پزشكی در دوره‌ی اسلامی

مراقبت‌های پزشكی در جهان اسلام متعدّد و چندگانه و دارای روش‌های گوناگونی برای برآوردنِ نیازهای درمانی مختلف بود، و این نظریه‌ها و شیوه‌های درمانی گاهی درهم می‌آمیختند. این چندگانگی پزشكی امكان داد كه روش‌های سنّتی و جادویی پیش از اسلام در كنار نظریه‌های پزشكیِ برگرفته از پزشكی یونانی و آگاهی‌های دارویی مكتسب از هند و جاهای دیگر، رونق داشته باشند. ظاهراً تا اوایل خلافت اموی، روش‌های درمانی عربستان در دوره‌ی جاهلیّت شیوه‌ی اصلی درمان بود. ماهیّت این مراقبت‌های پزشكی را در درجه‌ی اول از احادیث گوناگون می‌شناسیم، كه بعدها اساس گونه‌ای از نوشته‌های پزشكی معروف به «الطّب النَبَوی» را تشكیل دادند.
منابع موجود عملاً هیچ اطلاعی درباره‌ی مراقبت‌های پزشكی مربوط به خلفای راشدین به ما نمی‌دهند و اطلاع چندانی هم درباره‌ی خدمات پزشكی خارج از دربار خلفا دربر ندارند. داستانی درباره‌ی عربی به نام حارث‌بن كَلَده هست كه گویا بحث‌های عالمانه‌ای با خسرو انوشیروان، پادشاه ساسانی، می‌داشته، پزشكی، را در جندی‌شاپور آموخته بوده، چندان در علم خود شناخته شده بوده كه پیامبر بیماران را به او ارجاع می‌كرده و، طبق بعض روایات، به بیماری موت ابوبكر و عمر مرتبط بوده است. به گزارش تذكره نویسانِ سپسین، روشِ درمانیِ او بیشتر مبتنی بر شیوه‌های سنّتی استفاده از گیاهان محلّیِ موجود بود تا بر سنّت پزشكی یونانی كه عموماً آن را مرتبط با مكتب جندی‌شاپور می‌پندارند. گزارش‌های راجع به حارث‌بن كلده در طول زمان شرح و تفصیل بیشتری یافت، شامل عناصری متضاد و متناقض، كه ارزیابی دانش و كار این چهره‌ی تاریخی را دشوار می‌سازد، به دلایل مشابهی، تعیین میزان درستی گزارش‌های راجع به ابن‌أبی رَمْثَةَ نیز كه مفروضاً معاصر پیامبر بوده و گویا جراحی نیز می‌كرده، دشوار است. واضح است كه توسل به گزارش‌هایی درباره‌ی مراجعه‌ی پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اعضای قدیم جامعه‌ی اسلامی به پزشكان، نیازی بود كه برای توجیه كاربرد پزشكی و دفاع از آن احساس می‌شد.
درباره‌ی پزشكانِ دربارِ نخستین خلفای اموی فقط جزئیاتِ ناچیزی در دست است. گفته می‌شود كه معاویه، اولین خلیفه‌ی اموی، یك پزشك مسیحیِ اهل دمشق به نام ابن‌اُثال را به خدمت گرفته بود. نیز گفته می‌شود كه پزشك خلیفه عمربن عبدالعزیز (99-101)، عبدالملك‌بن اَبْجَر كِنانی، پزشكی نومسلمان بود كه از قرار معلوم در مكتب پزشكی اسكندریه تحصیل كرده بود. یكی از معدود پزشكان دوره‌ی اموی كه از طریق نوشته‌های موجود شناخته شده و احتمالاً نخستین كسی است كه رساله‌ای پزشكی را به عربی برگردانده، ماسرْجُویَه، یا ماسَرجیس، است كه پزشكی یهودی ایرانی و ساكن بصره بود. در حالی كه بنابر بعض گزارش‌ها، ماسرجویه در اواخر سده‌ی دوم یا اوایل سده‌ی سوم زندگی می‌كرد، دیگران قید كرده‌اند كه او كُنّاش اَهرُن‌بن اعین القس را برای مَروان اوّل یا عمربن عبدالعزیز از سریانی به عربی برگرداند. اهرن از پزشكان مكتبی پزشكی اسكندریه در سده‌ی اوّل بود.
مورخان جدید معمولاً نقش برجسته‌ای در تحول پزشكی اسلامی برای شهر جندی‌شاپور در جنوب غربی ایران قائل شده‌اند، كه در سده‌ی ششم از دورترین پایگاه‌های یونانی‌گرایی بود. به تأكید گفته شده است كه جندی‌شاپور یك بیمارستان و یك دانشكده‌ی پزشكی مهم داشت كه طرفدار ترجمه‌ی متون پزشكی یونانی و احتمالاً سانسكریت به فارسی میانه و سریانی بود، اما این نظر را بعض مورخان اخیر مورد سؤال قرار داده‌اند. ظاهراً شاهدی برای وجود یك بیمارستان یا یك مدرسه‌ی رسمی پزشكی درجندی‌شاپور وجود ندارد. (1) شاید درمانگاه كوچكی در آنجا وجود داشته كه در آن پزشكی یونانی- رومی را به كار می‌بستند و نیز همایشگاهی كه كتاب‌های پزشكی را در آن مطالعه كرد (نظیر آنچه در شهرهایی دیگر چون شوش وجود داشت). اهمیتی كه به جندی‌شاپور به عنوان یك مركز پزشكی دارای بیمارستان نسبت داده‌اند احتمالاً به دلیل تفوق مسیحیان نسطوری در میان پزشكان اولیه‌ی دربار عباسیان بوده كه مایل بودند بیمارستان را از ابتكارهایِ خود معرفی كنند و تاریخچه‌ای برای اعتبار پزشكی خود بسازند. البته انحصار پزشكی اولیه در بغداد به نسطوریان بدین معنی بود كه طب ادّعایی ایشان (یعنی طب مبتنی بر متن‌های یونانی) را بر شیوه‌های رقیبان پزشكی، یعنی پزشكان زرتشتیان و هندوان یا طب بومی عربستان، رجحان می‌دادند.
تأثیر جندی‌شاپور بر پزشكی اولیه‌ی دوره‌ی عباسیان (اگر منابع ما معتبر باشند)، نظر به نقش برجسته‌ای كه به خانواده‌ی بُختیشوع (همگی پزشكان مسیحی نسطوری) داده شده بود، آشكار است. دوازده عضو این خاندان برای هشت نسل، از اواسط سده‌ی دوم تا نیمه‌ی دوم سده‌ی پنجم، پزشك و مشاور خلفا و غالباً بانی ترجمه‌ی متن‌های پزشكی و تألیف رسالات جدید بودند. در 148 خلیفه منصور، كه دچار درد معده بود، جُرجیس‌بن جبرائیل بن‌بختیشوع، سَرپزشك و مؤلف كنّاشی به سریانی، را از جندی‌شاپور به بغداد فراخواند. جرجیس سرانجام به جندی‌شاپور بازگشت و پس از 151 در آنجا فوت كرد، اما پسرش در 171 به عنوان پزشك خلیفه ‌هارون الرشید به بغداد فراخوانده شد و تا زمان مرگش در 185 در آنجا ماند. نسل‌های سپسینِ پزشكان خانواده‌ی بختیشوع در بغداد مقیم شدند. گفته شده كه شاپور‌بن سَهْل، پزشك مسیحی دربار متوكل خلیفه‌ی عباسی، نیز پیش از آمدن به بغداد در جندی‌شاپور به كار پزشكی مشغول بود.
