بیماری زنان و نحوه درمان آن

درد رحم

در بافق جوشانده‌ی گیاه گازرو (1) می‌خورند (جانب اللهی 1384: 120).

ترشحات رحم

در لرستان با نوشیدن دم کرده‌ی پوست انار درمان می‌کنند (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 254).

عفونت رحم

در ارومیه ریشه‌ی پنیرک را همراه با برگ تازه‌ی بارهنگ و گیاه کهلیک اوتی یا کاکوتی، گزنه، گل گاوزبان و پونه را در مقداری شیر می‌جوشانند تا به تدریج شیر لعاب دار شود وقتی مایع کمی سفت شد، آن را به زیر شکم می‌مالند و یا با دستمالی به دور شکم می‌بندند یا اینکه رحم بیمار را در معرض بخارات این مایع قرار می‌دهند یا در این مایع می‌نشانند (مجیدی خامنه، 1382: 90).

خارش رحم

در بوشهر روغن بادام تلخ را در کمی آب نیم گرم ریخته و آهسته به هم می‌زنند تا یکنواخت گردد، سپس آن را به موضع خارش می‌مالند (افشار سیستانی، 1369: 675).

کیست تخمدان

در اصفهان عصاره‌ی پوست گردو تجویز می‌شود (تحقیقات میدانی مؤلف).

روسه (2)

در گیلان نوعی بستگی رحم است، که برای درمان آن زن را بر روی تاس بزرگی می‌نشانند و دلاک با تیغ پوست زائد را می‌شکافد (پاینده: 250).

تنظیم قاعدگی

در بافق دم کرده‌ی بهار نارنج (شکوفه نارنج) و بابونه می‌خورند (جانب اللهی، 1384: 120)
در اصفهان بومادران پودر کرده و مازو برای تنظیم سیکل قاعدگی، حب الغار، استوقدوس، سکنجبین، حلتیث، انغوزه، سیاه دانه، باقلای مصری، گل سوسن برای باز کننده‌ی قاعدگی استفاده می‌کنند (تحقیقات میدانی مؤلف).

بند نیامدن خون قاعدگی

در لرستان برای این منظور جوشانده‌ی رازیانه یا جوشانده‌ی گل همیشه بهار مصرف می‌شود (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 253).
در سروستان گرد نرمی را که از ترکیب تخم شوید، زعفران، زردچوبه و بابونه تهیه کرده‌اند، روی تخم مرغ می‌ریزند و از آن حب می‌سازند و به زنانی که دچار عوارض ماهانه می‌شوند، می‌دهند (همایونی، 1371: 477).

نازایی

در تهران علف و گیاهی که روی گنبد مشهد رضا سبز شده بود می‌جوشاندند و با نبات مصری به زن نازا می‌دادند (کتیرایی: 25).
در اصفهان:

1. زراوندگرد یا نخود الوند، سکنجبین، حلتیث، میخک، آمله‌ی مقشر، مریم گلی، چوب درخت گز، برگ چغندر، روغن بنفشه و روغن تخمه‌ی کدو تجویز می‌شد و نیز بعد از پاک کردن محیط رحم از فرزجدهای (3) زیر استفاده می‌کردند.
2. پیه مرغابی با مرغ خانگی، نشاسته، زعفران، پودونه‌ی کوهی، مویز، زهره‌ی گاو و سداب خشک را تنقیه می‌کنند و پس از تنقیه داروهای زیر تجویز می‌شود: مرمکی صاف چهار قسمت، ایرسا چهار قسمت، سرگین خرگوش دو قسمت، با هم مخلوط کرده و می‌کوبند و صاف کرده هر شب با پیه مرغابی و پنبه حمول (4) کنند.
3. برای رفع ورم رحم از فرزجدی که با مواد زیر تهیه شده است استفاده می‌شود: موم، پیه مرغابی ، پیه مرغ خانگی، مقل ازرق از هر یک سه قسمت، گل ختمی و کتان از هر یک هیجده قسمت با عسل مخلوط می‌کنند.
4. تخم هویج زرد را کوبیده با زیره می‌جوشانند و می‌خورند، دانه‌ی زیره‌ی سبز و زیره‌ی کرمان با روغن دنبه نیز برای درمان نازایی، داروی مؤثری است.
5. تخم شنبلیله را کوبیده با شیر می‌جوشانند و به مدت سه روز در حین قاعدگی می‌خورند (جانب اللهی و آذرمهر: 31).

