايع شيمايي (رنگ ، آرايشي ، بهداشتي و غيره) کاربردهاي فراواني دارند و همگي جزو قارچهاي صنعتي محسوب مي شوند.
به گفته حميد رضا پوريان فر،عضو هيات علمي جهاد دانشگاهي مشهد، هنگامي که از قارچهاي دارويي صحبت مي شود، منظور فقط قارچهاي خوراکي که نقش دارويي نيز دارند، نيست ، بلکه هدف اشاره به تمامي قارچهايي است که ترکيبات مفيد دارويي توليد مي کنند.
پوريان فر مي افزايد: قارچهاي دارويي خوراکي و غير خوراکي يکي از مهمترين و با ارزش ترين منابع دارويي هستند که در بسياري از کشورهاي آسياي شرقي و همچنين جوامع غربي روي ترکيبات دارويي آنها کار مي شود.

عصاره هاي دارويي

از لحاظ پيشينه ، قارچهاي دارويي (بويژه قارچهاي بزرگ کلاهدار) به مدت طولاني نقش موفقيت آميزي در درمان نقصهاي ايمني بويژه در طب سنتي چين داشته اند. در فارماکوپه هاي چين ، استفاده از بيش از 100 گونه از اين قارچها براي درمان بسياري از بيماري ها تشريح شده است. در حال حاضر، بسياري از فرآورده هاي دارويي به دست آمده از اين قارچها توسط شرکتهاي بزرگ دارويي در ژاپن ، کره و چين توليد مي شوند. با اين وجود، تاکنون اين داروها کمتر در جهان پزشکي غرب مورد استفاده قرار گرفته اند که اين امر به دليل ساختار پيچيده و نداشتن خلوص دارويي قابل قبول آنهاست.
برخي از عصاره ها و ترکيباتي که بتازگي از قارچهاي دارويي بدست آمده اند، اميد زيادي را به لحاظ داشتن خواص تعديل کننده ايمني ، ضد سرطان ، قلبي عروقي ، ضد ويروس ، ضد باکتري ، ضد انگل و محافظت کننده در برابر هپاتيت و بيماري قند به وجود آورده اند. مطالعات علمي درخصوص قارچهاي دارويي ، طي دو دهه گذشته به طور فزاينده اي گسترش پيدا کرده است. اين مطالعات ابتدا در ژاپن ، کره و چين و سپس در امريکا توسعه پيدا کرد. همچنين گزارش هاي علمي مربوط در مجلات معتبر پزشکي و علمي به چاپ رسيده است. لذا در آينده ، صنايع دارويي توجه ويژه اي به اين منابع داشته و خواهند داشت.
يکي از مهمترين قارچهاي دارويي ، قارچ شي تاکه (نام عمومي: Shiitake، نام علمي: (Lentinula edodes) است. توليد جهاني اين قارچ در رتبه سوم و پس از قارچهاي دکمه اي و صدفي قرار دارد، اما در برخي از کشورها مانند ژاپن ، چين و کره جنوبي ، حجم قابل توجهي از توليد سالانه قارچ را شامل مي شود. اين محصول به طور اعم همانند هر قارچ خوراکي ديگر، نقش مهمي در تامين نياز غذايي جامعه بشري و به طور اخص ، کاربردهاي بسياري در حفظ سلامت و درمان بسياري از بيماري ها دارد.
به گفته پوريان فر قارچ شي تاکه يک منبع عالي پروتئين ، عناصر معدني (ريزمغذي ها) ويتامين هاي D و B و داراي چربي و کالري کم است. همچنين مصرف اين قارچ به کاهش کلسترول خون کمک مي کند. از سوي ديگر، توليد و پرورش قارچ شي تا که موجب استفاده بهينه از ضايعات کشاورزي موجود در کشور مي شود. لذا ضروري بود تا روي تهيه اسپاون (مايه تلقيحي قارچ) و به دست آوردن دانش فني توليد و پرورش اين قارچ ، پژوهش هاي جدي صورت گيرد.
قارچها داراي رنگدانه هايي هستند که در موجودات ديگر يافت نمي شوند يا به ميزان بسيار ناچيز وجود دارند بنابراين ، از حدود 2 سال گذشته ، در گروه زيست فناوري قارچهاي صنعتي جهاد دانشگاهي مشهد، مجموعه اي از طرحهاي پژوهشي تدوين و سازمان يافت. هدف اوليه آن بوده است که امکان توليد اسپاون قارچ شي تا که با استفاده از مواد متفاوتي چون خاک اره ، ضايعات چوب و ديگر ضايعات بخش کشاورزي و سپس امکان توليد ميوه اين قارچ در بسترها و شرايط محيطي متفاوت مورد مطالعه و بررسي دقيق قرار گيرد و درنهايت بهترين شرايط براي پرورش آن معرفي شود. مسووليت اين طرحها به عهده دکتر مجيد عزيزي از اعضاي شوراي علمي اين گروه و استاديار دانشکده کشاورزي دانشگاه فردوسي مشهد است. در حال حاضر و شايد براي اولين بار در کشور، دانش فني توليد ميسليوم خالص ، توليد اسپاون و توليد و پرورش اندام ميوه دهي اين قارچ به صورت علمي توسط اين گروه گزارش شده است. اين در حالي است که به رغم توليد رو به افزايش جهاني اين قارچ ،تاکنون در کشورما اطلاعات منسجم ومنتشر شده اي در مورد توليد اين قارچ وجود نداشته وموارد بسيار نادري از توليد آن گزارش شده است.