در اوایل خلافت عباسی، توجه و علاقه‌مندی به آثار پزشكی و علمی فرهنگ‌های قدیم‌تر، به ویژه یونانی، معطوف گشت؛ بی شك به تشویق پزشكان مسیحی درباری كه به سریانی و یونانی می‌خواندند یا سخن می‌گفتند. پس از آن كه كار ترجمه در مقیاسی بزرگ رونق گرفت، نظریه‌ها و اَعمال پزشكی یونان و روم شرقی كاملاً پذیرفته شد و در روش پزشكی افراد مهذَّب آن روزگار جای گرفت. مؤثرترین نوشته‌های یونانی كه به عربی ترجمه شد عبارت بود از تألیف دیوسكوریدس درباره‌ی مفردات پزشكی (2)، رسالات مختلف روفس افسیسی، فصل مربوط به جراحی از دانشنامه‌ی یونانیِ تألیفِ بولسِ اَجانیطی (3) كه در سده‌ی هفتم در اسكندریه كار می‌كرد و، به ویژه، نوشته‌ها و شرح حجیم جالینوس (4)
درباره‌ی طب بقراطی، هرچند نوشته‌های بقراطی (5) به طور گسترده‌ای مورد استفاده‌ی بعض پزشكان دوره‌ی اسلامی قرار گرفتند، اما به طور كلی تأثیر تعیین كننده و مستقیم نوشته‌های جالینوسی را ندشتند.
در اوایل سده‌ی سوم، نهادی به نام بیت الحكمه (6) برای پیشبرد امر ترجمه‌ی متن‌های خارجی در بغداد تأسیس یافت؛ پركارترین مترجم بیت الحكمة نیز مسیحی نسطوری، حنین‌بن اسحاقِ (7) عِبادی بود (گرچه رابطه‌ی او با این نهاد نامشخص است) كه اصلاً اهلِ حیرَه در جنوب عراق بود. او متن‌ها را اغلب با همكاری دیگران، از جمله با پسرش اسحاق‌بن حنین و برادرزاده‌اش حُبیش، به سریانی و عربی برمی‌گرداند. برادرزاده‌ی او گاهی متن‌هایی را كه حنین به سریانی برگردانده بود به عربی ترجمه می‌كرد. حنین ده سال پیش از مرگش نوشت كه فقط از آثار جالینوس 95 اثر را به سُریانی و 34 اثر را به عربی برگردانده بود. حنین نوشته‌های پزشكی بدیعی نیز تألیف كرد، از جمله، رساله‌ی بسیار پرنفوذ كتاب المسائل فی الطّب للمتعلمین و رساله‌ی چشم پزشكی كتاب العَشر مقالات فی العین. حنین و مترجمان دیگری، مثلاً قُسطابن لوقای ملكائی، به عنوان مشاور و دانشمند به دربار راه داشتند و از طریق ترجمه‌ها و نیز تألیفات بدیع خود نقشی اساسی در تكوین واژگان علمی و پزشكی كلاسیك عربی ایفا كردند.
شماری از پزشكان اولیه هستند كه معلوم نیست خودشان ترجمه‌ای كرده باشند اما نوشته‌هایشان بازتابنده‌ی نخستین دوره‌ی پذیرش مواد و مطالب [علمی] خارجی است. مهم‌ترین آنان مسیحی نسطوری دیگری به نام ابن‌ماسویه است كه پدرش پیش از رفتن به بغداد از پزشكان جندی‌شاپور بود. ابن‌ماسویه شمار درخورِ توجهی تك‌نگاری به عربی دارد كه درباره‌ی موضوع‌هایی چون تب‌ها، جذام، مالیخولیا، مسائل تغذیه، بیماری‌های چشم و اصول پزشكی است. گفته می‌شد كه ابن‌ماسویه مرتّباً نوعی «مجلس» تشكیل می‌داد كه بیماران در آن با وی مشورت می‌كردند و مسائل را با شاگردانش (از جمله، حنین‌بن اسحاق) در میان می‌گذاشت. ظاهراً ابن‌ماسویه به دلیل اشتهار به حاضرجوابی، گاهی شنوندگان بسیاری را جلب می‌كرد. شخصیت مهم دیگر علی‌بن سَهْل رَبِّنِ طبری بود كه كمی پس از 240 درگذشت. او نه فقط در فردوس الحكمه‌ی خود (كه در 235 آن را به خلیفه متوكل اهدا كرد) روش‌های پزشكی یونانی- رومی را خلاصه كرد، بلكه فصل جداگانه‌ای نیز به پزشكی هندی اختصاص داد. اما او یا نویسندگانِ سپسین، هیچ كدام واقعاً نكوشیدند كه مطالب و تجارب هندی را با پزشكی یونانی- رومی تلفیق كنند. تقریباً سی پزشك دیگر كه پیش از ربع آخر سده‌ی سوم به كار درمان اشتغال داشتند، با نام و برخی با نوشته‌های به جای مانده‌شان شهرت دارند. در پایان این سده، نظام بقراطیِ آسیب شناسی، به ویژه آنچنان كه جالینوس مروّج آن بود، اساس تقریباً همه‌ی مباحث علمی پزشكی دوره‌ی اسلامی را تشكیل می‌داد.
همچنین در سده‌ی سوم نوع تازه‌ای از نوشته‌های پزشكی پدید آمد كه الطّب النّبوی نامیده می‌شد و هدف از تدوین آنها ارائه‌ی راه دیگری در برابر نظام‌های پزشكی موجودِ منحصراً مبتنی بر پزشكی یونان بود. مؤلفان این نوع نوشته‌ها بیشتر عالمان دین بودند تا پزشك، و ادّعای برتری روش‌های پزشكی سنّتی روزگار پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و روش‌های مذكور در قرآن و حدیث بر نظریات درمانی برگرفته از جامعه‌ی یونانی‌گرا می‌نمودند و گاهی دو رویكرد را درهم می‌آمیختند. یكی از قدیم‌ترین نمونه‌های این نوع، مجموعه‌ی طب الأئمّه‌ی شیعیان است كه به سده‌ی سوم بازمی‌گردد، تقریباً در همان زمان، ابن‌حَبیبِ اندلسی رساله‌ی مُختصر فی الطّب را تألیف كرد كه بر احادیث دایر بر پزشكی مبتنی بود و در همان حال ابن‌السُنّی (متوفی 364) در سده‌ی بعد رساله‌ای در همین باب تألیف كرد كه نویسندگان سپسین از آن بهره گرفتند. این نوع آثار پزشكی در سده‌های هفتم و هشتم كاملاً مقبولیت یافته بود و تاكنون نیز چنین مانده است. رسالات ذهبی، مورخ و فقیه حنبلی، ابن‌قَیِّمِ جَوزیّة و جلال الدین سُیوطی (متوفی 911) هنوز با چاپ‌های جدید در دسترس‌اند. رساله‌های مربوط به طبّ نبوی قرن‌ها در كنار رساله‌های مبتنی بر نظام اخلاطی یونانی رونق داشت. ما از وجود شمار بزرگی از رسالات درباره‌ی طب نبوی مطلعیم، اما نام حتی یكی از كسانی را كه به كاربرد این نوع پزشكی شناخته شده باشند در دست نداریم. دلیل آن شاید این باشد كه بیشترِ منابع مكتوبِ ما به نظام مبتنی بر نظریات پزشكی یونانی متمایل‌اند و به جزئیات راجع به روش‌های دیگر توجهی ندارند. چنین به نظر می‌رسد كه رسالات مربوط به طب نبوی برای روش‌های درمانیِ عمدتاً مبتنی بر پزشكی اخلاطی یونانی، زیان‌آور و رقیب دانسته نمی‌شدند. كانون اصلی توجه نوشته‌های اسلامی مربوط به وبا و نیز گردآوری و تفسیر احادیث گوناگون مربوط به مفاهیم سرایت و شیوع بیماری و واكنش مناسب به این حوادث بود. نویسندگان رساله‌های مربوط به وبا همچنین می‌كوشیدند تا توضیحات و درمان‌هایی طبّی برای وبا و گاهی تاریخچه‌ای از وبا تا زمان تألیف خود ارائه كنند.