در اردکان:

1. پیچ بهمن، کاکنج، دهن باز، پوست بالنگ، مشک و ترامشک، اِگِر ترکی، گل سرنگون، گل گاوزبان سیاه، ناخنک، پوست گنه گنه، تاج ریزی، هل باد، گل بو مادران و تخم زردک را با هم بجوشانند با گز چکیده (گز علفی) و شکر سرخ به جای شیرینی بخورند.
2. اسونه را در ناف و اطراف آن بمالند و دهانه دوره‌ی سفالی کوچکی را روی ناف بگذارند و مانند زائو چند روز بخوابند و استراحت کنند.
3. پوست زائد ختنه را لای خرما بگذارند و بخورند.
4. بلسان را به صورت ضماد بر کمر بیندازند.
5. شیر مریم را شیاف کنند.
6. مومیایی را با روغن گوسفند، قرص کمر و مقداری زردچوبه به صورت ضماد بر کمر بیندازند (طباطبایی: 705).

در میبد زن نازا با شروع قاعدگی بارهنگ، گل زردک با روغن دنبه قاطی می‌کرد و صبح ناشتا می‌خورد (تحقیقات میدانی مؤلف).
در ارومیه سقز را حرارت داده و به صورت شیاف در مهبل قرار می‎‌دهند (مجیدی خامنه: 90).
در دلیجان مغز فلوس را در آورده با جوشانده (شامل گل گیاهان بیابانی، گل بنفشه و گل مامیران) مخلوط کرده، روغن کرچک و روغن بادام را به آن می‌افزایند و از روز اول عادت ماهیانه تا پایان آن یعنی به مدت هفت روز هر روز یک کاسه از آن را می‌خورند (نوبان و دیگران، 1382: 235).
در شیراز مقداری جوز می‌کوبیدند و با روغن و کمی آرد مخلوط می‌کردند، سپس به صورت حبه‌های قند یا کوفته ریزه در می‌آوردند و می‌خوردند (همایونی، 1353: 27).
در زنجان مقداری خارگل محمدی را می‌جوشانند تا شیره اش در آید، سپس زن نازا را در محلول آن می‌نشانند (سپهرفر و دیگران: 253؛ نیز - طلسمات).
در اصفهان برای تشخیص عقیم بودن مرد و زن باید دو دانه جو را جداگانه بکارند و روی یکی از آن‌ها مرد و دیگری زن ادرار کند. جوی هر کدام که سبز نشد نشانه‌ی عقیم بودن اوست (جانب اللهی و آذرمهر: 2).

حاملگی و زایمان

پیشگیری از حاملگی

در اصفهان برای زنان:

گذاشتن شیاف بومادران در مهبل هنگام نزدیکی
گذاشتن تکه‌ای نبات در مهبل هنگام نزدیکی
گذاشتن تکه لاک یا ماده‌ی صمغی در مهبل هنگام نزدیکی
گذاشتن تکه‌ای اسفنج که به نخی بسته اند در مهبل
فزرجه‎ی نعناع تازه کوبیده پیش از نزدیکی
فزرجه‌ی تخم یونجه صحرایی، خردل، سرگین فیل و تخم کویج (زعرو یا زالزالک).

برای مردان

- مالیدن مخلوط ساییده‌ی ناترون و روغن کنجد به آلت قبل از مباشرت
- مالیدن آب برگ سداب یا ترب و ناترون به مقداری مساوی به آلت (جانب اللهی و آذرمهر: 7).

مراقبت‌های دوره حاملگی

در یارند کاشان زن حامله باید از انجام کارهای زیر پرهیز کند:
بلند کردن اشیای سنگین

- خوردن گیاهانی که سقط کننده است.
- طاق باز خوابیدن، زیرا باعث خفگی نوزاد می‌شود. زن باردار حتماً باید به پهلو بخوابد.
- نگاه کردن به خسوف زیرا معتقدند هنگام ماه گرفتگی بر هر قسمت بدن که دست بگذارند در همان قسمت خال بزرگ و قرمز رنگی خواهد داشت.
- خوابیدن بیش از حد لزوم زیرا باعث سخت زایی می شود. زن باردار باید حتماً پیاده روی کند تا زایمان راحتی داشته باشد.
- هول کردن و ترسیدن. بر این باورند زن باردار نباید به هیچ وجه هول کند، لذا خبرهایی که باعث هیجان می‌شود بسیار آرام به او می رسانند.
- از رفتن به اماکن خلوت و تاریک پرهیز کنند زیرا ممکن است دچار آل زدگی شوند (عباسی نظری: 123).