رنگهايي استثنايي از جنس قارچ

از زمانهاي بسيار قديم رنگهاي طبيعي همواره مورد توجه بشر بوده است. رنگهاي طبيعي به دليل بالا بودن درجه ايمني آنها هميشه نقش مهمي در رژيم غذايي بشر داشته اند و براي نسلهاي متمادي با ايمني استفاده شده اند. با گذشت زمان و نياز روزافزون صنايع (نساجي ، غذايي ، آرايشي و غيره) به رنگهاي بيشتر، انسان ناچار به تهيه و توليد انبوه رنگها به روشهاي صنعتي و اکثرا مضر براي سلامت انسان و محيط زيست شد. اين درحالي است که توليد و مصرف اين رنگها موجب آلودگي هوا، سفره هاي آبهاي زيرزميني و آبهاي جاري و همچنين آلودگي زمينهاي کشاورزي و مراتع و در صنعت غذايي موجب نگراني عميق درباره ميزان ايمني مواد رنگ کننده شيميايي يا مصنوعي در سلامت بدن مي شود.
به همين دليل متخصصان غذايي مانند گذشته هاي دور به دنبال استفاده مجدد و علمي تر از مواد رنگ کننده طبيعي هستند. دراين ميان قارچها منابع ارزشمندي براي رنگدانه هاي طبيعي و ايمن هستند. تعداد رنگدانه هاي متنوع موجود در قارچها بيش از 1000 عدد است. احتمالا مهمترين خصيصه اين رنگدانه ها، تنوع زياد آنهاست. قارچها داراي رنگدانه هايي هستند که در موجودات ديگر يافت نمي شوند يا به ميزان بسيار ناچيز وجود دارند. قارچ موناسکوس پورپورئوس يکي از مهمترين منابع قارچي براي توليد رنگ است. لذا در اين گروه ، قارچ موناسکوس پورپورئوس به يکي از اهداف مهم تحقيقاتي در کشور ما تبديل شده است.
با توجه به اهميت اين نوع قارچها پژوهشگران گروه زيست فناوري قارچهاي صنعتي طي يک طرح پژوهشي به مسووليت مهندس صابري از اعضاي شوراي علمي اين گروه موفق به کسب دانش فني کشت اين قارچ و توليد رنگ قارچي از آن شدند. طي اين طرح ، کشت پرگنه و توليد رنگ از اين قارچ در شرايط آزمايشگاهي بهينه سازي و دانش فني آن به صورت علمي گزارش شد. پوريان فر کاربرد اين قارچ و رنگهاي حاصل از آن را در صنايع داروسازي ، غذايي ، نساجي ، آرايشي و بهداشتي مي داند و مي افزايد: در حال حاضر اين نوع قارچ به منظور استفاده در صنايع از خارج از کشور وارد مي شود، ولي در نظر است در آينده نزديک روي توليد نيمه تجاري رنگهاي حاصل از اين قارچ کار شود. به طور کلي فعاليت گروه پژوهشي زيست فناوري قارچهاي صنعتي ، در عرصه قارچهاي خوراکي ، دارويي و مولد رنگ است و ماموريت آن ، رشد و توسعه صنايع مرتبط با عرصه هاي مذکوراست. پوريان فر در پايان مي گويد: انتظار مي رود با توجه به قابليت هاي زيست فناوري ، اين دانش بتواند از سه طريق اصلي کمک در جهت بهبود ژنتيکي صفات کمي و کيفي قارچهاي خوراکي ، افزايش بازده استحصال تجاري ترکيبات دارويي وافزايش بازده توليد تجاري پيگمان هاي رنگي بر توسعه صنايع مرتبط با قارچ تاثير داشته باشد.