در پی اقتباس نسبتاً سریع پزشكی یونانی (با معدودی عناصر ایرانی و هندی) كه در سده‌ی سوم روی داد، سازماندهیِ مجموعه‌ی وسیع دانش پزشكیِ موجود در قالبی منطقی و سهل الوصول، هدف اولیه شد. در سده‌ی چهارم و اوایل سده‌ی پنجم تألیف چهار دانشنامه‌ی جامع پزشكی به عربی تأثیر ویژه‌ای داشت، مع‌ذلك هیچ ویرایش یا ترجمه‌ی جدید انتقادی از این دانشنامه‌ها به عمل نیامده است. دو تا از این آثار بنیادی را ابوبكر محمدبن زكریای رازی نوشته است: كتاب المنصوری فی الطّب و كتاب الحاوی. اثر نخست- كه مؤلف آن را در 290 به شاهزاده‌ی سامانی، ابوصالح منصور‌بن اسحاق، فرماندار ری، اهدا كرده- كتاب آموزشی عمومی نسبتاً كوتاهی است، ولی اثر دوم را [شاگردان رازی] پس از مرگ او از تلفیق یادداشت‌های او از خوانده‌ها و مشاهدات شخصی وی تدوین كرده‌اند. الحاوی در تألیفات تاریخ پزشكی اثری یگانه است و، گرچه آن قدر مفصّل بود كه معدودی توانایی تهیه‌ی نسخه‌ای از آن را داشتند و ساختارش با دانشنامه‌های پزشكی متعارف «سده‌های میانه» متفاوت بود و مانند آنها نظم و ترتیب سفت و سختی نداشت، مع ذلك پزشكان سپسین غالباً از آن استفاده كردند. اما این تألیف بدون منتقد هم نبود و، در واقع، كتاب كامل الصناعة الطیبة را علی‌بن عبّاس مَجوسی تا حدی برای جبران فقدان ساختار مناسب و توجه ناكافی به تشریح و جراحی كه در الحاوی بارز است، تألیف كرد. مجوسی این یگانه تألیف خود را به حكمران آل بویه، عضدالدوله فَناخسرو، اهدا كرد. این كتاب یكی از جامع‌ترین و سازمان یافته‌ترین مجموعه‌های پزشكی آثار اولیه‌ی پزشكی است. تقسیم آن به دو بخش متمایز نظری و عملی، قالب مناسبی برای همه‌ی نوشته‌های پزشكی سپسین در سده‌های میانه‌ی اسلامی پدید آورد.
چهارمین دانشنامه‌ی پزشكی كه اهمیت اساسی یافت، كتاب القانون فی الطّب ابن‌سیناست. این مجموعه كه در طی دوره‌ای طولانی و در جریان حركت مؤلف آن به سوی غرب، از گرگان به ری و سپس به همدان، تألیف شد، مشتمل بر پنج «كتاب» است: (1) اصول عمومی پزشكی؛ (2) مفردات پزشكی؛ (3) بیماری‌هایِ مخصوص بخش‌هایی از بدن؛ (4) بیماری‌هایی مانند تب كه خاصِّ بخش ویژه‌ای از بدن نیستند؛ و (5) نسخه‌هایی برای تهیه‌ی داروهای مركّب. نخستین «كتاب» القانون گاهی جداگانه تحت عنوان كلیّات دست به دست می‌گشت. ابن‌سینا، برخلاف رازی یا مجوسی، منابعی را كه مطالب خود را از آنها گرفته ذكر نكرده است. این چهار كوشش برای گردآوری و تنظیم متونِ پزشكیِ تقریباً نامنظمِ یونانی گرا و بیزانسی، توفیق عظیمی در ایجاد نظام پزشكی منسجم و مرتّب داشت. صِرفِ حجمِ این كتاب‌ها حاكی از تأكیدی بر اعتبار آنها بود و عناوینی نظیر قانون نیز این اعتبار را بالا می‌برد.
اما قانون همه جا مورد استقبال قرار نگرفت. در اندلس، هنگامی كه نسخه‌ای از قانون را به ابوالعلاء زُهر ابن‌زهر/ متوفی 525) تقدیم كردند، از این كتاب چندان بدش آمد كه حتی حاضر نشد آن را در كتابخانه‌اش جای دهد و ترجیح داد حواشی آن را بِبُرَّد و از آنها برای نوشتن نسخه برای بیمارانش استفاده كند. او همچنین رساله‌ای در نقد مفردات پزشكیِ قانون نوشت. شاگردان زُهر، پس از مرگش در اشبیلیه، همچون شاگردان رازی، روش‌های درمانی و مورد شناسی‌های او را در كتاب المُجَربَّات گردآوردند. پسر او، ابومَروان‌بن زُهر، چندین اثر مهم نوشت، از جمله، كتاب الاقتصاد كه برای عموم تألیف كرده است، و كتاب التَیْسیر درباره‌ی درمان‌های دارویی. هموطن او، ابن‌رشد (متوفی 595)، نیز كتاب الكُلیّات را نوشت كه یكی از مؤثرترین نوشته‌های پزشكیِ اندلس گردید. اما این كه آیا پزشكی دوره‌ی اسلامی در اندلس نسبت به جاهای دیگر اتكای كمتری به نظریات ابن‌سینا داشته است یا نه، موضوعی است كه باید بررسی كرد. از شواهد موجود چنین برمی آید كه پیش از آنكه ابن‌تلمیذ (متوفی 560) در نیمه‌ی دوم قرن ششم حاشیه‌ای بر قانون بنویسد، نفوذ این اثر در عراق و مصر و سوریه اندك بود. ابن‌تلمیذ حاشیه‌اش را بر نسخه‌ای نگاشت كه خود استنساخ كرده بود و بخش‌هایی از آن هنوز در كیمبریج (8) و كتابخانه‌ی پزشكی دانشگاه كالیفرنیا در لس آنجلس (9) (10) باقی است. تأثیر قانون بر كتاب المختاران فی الطّب قابل تشخیص است. این كتاب را ابن‌هُبَل در 560 در موصل نوشته است. در ایران تأثیر قانون از پیش‌تر معلوم است، زیرا كتاب ذخیره‌ی خوارزمشاهی نوشته‌ی اسماعیل جرجانی كه به قطب الدین محمد خوارزمشاه (490-521) اهدا كرده سخت متكی به قانون است.
هم رازی و هم ابن‌سینا رسائلی درباره‌ی موضوع‌هایی خاص نگاشته‌اند. رازی تك نگاری مهمی درباره‌ی آبله و سرخك نوشت، هرچند قدیم‌‌ترین مقاله درباره‌ی این موضوع از آنِ ثابت‌بن قُرّه‌ی حرانی (11) بود. در میان دیگر مقالات رازی نوشته‌ای است درباره‌ی قولنج و رساله‌ای در انتقاد از فلسفه‌ی طبّی جالینوس (كتاب الشُكوك عَلی جالینوس). برخی از درمان‌های موردی او در كتاب الحاوی مذكور است، اما شمار بسیار بیشتری (تقریباً 900 مورد) را پس از مرگ او شاگردانش تحت عنوان كتاب التجارب گردآوری و ثبت كرده‌اند. تك نگاری‌های پزشكی ابن‌سینا مشتمل است بر رساله‌هایی درباره‌ی قولنج، داروی بیماری‌های قلبی (الأدویة القلبیّة) و فَصْد، و همچنین یك منظومه‌ی آموزشی پزشكی (اُرجُوزَة فی الطّب) كه رواج ویژه‌ای یافت (این مطلب از كثرت نسخه‌های خطی آن و شرح‌هایی كه به جا مانده است، از جمله، شرح ابن‌رشد، معلوم می‌شود). نوشته‌های اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی در سده‌ی چهارم، به ویژه نوشته‌ی او درباره‌ی تب‌ها خواننده‌ی بسیار داشت. نوشته‌های شاگرد او، پزشك تونسی، ابن‌جَزّاز، نیز چنین بود. ابوالقاسم زَهراوی، پزشك دربار عبدالرحمان سوم، دانشنامه‌ای سی مجلّدی تحت عنوان كتاب التصریف لِمَن عَجَزَ عَنِ التألیف در قُرطبه تألیف كرد كه به دلیل آخرین مُجلّدش كه به جراحی اختصاص داشت، اعتبار بسیار كسب كرد. در نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم اخوینی بخاری، شاگرد یكی از شاگردان محمد زكریای رازی، نخستین پزشكی نامه‌ی (موجود) به فارسی، هدایة المتعلّمین فی الطّب، را تألیف كرد. دستنوشته‌هایِ عدید بازمانده از كتاب درسی عمومی پزشكی به عربی، كتاب المعالجات البُقراطیّة، نوشته‌ی احمدبن محمد طبری، پزشك دربار رُكن الدوله‌ی دیلمی، سزاوار توجه بیشتری از سوی مورخان است. همچنین چندین رساله‌ی سعیدبنِ هِبة الله (متوفی 495)، پزشك دربار خلفای عباسی المقتدی و المستظهر، به ویژه كتاب المُغنی فی تدبیر الأمراض و رساله‌ی طبّی- فلسفی فی خلق الانسان در خورِ توجه دقیق است.