در بین عشایر بهمئی به محض اینکه زنی متوجه شود که باردار شده است به گردن خود سنگ‌های کوچک الوان که مهر بچه نامیده می شود می آویزد. این کار برای دور شدن چشم زخم تا زمان تولد بچه انجام می‌شود و اگر قدرت خرید چنین سنگ‌هایی نداشته باشد چاقوی کوچک یا پنجه‌ی خروس به گردن می آویزد یا دکمه‌هایی به لباس خود می دوزد (رسترپو: 108).
پولاک می‌نویسد: در دوره‌ی بارداری زنان پرهیز معتدلی دارند و از پر کردن معده و جنب و جوش بسیار و فوق العاده خودداری می‌کنند. اما اسب سواری را بد نمی‌دانند. در ماه‌های آخر حاملگی زن آبستن جوهر تباشیر و سایر خاک‌های خوش طعم می خورد (پولاک: 154).

رژیم غذایی زن حامله

در یارند کاشان:

- خوردن لبنیات مخصوصاً شیر زیرا موجب زیاد شدن شیر می شود.
-خوردن میوه جات و سبزیجات مخصوصاً سیب و انار که موجب زیبارویی نوزاد می‌شود.
- خوردن مواد گوشتی مثل گوشت گوسفند و مرغ جهت سلامتی کودک
- خوردن مایعات و غذاهای آبدار مثل انواع آش جهت ازدیاد شیر (عباسی نظری: 123).

در یزد زن حامله رژیم غذایی مشخص دارد. زرتشتیان کندر خوراکی می‌خورند با این باور که روی مغز بچه اثر می‌گذارد و او را با هوش می‌کند. خوردن سیب باعث خوشگل شدن بچه و چال افتادن گونه و زنخدانش می‌شود. مسلمانان یزدی نیز به نیت خوشگل شدن بچه در ماه اول حاملگی سوره‌ی یاسین می‌خواندند و به انار شیرین و سیب سرخ فوت می‌ کردند و می‌خوردند.
گل گاوزبان با تخم مرغ خانگی می‌خوردند تا قوت بگیرند. از خوردن غذاهای باددار مثل بادمجان، کاهو، گوجه فرنگی خودداری می‌کردند که باد تو دل و کمر آن‌ها نیفند (جانب اللهی و دیگران: 120).
به اعتقاد مردم اصفهان تغذیه‎ی زن باردار تأثیر مستقیمی بر روی جنین دارد به طوری که حتی خلق و خو و زشتی و زیبایی کودک به نوع تغذیه در زمان بارداری بستگی دارد نقش و ترتیب طبقه بندی خوراک‌ها به شرح زیر است:

الف - زیبایی:

- خوردن سیب درختی و تخم گشنیز و نیز گلابی و به بچه را زیبا می‌کند.
- گاز زدن ته سیب (گودی ته میوه) باعث چال افتادن گونه و زیبایی صورت می شود.
- مصرف آرد جو موهای بچه را پرپشت می کند.
- خوردن گوشت آهو باعث می‎‌شود که چشم‌های بچه سیاه و ابروهای او پرپشت و درهم ریخته شود.

ب- زشتی:

- خوردن شیرینی یا ترشی زیاد بچه را زشت رو می‌کند.
- اگر زن آبستن غذای خوشبو یا نوبری دید یا حتی بوی آن را شنید باید به او بدهند که بخورد، در غیر این صورت چشم بچه اش زاغ می شود.

ج- صالح و خوش سیرت:

- خوردن سیب و انار باعث می شود بچه صالح و خوش سیرت شود.
- ترشی‌ها خصوصاً سرکه نوزاد را ضعیف البنیه می‌کند.
- هندوانه، هویج، سیب زمینی، تخم مرغ پخته برای زن باردار مفید نیست.
- خوردن مسهلات به خصوص فلوس، منیزی، اکلیل، ناخنک و تباشیر بسیار مضر است.
- فلفل مضر است.
- خوردن کرفس به خصوص در ماه‌های اول بارداری ممکن است منجر به سقط جنین شود.