در سده‌ی پنجم مباحثه‌ای تُند میان دو پزشك مهم روی داد. علی‌بن رضوان پزشكی خودآموخته، سخت خودخواه و تندخو بود. المستنصر، خلیفه‌ی فاطمی، او را به عنوان سرپزشك دربار منصوب نمود و او قدرت سیاسی بزرگی در مصر كسب كرد. وی همچنین در این كشور چندین رساله، از جمله كتاب دفع مَضارَّ الأبدان بأرضِ مصر، نگاشت كه بحثی درباره‌ی ویژگی‌های اقلیمی مصر و رابطه‌ی آنها با بهداشت و بیماری‌های عمومی، به ویژه وباست. هنگامی كه ابن‌بُطلان، مسیحی نسطوری بغدادی كه زیردست پزشك مهم آن روزگار آموزش دیده بود، در 441 وارد فُسطاط مصر شد و به موضع و نظریه‌ی ابن‌رضوان تحدّی كرد، ده مقاله‌ی تند میان آن دو مبادله شد، كه به طور فزاینده‌ای تندتر و گزنده‌تر گردید. بحث ظاهراً درباره‌ی موضوعی در زیست شناسی ارسطویی بود، اما در واقع، انگیزه‌ی آن خصومت و نیز میل به كسب جایگاه اجتماعی برتر یا حفظ آن بود. سرانجام، ابن‌بطلان مجبور به ترك آنجا شد، اما، به جای بازگشت به بغداد، نخست به قسطنطنیه و سپس به صومعه‌ای رفت و راهب شد. ابن‌بطلان كتابی طبّی برای استفاده‌ی راهبان، رساله‌ای درباره‌ی چگونگی تشخیص بیماری‌های بَردگانِ فروشی، طنزی در بیان كاستی‌های یك پزشك و دیگر كاركنان پزشكی (دعوة الأطبّاء)، و كتاب تقویم الصّحة را تألیف كرد. در كتاب اخیر، كه بسیار مورد توجه و مقبولِ اهل حرفه واقع شد، وی در چهل جدول، 210 ماده‌ی گیاهی و جانوری و هفتاد قلم دیگر را كه برای حفظ تندرستی مفیدند، مرتّب كرده است. ظاهراً نه ابن‌بطلان از وجود قانون ابن‌سینا اطلاع داشته است و نه ابن‌رضوان.
شاید به تقلید الگوی تقویم ابن‌بطلان، جدول‌های جامع جزء آموزشی رایج در ادبیات پزشكی دوره‌ی اسلامی شده باشد. مثلاً، جدول‌هایی در كتاب‌های راهنمای درمان ابن‌جَزْله و سعیدبن هبة الله و در رساله‌های مفردات پزشكی ابراهیم‌بن ابی سعید عَلایی مغربی (رونقش در اواسط سده‌ی ششم) و حُبَیش‌بن ابراهیم تفلیسی (رونقش در اواخر سده‌ی ششم) یافت می‌شود. از همان سده‌ی سوم برای نشان دادن رابطه‌ی میان افكار یا بیماری‌های مرتبط به هم نمودارهای شاخه شاخه به كار می‌رفت. هرچند این نمودارها در بعض نسخه‌های عربیِ «جوامع» رسالات جالینوسی دیده می‌شود، ظاهراً ابن‌ماسویه از نخستین كسانی بوده كه از آنها استفاده كرده است. قالب رایج دیگری برای بحث پزشكی، شیوه‌ی پرسش و پاسخ بود. حنین‌بن اسحاق این روش را در كتاب المسائل فی الطّب المتعلمین و نیز در المسائل فی العین خود به كار برده است. كسان دیگری، مثلاً سعید‌بن أبی الخَیر مسیحی (متوفی 589)، پزشك دربار ناصر خلیفه‌ی عباسی، در كتاب الاقتضاب كه مدخلی است بر پزشكی، این روش را دنبال كردند. منظومه‌های آموزشی پزشكی نیز ابزار رایجی بود، گرچه نویسندگان امروزی تاریخ پزشكی توجه چندانی به آن نكرده‌اند.
سلسله‌های ایّوبی و مَمْلوك به سبب حمایت از پزشكان و بیمارستان‌ها شهرت داشتند. گفته شده است كه ملك ناصر اول، صلاح الدین یوسف‌بن ایوب، كمتر از هجده پزشك در خدمت خود نداشت، كه هشت تن از آنان مسلمان، پنج تن یهودی، چهار تن مسیحی و یكی سامری بودند. از جمله‌ی این پزشكان، پزشك و فیلسوف مشهور یهودی، ابن‌مَیمون، و ابن‌جُمَیع (ابن جامع) بودند. ابن‌جمیع شماری شاگرد داشت، از جمله، ابن‌أبی البَیان اسرائیلی، مؤلف دُستور البیمارستان، كه آن را برای استفاده در بیمارستان ناصری نوشته بود.
نورالدین محمود‌بن زَنگی بیمارستانی در دمشق تأسیس كرده بود كه به نام او بیمارستان نوری خوانده شد، و ملك ناصر اول (صلاح الدین ایوبی) با تأسیس بیمارستانی در قاهره به نام «بیمارستان ناصری» در 567 از او پیروی كرد. توسعه‌ی بیمارستان‌های شهری دستاوردی مهم در جامعه‌ی اسلامی بود. (12) رابطه‌ی طرح و توسعه‌ی آنها با تسهیلات كمك به فقرا و بیماران كه پیشتر بعض صومعه‌های مسیحی فراهم می‌كردند، هنوز كاملاً بررسی كامل نشده است، اما آشكار است كه بیمارستان اسلامی قرون وسطی نهادی مفصّل‌تر با وظایف گوناگون‌تری بود.
بیمارستان اسلامی چندین وظیفه داشت: مركز درمان، آسایشگاه برای ناقهان، تیمارستان و جایی برای نگهداری سالمندان و بیمارانی كه خانواده‌ای نداشتند كه از آنها نگهداری كند. بعید است كه افرادِ واقعاً ثروتمند به بیمارستان می‌رفتند، مگر این كه در سفر و دور از خانه بیمار می‌شدند. جز در موارد و اوضاع غیرعادی، همه‌ی نیازهای درمانی ثروتمندان و قدرتمندان محتملاً در خانه‌هایشان برآورده می‌شد. هرچند وجود پزشكان یهودی و مسیحی در بیمارستان‌ها غیرعادی نبود، نمی‌دانیم چه نسبتی از بیماران محتملاً غیرمسلمان بوده‌اند. ظاهراً ارتباط با یك بیمارستان برای پزشكان بسیار مطلوب بود و برخی آموزش‌ها، به ویژه در بغداد و بعدها در دمشق و قاهره، در بیمارستان‌ها داده می‌شد. اما بیشتر معلومات پزشكی محتملاً از طریق آموزش خصوصی و كارآموزی نزد استادان كسب می‌شد.
ثابت شده كه نسبت دادن تأسیس نخستین بیمارستان در دوره‌ی اسلامی به وَلید اول، خلیفه‌ی اموی، ناموّجه بوده است و درباره‌ی نقش سازنده‌ی جندی‌شاپور در تحول بیمارستان‌ها نیز مبالغه كرده‌اند. شواهد موجود دالّ بر این است كه نخستین بیمارستان اسلامی به فرمان‌هارون الرشید در بغداد تأسیس یافت. مهم‌ترین بیمارستان بغداد را در 372 عضدالدولة دیلمی تأسیس كرد و ما كامل‌ترین اطلاعات را درباره‌ی بیمارستا‌های بزرگ سوری- مصری سده‌ی ششم و هفتم داریم.
در پی مرگ ابن‌تلمیذ، رئیس بیمارستان عضدی در بغداد در 560 چندین پزشك بغداد را ترك كرده عازم دمشق و بیمارستان نوری شدند. یكی از شاگردان ابن‌تلمیذ كه مهاجرت كرد، پزشك مسیحی مسلمان شده ابن‌مَطْران (متوفی 587) بود. حمایت سخاوتمندانه‌ی صلاح الدین ایّوبی به او امكان داد كتابخانه‌ای شخصی فراهم سازد كه گویا شامل ده هزار جلد كتاب بود. اثر عمده‌ی ابن‌مطران كتاب بُستان الاطّباء و رَوضة الألِبّاء است، حاوی نقل قول‌های بسیاری از صاحب نظران پیشین، كه نظریات خود او نیز در آن پراكنده است، تا حدّی به سبك حاوی رازی، اما در مقیاسی كوچك‌تر‌و منظم‌تر چهره‌ی اصلی آموزش پزشكی علمی در سوریه و مصر در سده‌ی هفتم، مهذّب الدین عبدالرحیم‌بن علی، مشهور به دَخْوار (متوفی 628)، است كه پزشكی را نزد ابن‌مطران آموخته و به نوبه‌ی خود به شاگردان بسیاری در دمشق تعلیم داده بود، و در آنجا با بیمارستان نوری مربوط بود. او اندك زمانی پیش از وفات، مدرسه‌ای تأسیس كرد كه منحصراً به آموزش پزشكی اختصاص داشت. این مدرسه در 628 حدود یك ماه پس از مرگ دخوار گشایش یافت و تا 820 كه آن را تعمیر و مرمت كردند هنوز وجود داشت.
دو شاگردِ مشهورترِ او، ابن‌أبی اُصیبعه و ابن‌نفیس بودند. ابن‌ابی اصیبعه در خانواده‌ای از پزشكان دمشقی به دنیا آمد و در دوره‌ی خود چشم پزشك معروفی در بیمارستان نوری بود. امروز نامش بیشتر با كتاب عُیون الأنباء فی طبقاتِ الأطبّاء او پیوند دارد، كه در آن شرح احوال بیش از 380 پزشك و دانشمند را به دست می‌دهد. این اثر، تألیف ابن‌قفطی (قفطی) در همین زمینه را بسطِ بسیار داده است.
ابن‌نفیس، كه در منابع عربی معمولاً به صفت نسبِ «القُرَشی» معروف است، فقیهی معروف و نیز نویسنده‌ای پركار در زمینه‌ی پزشكی بود. وی تألیف دایرة المعارف پزشكی بسیار حجیمی، با عنوان كتاب الشامل فی الصناعة الطیبة، را پیش گرفت كه بنا بود بالغ بر سیصد جلد شود، اما فقط هشتاد جلد آن را تكمیل كرد (بخش‌هایی از این تألیف در نُه نسخه‌ی خطی محفوظ مانده است كه یكی از آنها به خط خود اوست). (13) همچنین درباره‌ی چشم پزشكی و شرحی بر كتاب المسائل فی الطّب حنین‌بن اسحاق نوشت.
ظاهراً قدیم‌ترین تلخیص قانون كتابی بود كه ایلاقی (رونَقَش در 460) از شاگردان ابن‌سینا، نوشت، اما واقعاً تا اواخر سده‌ی ششم نیاز جدّی به كمك برای فهم قانون احساس نشد. ابن‌جُمَیع، پزشك یهودی مصری كه در 594 درگذشت، محتملاً قدیم‌ترین شرح را برقانون نوشته است. در سده‌های هفتم و هشتم شرح‌ها و خلاصه‌هایی یكی پس از دیگری در این باره نگاشته شد و همین كار تلخیص و شرح قانون بود كه موقعیت برتر قانون را در پزشكی قرون وسطی تضمین كرد.
پرخوننده‌ترین تلخیص قانون، كتاب الموجز ابن‌نفیس بود. او شرحی نیز بر كُلّ قانون نوشت كه خود كار معتبری است. ابن‌نفیس در این كتاب از ابن‌سینا انتقاد كرده، از جمله این كه می‌گوید مبحث كالبدشناسی به چندین بخش مختلف قانون گسترده شده است. ابن‌نفیس سپس شرح جداگانه‌ای درباره‌ی كالبدشناسی نگاشت كه در چندین نسخه باقی مانده است. یكی از این نسخه‌ها در 640، یعنی در حدود 46 سال پیش از مرگ او، نوشته شده است. (14) او در این كتاب گردش ریوی خود را در حدود سه قرن پیش از آن كه این جریان را اروپایی‌ها كشف كنند، توصیف كرده است. ابن‌نَفیس سالیان درازی از عمرش را در قاهره گذراند. در 687 در قاهره درگذشت و پیش از وفات، خانه و كتابخانه‌اش را به بیمارستان جدیدالاحداث منصوری در قاهره اهدا كرد.
در دمشق، پزشك مسیحی ابن‌قُفّ، یكی از شاگردان مهم ابن‌نفیس و ابن‌ابی اُصیبعه، تدریس می‌كرد. وی مؤلف كتابی است كه ظاهراً تنها رساله‌ی عربی قرون وسطی است كه منحصراً به جراحی اختصاص دارد. این اثر (كتاب العُمدَة فی صِناعة الجّراحة) به همه‌ی جنبه‌های جراحی به استثنای چشم پزشكی می‌پردازد، زیرا او جراحی چشم را با تخصصی با روش خاصّ خود می‌دانست.
فقط در دو رشته‌ی پزشكی، متون تخصصی گسترده‌ای به وجود آمد: چشم پزشكی و داروشناسی. تقریباً همه‌ی مجموعه‌های پزشكی فصل‌هایی درباره این دو موضوع دربر داشت، اما جامع‌ترین بحث و وصف در تك نگاری‌های متعدّدی یافت می‌شد كه منحصراً به بیماری‌های چشم یا داروهای ساده و مركّب اختصاص داشت.
چشم پزشكی موضوعی بود كه نویسندگان دوره‌ی اسلامی در قرون وسطی خلاقیت در خورِ ملاحظه‌ای در آن نشان دادند. (15) در اوایل سده‌ی سوم، هم ابن‌ماسویه و هم شاگردش حنین‌بن اسحاق تك نگاری‌های معتبری درباره‌ی این موضوع نوشتند. هرچند نوشته‌های آنها تا حدّ زیادی مبتنی بر منابع یونانی است، اما دانش آنها پیشرفت زیادی نسبت به آثار یونانی موجود نشان می‌دهد، از جمله؛ شناخت بعض بیماری‌هایِ قبلاً ناشناخته از قبیلِ آماس غشای چشم (16) (در عربی: سَبَل)، كه به زودی روش‌های جراحی پیچیده‌ای برای آنها به وجود آمد. یكی از معتبرترین كتاب‌های چشم پزشكی نوشته‌ی علی‌بن عیسی بود در وصف 130 بیماری چشم. نام كتاب علی‌بن عیسی كه در سده‌ی چهارم در بغداد به كار چشم پزشكی مشغول بود تذكرة الكحّالین (17) است. از پزشكان تقریباً معاصرِ وی، عَمّار مَوصِلی است كه اصلاً عراقی بود، اما به مصر رفت و در آنجا تنها اثرش، رساله‌ای درباره‌ی بیماری‌های چشم، را به حكمران فاطمی، الحاكم تقدیم كرد. رساله‌ی عمّار فقط درباره‌ی 48 بیماری بحث می‌كند، اما حاوی برخی موارد بالینی جالب، و این ادّعاست كه سوزنی توخالی برای درآوردن آب مروارید (كاتاراكت) از راه مَكِش طراحی كرده بود. رازی در الحاوی خود این روش را به یك پزشك یونانی به نام آنتیلوس (18) (سده‌ی دوم میلادی) نسبت داده است؛ كسان دیگری، چون زَهراوی، گفته‌اند كه وصف چنین روشی را شنیده بودند، اما آن را در عمل ندیده بودند. تاریخچه و كارایی این روش مفروض برای درآوردن آب مروارید موضوع بررسی‌های جدیدی بوده است. روش درمان آب مروارید كه بی شك از عهد باستان بسیار زیاد به كار می‌رفت «قدح» (19) بود، كه عدسی كدر شده‌ی چشم را برنمی‌داشتند، بلكه آن را به كنار می‌زدند. بنابر شواهدی، در بعضی نقاط كسانی بودند كه كاری جز قدح آب مروارید نمی‌كردند؛ آنان محتملاً درمانگران سیّاری بودند و مهارتی در دیگر زمینه‌های درمانی نداشتند مثلاً، قطب الدین شیرازی در 682 در شرحش بر قانون ابن‌سینا نوشته است كه خود وی روش‌هایی چون فصد، بخیه‌زنی، و رفع ناخنك (20) به كمك جراحی به كار می‌برد اما چون شیوه‌ی قدح را شایسته‌ی خود نمی‌دانست به آن عمل نمی‌كرد.