مصرف خوراکی‌های زیر توصیه می‌شود:

- میوه‌هایی مثل انگور، انجیر، سیب، انار ، به و خربزه بسیار مفید است.
- جوشانده‌ی برزک و ارپا روزی یک استکان مفید است.
- استفاده از روغن زیتون بر سایر روغن‌ها مزیت دارد. (جانب اللهی، گیتی آذرمهر: 41-42).

رژیم غذایی زن حامله برای پسرزایی

در خراسان اگر زن حامله بخواهد بچه اش پسر باشد غذاها و چیزهای گرم مثل مرغ و عسل و شیره‌ی انگور و شیره‌ی نبات می‌خورد.
- روزی که اولین آثار حمل در زن حامله مشاهده شد، برای پسر شدن مولود، یکی از محارم و کسان او کلمه محمد روی پهلوی راستش می‌نویسد. سابقاً نزد دعانویس می‌رفتند و او شکل حضرت سلیمان را روی پهلوی راست زن می‌کشید (شکورزاده: 130)(5)
مردم اصفهان برای پسر شدن جنین تجویز می‌کنند:

- خوردن خرما، فلفل، انار، سیب و آلو
- خوردن جوز بویای کوبیده مخلوط با نبات
- خوردن مغز بادام، فندق و پسته قبل از باردار شدن
- اگر قبل از باردار شدن گوشت مرغ سیاه بخورد پسردار می‌شود.
- اگر روز چهلم آبستنی بیضه‌ی خروس بخورد جنین پسر می‌شود.
- اگر زن بعد از نزدیکی به اندازه‌ی یک باقلای طبی از زهره‌ی خرس نر که در شراب انگور خیسانده باشند بخورد صاحب پسر می‌شود.
- اگر بعد از نزدیکی یا در روزهای اول بارداری دنبلان گوسفند بخورد پسردار می‌شود.
- اگر در بیست روز اول بارداری هر روز یک انار شیرین با خرمای سیاه بخورد پسردار می‌شود (جانب اللهی، گیتی آذرمهر: 35)
زنان ایل بهمئی معتقدند که خوردن خوراکی‌های گرم مانند خرما و مرغ و بعضی از گیاهان برای تولید نوزاد پسر بسیار مؤثر است (رسترپو: 109).

رژیم غذایی زن حامله برای دختر زایی

در اصفهان

- خوردن گوشت قرمز، پیاز و غذاهای سرد (رطوبتی و کم قوت) باعث دختر شدن جنین می‌شود.
- اگر زن قبل از بارداری زیاد دل و قلوه‌ی گوسفند بخورد دخترزا می‌شود.
- زنی که ماست و برنج زیاد بخورد دخترزا می‌شود (جانب اللهی، گیتی آذرمهر: 35).

نقش مرد در تعیین جنسیت

- به باور مردم اصفهان اگر مرد قبل از نزدیکی دنبلان گوسفند بخورد پسردار می‌شود.
- اگر مرد و زن هر دو قبل از نزدیکی برای مدتی به طور مرتب به مقدار زیاد عسل بخورند پسردار می‌شوند.
- اگر در هنگام نزدیکی مرد زودتر انزال شود فرزند آن‌ها پسر و اگر زن زودتر انزال شد فرزند دختر خواهد بود.
- اگر منی مرد زیاد باشد جنین پسر می‌شود (جانب اللهی، گیتی آذرمهر: 36).