به عللی هنوز نامعلوم، در سده‌های ششم و هفتم علاقه‌ی بی سابقه‌ای به تألیف رساله‌های عربی درباره‌ی چشم پزشكی وجود داشت. در اندلس محمدبن قَسّوم‌بن اَسْلم غافِقی، كه اطلاعی اساسی از او نداریم، كتاب المُرشد فی طب العین را نوشت، شامل نُه فصل كه به همه‌ی جنبه‌های طبّی و جراحی و دارویی و درمان بیماری‌های چشم كه تا آن زمان شناخته شده بودند، می‌پرداخت. فصل نخست این كتاب به سبب بحث درباره‌ی اخلاق حرفه‌ای چشم پزشكان در تفسیر نكته‌هایی از «سوگند بُقراطی» اهمیت ویژه‌ای دارد. در قاهره، فتح الدین قَیْسی (متوفی 657) كتاب چشم پزشكی خود را به مَلِك صالح دوم، نجم الدین ایوب، اهدا كرد. رساله‌ی او، نتیجة الفِكَر فی عِلاج امراض البَصَر، مشتمل بر هفده فصل است راجع به تشریح و فیزیولوژی چشم و علل، علامت‌ها و درمان 124 ناراحتی چشم كه بعض آنها ظاهراً برای نخستین بار در این كتاب مطرح شده‌اند. تقریباً یك دهه‌ی بعد، كتاب جامع دیگری درباره‌ی بیماری‌های چشم را خلیفة‌بن ابی المَحاسنِ حلبی (21) در سوریه تألیف كرد، كه منابع و مآخذ خود را با وسواس بسیار در آن ذكر كرده است. رساله‌ی قیسی از جمله‌ی این منابع نیست، لذا ناچار نتیجه می‌گیریم كه این رساله هنوز به شمال سوریه، كه خلیفة‌بن أبی المحاسن ظاهراً در آنجا كار می‌كرد، نرسیده بود. كتاب خلیفه حاوی مقدار در خورِ توجهی مطالب جدید، از جمله نمودارهای ابزارهای چشم پزشكی و نخستین مورد ثبت شده‌ی كاربرد آهنربا برای بیرون كشیدن یك شیء خارجی از چشم بود (در این مورد، تكّه‌ی سوزنی كه به هنگام قدح آب مروارید شكسته بود).
دیگر رساله‌ی مهم چشم پزشكی سده‌ی هفتم كتاب نورالعُیون و جامع الفنون است كه مؤلف آن را عموماً صلاح الدین‌بن یوسف الكحبال الحَمَوی می‌دانند، اما ثابت شده است كه این رساله را شخصی به نام ابوزكریّا یحیی‌بن أبی الرَجاء نوشته است. (22) این کتاب از این لحاظ غیرمعمولی است که به تفصیل فرآیند دیدگانی (23) بینایی را بررسی می‌کند، و نیز از این حیث که تصویرهایی از ابزارهای چشم پزشکی دارد و نمودار جالبی که رُبع مقطع یک چشم را در دو سطح مختلف نشان می‌دهد. توضیحی کامل و روشمند از دانش چشم پزشکیِ سده‌ی هفتم را ابن‌نفیس در کتاب المُهذَّب فی طبّ العین داده است. ابن‌ابی اصیبعة دو فصل را به معاشرانش در سوریه و مصر اختصاص داده، اما قیسی تنها فردی از چشم پزشکان سوری- مصری معاصر او بود که توجه او را جلب کرده است. شگفتا که او از ذکر ابن‌نفیس یا خلیفه یا ابن‌ابی الرجاء (یا صلاح الدین) غفلت کرده است. گرچه نسخه‌ای خطی از عیون الانباء ابن‌ابی اصیبعة در دمشق وجود دارد، (24) حاوی بندی در آخر آن درباره‌ی ابن‌نفیس، اما ظاهراً این مطلبی است که به یک نسخه‌ی جدید عیون الانباء افزوده شده است. در سده‌ی بعد، دانشمند مصری ابن‌اَکفانی رساله‌ای در چشم پزشکی نوشت به نام کتاب کشف الرَّین فی أحوال العَین و سپس خلاصه‌ای از آن تهیه کرد. در سده‌ی هشتم، صَدَقة‌بن ابراهیم شاذِلی کتاب العُمدة الکُحلیّة فی الأمراض البَصَریّة را نوشت که حاوی بعض شواهد جالب درباره‌ی سطح علمی و بسامد جراحی چشم در روزگار اوست. اُفت نوآوری را، که شاخصه‌ی بیشتر تألیفات پزشکی پس از سده‌ی هشتم است، در کتابی که چشم پزشک مصری، نورالدین علی‌بن مُناوی در سده‌ی نهم نوشته است، می‌توان دید. زیرا این کتاب در واقع خلاصه‌ای است که ابن‌کفانی از رساله‌ی خود تهیه کرده بود و مناوی در کنار آن، متن کتاب مفصّل‌بن ابن‌اکفانی و نیز بخش‌های مربوط از رساله‌ی ابن‌نفیس درباره‌ی چشم پزشکی را گنجانده است.
در داروشناسی، نویسندگان دوره‌ی اسلامی از الگوهای پیشین فراتر رفتند، نخست به این علت که گستره‌ی جغرافیایی وسیع‌ترشان آنها را با داروهایی آشنا کرد که برای ملت‌های پیشین ناشناخته بود. اطلاع درباره‌ی مواد دارویی در آغاز مبتنی بر حدود پانصد مادّه‌ای بود که دیوسکوریدس وصف کرده بود. از بررسی قرابادین‌های شاپور‌بن سهل و ابویوسف یعقوب کِندی، و از بررسی رساله‌ای درباره‌ی رژیم درمانی برای زایران کعبه (رسالة فی تدبیر سفر الحجّ) نوشته‌ی قُسطابن لوقا، آشکار می‌شود که از سده‌ی سوم داروهای بسیاری به کار می‌رفت که در پزشکی یونانی ناشناخته بود، از جمله کافور، مُشک، نُشادر، و نیز کالاهایی که بیشتر در اروپا ناشناخته بودند، مثلاً پنبه. (25) درباره‌ی مفردات پزشکی رسالات متعددی نوشته شد که مؤلفان آنها غالباً علاقه‌ی گسترده‌ای به نام‌های داروها و مُرادف‌های آنها داشتند. معتبرترینِ این تألیفات الجامع لِمفردات الادویة و الاغذیة (26) ابن‌بیطار بود. الجامع راهنمایی است الفبایی برای بیش از 1400 دارو در 2324 مدخل مجزّا، برگرفته از مشاهدات خود او و نیز بیش از 260 منبع مکتوب دیگری که او از آنها نقل کرده است. این تألیف عظیم اساس بسیاری از کتاب‌های سپسین درباره‌ی مواد دارویی گردید. تجهیزات تازه‌ای نیز برای داروسازی به وجود آمد. «آلبارلّو» (27) نامی است که امروز در اروپا به شیشه‌های کمرباریک برای حفظ داروها اطلاق می‌شود و قدیم‌ترین نمونه‌های آنها در سده‌ی ششم در سوریه شناخته شدند. همچنین صنعت متنوع و گسترده‌ای برای طراحی و تولید ‌هاون و دسته‌هاون وجود داشت.
موضوع زهرها هم در عهد باستان یونان و روم و هم در سده‌های میانه‌ی اسلامی سخت مورد توجه بود. نیش مار و گاز سگ و همچنین آثار سوء نیش عقرب و عنکبوت و دیگر جانوران زیانکار باعث نگرانی بسیار بود، در حالی که از خواصّ سمّی بعضی کانی‌ها و گیاهان مختلف، نظیر بیش (28) و مِهر گیاه و خَربَق سیاه [برای از میان بردن دشمنان و رقیبان] سوء استفاده می‌کردند. علی‌بن عبدالعظیم انصاری رساله‌ای عربی درباره‌ی پادزهرها در 669 در سوریه نوشت که اهمیت ویژه‌ای دارد. (29) این رساله نه فقط گیاهان موجود در سوریه در آن زمان را وصف می‌کند، بلکه شامل نقل قول‌های مفصّلی از رسالات دیگری است، از جمله بعض رسالاتی که امروز از میان رفته‌اند، مثلاً رساله‌ای درباره‌ی تریاقات نوشته‌ی تَمیمی، پزشک مصری (متوفی 370)، و کتابی مصوّر درباره‌ی گیاهان دارویی تألیف رشیدالدین منصوربن سوری (متوفی 641). (30)
موضوعات دیگری نیز گاهی در تک نگاری‌های مورد بحث واقع می‌شدند، اما آثار تخصصی وسیعی پدید نیاوردند- موضوع‌هایی چون کالبدشناسی، قولنج، بواسیر، بیماری‌های پوست، نسیان، سردرد، مالیخولیا، تب‌ها، فَصد، جنین شناسی و مراقبت از کودکان. در مورد جراحی، کتاب ابن‌قُفّ اهمیتی به اندازه‌ی فصل جراحی در دایرة المعارف زَهراوی نداشت، که با نگاره‌هایی از ابزارهای جرّاحی مصوّر شده بود و غالباً جدا از دایرة المعارف دست به دست می‌گشت. ترجمه‌ای ترکی از فصل جراحی زهراوی برای محمد دوم فاتح انجام گرفت، اما تصویرهای تن آدمی در آن به تصاویر ابزارها افزوده شده و بدینسان اهمیت ابزارها را سخت از نظر انداخته است؛ احتمالاً منظور از این ترجمه تهیه‌ی راهنمایی برای پزشکان نبوده، بلکه تهیه‌ی هدیه‌ی سرگرم کننده‌ای برای سلطان بوده است. موضوعات دیگری چون جذام (31) و مالاریا و دایرة المعارف‌ها مورد بحث قرار می‌گرفتند، که توجه محققان جدید را جلب کرده‌اند، اما خود موضوعِ تک نگاری‌ها نبودند.
در بعض مناطق یک «رئیس الاطبّاء» و یا یک «مُحتَسِب» بر کار پزشکان نظارت داشت. گرچه اطلاع چندانی درباره‌ی وظایف عملی رئیس الاطبّاء در دست نیست، اما کتاب‌هایی برای راهنمایی مُحتسبان (32) نوشته شده است. پیش از سده‌ی ششم، این گونه کتاب‌های حسبه حرفه‌ی پزشکی را فقط به اختصار ذکر می‌کردند و بیشتر به داروها، اوزان و مقادیر می‌پرداختند. شَیزَری (متوفی 589)، پزشکی که در حَلَب کار می‌کرد، کتابی نوشت که در آن پزشکان را مُلزِم می‌ساخت «سوگند بقراط» را ادا کنند، چشم پزشکان از روی کتاب العشر مقالات فی العین حنین‌بن اسحاق و شکسته بندها با استفاده از ترجمه‌ی عربی فصل جراحی بولس اجانیطی امتحان بدهند و جراحان مطالب کتاب خاصی از جالینوس را بدانند. کتاب‌های سپسین حسبه این شرط‌ها را تکرار کردند، اما درباره‌ی این که چنین امتحاناتی تا چه حد واقعاً برگزار می‌شد، شواهد کمی در دست است. همچنین به تأکید گفته شده است که یک پزشک پس از اتمام تحصیلاتش «اجازه»‌ای دریافت می‌کرد، اما هیچ شاهدی بر وجود یک نظام یکسان، معیارشده یا تحت نظارت در آموزش پزشکی وجود ندارد، گرچه امروزه نسخه‌هایی از رسالاتی هست که در انتهای آنها کسی گواهی و امضا کرده که فلان دانشجو متن معیّنی را در محضر مؤلف آن رساله یا پزشک معتبری خوانده و فهمیده بوده است. چنین تصدیق‌هایی معادل مجوّزی نیست که فلان پزشک پس از اتمام یک دوره‌ی آموزشیِ مصوّب دریافت می‌کرد، و اصطلاح «اجاره» نیز در چنان مدارکی یافت نمی شود.
درمان‌های ساحرانه و عامیانه، و طبابت مبتنی بر طالع بینی نیز بخشی از تطبّب چندگانه بود. یکی از آشکارترین موارد استعمال تعویذها و اَوراد و اَدعیه، حراست از افراد در برابر بیماری‌های همه گیر بود که وقوع آنها مصیبت بار و پیش بینی نکردنی بود و شناخت چندانی درباره‌ی آنها وجود نداشت؛ اما تعویذ را همچنین برای محافظت افراد از همه گونه بیماری و بلا و نیز چشم زخم به کار می‌بردند. بعض آیات قرآنی را دارای سودمندی ویژه‌ای از این حیث می‌دانستند، و الفباهای جادویی و علایم اختصاری دیگری را با هم ترکیب کرده تعویذهایی از آنها می‌ساختند، که (پس از سده‌ی ششم) شاید شامل «مربّع‌های وَفقی» (33) نیز می‌شد. این گونه کارها و روش‌ها اختصاص به مستمندان نداشت از وجود جام‌هایی جادویی- درمانی که برای حُکّام ایّوبی و مملوک ساخته شده آشکار است. بر روی جام‌های جادویی- درمانی بسیاری که هنوز به جا مانده، نمادهای سحرآمیز و آیات قرآنی منقوش است. بنابر کتیبه‌های منقوش بر روی نمونه‌های قدیم این جام‌ها، این علایم و آیات را برای رفع بیماری‌های مختلف سودمند می‌دانستند، از جمله برای ناراحتی‌های معده، سردرد، خونریزی بینی، نیش عقرب، مارگزیدگی، گاز سگ‌های‌هار و تسهیل زایمان. عجیب این که در آثار مکتوب مورد بررسی، نه از جام‌های جادویی- درمانی ذکری رفته است، و نه از پیراهن‌های منقوش به اوراد و دعاها و طلسم‌ها (که تعداد درخورِ ملاحظه‌ای از آنها از دوره‌ی صفویه، عثمانی و مغول باقی مانده است). نوشته‌های پزشکان عالمی نظیر رازی نیز کاملاً خالی از جادو جنبل (34) نیست، زیرا در آنها گاه و بیگاه ارجاعاتی به درمان‌های جادویی یافت می‌شود. در سراسر جامعه، به درجات مختلف، جا برای توجیهات عامیانه در کنار روش‌های عالمانه‌تر وجود داشت.
می توان تأثیرات اروپای متجدد را در پزشکی دوران صفویه دید. قدیم‌ترین رساله درباره‌ی «آتِشک» (سیفیلیس) ظاهراً رساله‌ای فارسی است نوشته‌ی عمادالدین محمود شیرازی در 977 که رساله‌ی جداگانه‌ای نیز درباره‌ی «چوب چینی» (35) نوشت («چوب چینی» ساقه‌ی زیرزمینی (36) گیاهی از جنس اسمیلاکس (37) بر قدیم است که می‌گفتند درمانی برای سیفیلیس و نیز نوشدارویی عمومی است). این داروی جدید برای درمان یک بیماری جدید به سرعت به نوشته‌های عربی پزشکی راه یافت. مثلاً، «داودِ انطاکی» توصیف مشابهی از سیفیلیس و «چوب چینی» را در تذکره‌ی خود گنجانیده است. انطاکی همچنین بر نویسندگان دوره‌ی اسلامی و منابع یونانی اولیه سخت متکی بود و زبان یونانی آموخت تا از این منابع مستقیماً استفاده کند.