عوامل مؤثر بر جنین

خوشگل شدن کودک: در خراسان اگر زن حامله سیب و هلو بخورد بچه اش خوش آب و رنگ خواهد شد (محجوب: 439).
بوی غذا: در قزوین اگر زن آبستنی بوی غذا یا طعامی را استشمام کند باید از آن غذا به او بچشانند و گرنه بچه می‌اندازد (گلریز: 364).
در باورهای عامیانه نه تنها خورد و خوراک، بلکه رفتار و کردار زن حامله بر روی جنین اثر می‌گذارد. بخشی از این باورها که نقش بازدارنده دارد به شرح زیر است:
دیدن حیوان در باور مردم هریس آذربایجان وقتی زن آبستن جلوی خرگوش یا شتر توقف کرده باشد اگر بچه در شکمش بجنبد، دهن گشاد به دنیا می‌آید (محمدزاده صدیق، خوشه، ش 13).
شباهت: در شیراز بر این باورند که اولین مرتبه‌ای که نوزاد در شکم مادرش می‌جنبد هر کس روبروی مادرش باشد، نوزاد شکل او خواهد شد (فقیری: 16).
تمایلات: در باور مردم شیراز اگر زن حامله به چیزی میل کند و در دسترس نباشد، چشم بچه اش زاغ می‌شود (همان جا).
دیدن مرده در هریس آذربایجان اگر مقابل مرده بایستد، شور چشم خواهد شد (محمد زاده صدیق: خوشه ش 13).
مکان: در باور مردم هریس آذربایجان اگر در مستراح بچه در شکم بجنبد، دهانش بدبو خواهد شد (همان جا).
- ظرف آب خوری: به باور ارامنه‎‌ی اصفهان اگر زن حامله بر سر چاه با دلو آب بخورد، دهان بچه اش گشاد خواهد شد، ولی اگر با لیوان آب بخورد، دهان بچه اش تنگ خواهد شد (قوکاسیان: خوشه، ش 16).
- کار: به باور ارامنه اصفهان اگر زن حامله گوشت چرخ کند یا بکوبد چشمان کودکش درشت و برجسته و گردنش دراز و لاغر خواهد شد (همان جا).

ویار

در خراسان زن حامله را به دکان شیرینی فروشی می‌برند و به او مقداری باقلوای گرم که تازه از. فر بیرون آمده می‌دهند (شکورزاده: 130).
در تهران هوس زن به برخی از خوردنی و بیزاری از دیگر خوردنی‌ها را به رشد جنین پیوسته می‌دانستند مثلا باور داشتند که هنگام مو در آوردن بچه، مادر هوس خوردن ترشی می‌کند، فرستادن و یارانه به ویژه برای عروس حتمی بود، خوراک پخته با سبزی و ترشی و مانند آن. در بهار معمولاً و یارانه دلمه می‌پختند که چاشنی آن سرکه شیره یا سرکه قند بود. کاهو و سرکه، گلپر، شنگ، شبدر، گوجه سبز و چغاله بادام نیز از و یارانه‌های بهاران بود. آش رشته با کشک و سیرداغ و پیاز داغ و نعناع داغ نیز از ویارانه‌ها بود، زن آبستن که به حمام می‌رفت، آش سماق با کوفته برنجی یا کوفته نخودچی با ترشی بادمجان و یا پیازترشی و سبزی خوردن به حمام می‌بردند. کشک بادمجان و کشک نیز از غذاهای ویارانه بود و باید سیرداغ هم داشت، زیرا یکی از خاصیت‌های سیر خام آن است که از استفراغ جلوگیری می‌کند. کباب تنوری، چغارتمه (غذایی از دل و جگر و سنگدان مرغ) و سیرابی گاو نیز از غذاهای ویارانه بود (کتیرایی: 32-33).
در لرستان اگر ویار زن باردار شدید باشد و مرتب حالت استفراغ داشته باشد شکمبه‌ی گوسفند را می‌پزند و مقداری از عصاره‌ی آن را با تکه ای از شکمبه به او می‌خورانند (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 251).
در خراسان شکمبه‌ی گوسفند را تمیز می‌کنند و در آب می‌جوشانند و به آن آب لیمو می‌زنند و پنهانی در خوراک زن آبستن می‌ریزند (شکورزاده: 130).
در منطقه‌ی فامور بر این باورند که ویار زن به او نرسد چشم بچه سبز می‌شود (ثواقب: 328).
در اصفهان برای درمان ویار استفاده می‌کنند:

- جوشانده گل گاوزبان و گل بنفشه از هر کدام یک مثقال در روز
- پرهیز از خوراکی‌های باددار مثل خورش بادمجان و امثال آن
- خوردن عرق رازیانه و دانه‌ی رازیانه
- به و عرق به
- کباب گنجشگ ( گنجشگ را باید درسته کباب کنند)
- نخود خیسانده، سیرابی گوسفند و سرکه
- ماهی ریز قنات
- پرهیز از خوردن مسهل‌های قوی (جانب اللهی، گیتی آذرمهر: 40-41).

پی‌نوشت‌ها:

1. gazaru.
2. rusa.
3. farzajed : کلیه‌ی شیاف‌های مربوط به فرج.
4. شیاف فرج است که برای آبستنی تجویز می شود.
5. بنگرید جامع الدعوات، ص 201.

منبع مقاله:
جانب اللهی، محمدسعید، (1390)، پزشکی سنتی و عامیانه ی مردم ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.