در سده‌ی یازدهم/ هفدهم مفهوم اروپایی «پزشکیِ شیمیایی» مربوط به اوایل دوره‌ی جدید، از طریق نوشته‌های پزشک دربار محمد چهارم، صالح‌بن نصربن سَلّوم، به دربار عثمانی وارد شد. صالح چندین کتاب لاتینی نوشته‌ی اسوالد کرول (38) (متوفی 1609 میلادی)، استاد پزشکی دانشگاه ماربورگ (39)، و دانیل زنرت (40) (متوفی 1637 میلادی)، استاد پزشکی در ویتنبرگ (41)، را ترجمه کرد. این هر دو پیرو پاراسلسوس (42) نامدار (متوفی 1541 میلادی) بودند، که در تولید داروها اسیدهای کانی، نمک‌های غیرآلی و شیوه‌های کیمیاگری به کار می‌برد. تهیه‌ی بسیاری از این داروها به فرایندهای تقطیر و نیز به گیاهانی چون گوایاکوم (43) و عشبه (44) نیاز داشت که بومی برِّ جدید بودند. رسالات ابن‌سلّوم نه فقط «پزشکیِ شیمیایی جدید» را منعکس می‌کرد، بلکه همچنین برای نخستین بار به زبان عربی شماری از بیماری‌های «جدید»، مانند اسکوربوت (45) کم خونی، کلروز (46)، «عَرَق انگلیسی» (47) (نوعی انفلوآنزا) و «پلیکا پولونیکا» (48) (نوی بیماری همه گیرِ موی سر ناشی از شپش) را وصف می‌کردند. آشکار است که از اوایل سده‌ی یازدهم/ هفدهم کتاب کالبدشناسی «ساختار تن انسان» (49) نوشته‌ی وسالیوس (50) (چاپ 1542، بازِل/ بال) در قلمروهای صفوی و عثمانی شناخته شده بود. در همان روزگار، در دربار عثمانی علاقه‌ی مجدّدی به استفاده از تِرّا لِمنیا (51) (خاکی طبی که در یونان باستان به کار می‌رفت) برای درمان طاعون پدید آمد.
در اوایل سده‌ی دوازدهم/ هجدهم توجه و علاقه به پزشکی پاراسلسوسی در قلمرو عثمانی دوام داشت، گرچه عاملان به طب اخلاطی بقراطی با آن مخالفت می‌کردند. هنگامی که طاعون در استانبول روی داد، مصطفای سوّم دستور داد که دو رساله‌ی هرمان بوئرهاوه (52) (متوفی 1738 میلادی)، پزشک اصلاح طلب هلندی، به ترکی ترجمه شود. صُبحی زاده عبدالعزیز، پزشک دربار، که با همکاری مترجم اتریشی توماس فن هربرت (53) آنها را ترجمه کرد، کوشید که با توضیحات و تفسیرهایی، پزشکی اروپایی را با پزشکی سنّتی هماهنگ سازد.
در سده‌ی سیزدهم/ نوزدهم تغییرات عمیقی در آموزش پزشکی روی داد و با ورود پزشکی اروپایی در مقیاسی گسترده، بسیاری از متن‌های اروپایی به عربی و فارسی ترجمه شد. در 1244 یک مدرسه‌ی پزشکی نزدیک قاهره تأسیس یافت که در آن استادان فرانسوی، ایتالیایی و آلمانی پزشکی اروپایی تعلیم می‌دادند، و در 1267 یک شعبه‌ی پزشکی در دارالفنون در تهران بنیان یافت که در آن استادان [فرانسوی و] اتریشی و ایتالیایی به زبان فرانسه درس می‌دادند. با وجود این، تکثّر شیوه‌های پزشکی تا به امروز باقی است و روش‌های سنّتی و عامیانه و رساله‌های مبتنی بر «طبّ نبوی» هنوز بخشی از طیف خدمات درمانی را تشکیل می‌دهد.
در سده‌ی پنجم/ یازدهم نفوذ نظریه‌ها و روش‌های درمانی دانشمندان دوره‌ی اسلامی به اروپا آغاز یافت. یکی از نخستین آثاری که به لاتینی ترجمه شد، خلاصه‌ای از کتاب المسائل فی الطّب حنین‌بن اسحاق بود که در زبان لاتینی به ایساگوگه (54) معروف است و نقش اساسی در استقرار چارچوب نظری بنیادی پزشکی در اروپا داشت. تا اواسط سده‌ی هفتم/ سیزدهم نوشته‌های عمده‌ی علی‌بن عبّاس مَجوسی، رازی و ابن‌سینا همه به لاتینی ترجمه شده بود. نامِ «مسوئه» (55) وابسته به چندین رساله‌ی معتبر لاتینی شده بود که فقط بعض آنها واقعاً نوشته‌ی ابن‌ماسویه است. نوشته‌های اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی و ابن‌جَزّار و نیز کتاب الکلیّات ابن‌رشد از طریق نسخه‌های ترجمه شده به لاتینی رواجِ بسیار داشت. فصل جراحی از کتاب زهراوی محبوبیت بسیاری در اروپا یافت؛ همچنین تقویم الصحة ابن‌بطلان که به تاکوئینیوم سانتیاتیس، (56) مشهور بود. به جز چند استثنا، اثر هیچ یک از مؤلفان آثار پزشکی اسلامی که پس از ابن‌بطلان می‌زیستند، به لاتینی ترجمه نشده است. یکی از موضوعات بحث کنونی این است که در سده‌ی دهم/ شانزدهم ترجمه‌ای لاتینی از شرح ابن‌نفیس درباره‌ی گردش خون ریوی وجود داشته است یا نه.
در سده‌ی دهم/ شانزدهم اروپاییان دوباره به روش‌های درمانی در جهان اسلام علاقه‌مند شدند. مثلاً، لئونهارد راووُلف (57) از 1573/981 تا 1575/983 برای گردآوری نمونه‌ی گیاهان و ثبت سنت‌های پزشکی محلّی به سوریه، عراق و فلسطین سفر کرد. او پیش از سفر ترجمه‌های لاتینی آثار ابن‌سینا، رازی و ابن‌رشد را خوانده بود. در سده‌ی پیشین، ژوزف لابرُس (58) (معروف به نام مذهبی «برادر آنژلوسِ قِدّیس یوسف» (59) ) در 1662/1072 به مدت دو سال برای آموختن عربی به رُم و سپس برای یادگیری فارسی به اصفهان رفت و در آنجا طبابت را برای تبلیغ مسیحیت به کار برد. پس از بازگشت به فرانسه، «مجموعه‌ی داروهای ایران» (60) را در 1092/1681 منتشر کرد که ترجمه‌ی لاتینی طب شفائی مظفّربن محمدحسینی شفائی (متوفی 974) همراه با تفاسیر خود لابرُس بود. در سده‌ی دوازدهم/ هجدهم دو ترجمه‌ی لاتینی رساله‌ی رازی درباره‌ی آبله و سرخک انجام گرفت. انتشار این ترجمه‌ها در پی توصیف بانو مِری وُرتلی مونتاگو (61)، زن سفیر ویژه‌ی انگلستان در دربار عثمانی، در 1132/1720 از شیوه‌ی مایه کوبی یا آبله کوبی در عثمانی که توجه و علاقه‌ی بسیاری به آبله کوبی پدید آورده بود، صورت گرفت. فهرست‌های رسمی داروهای ساده و مرکّب (62) به زبان‌های بومی اروپا نفوذ داروشناسی اسلامی را همچنان نشان می‌داد.
تکمله (تألیفات پزشکی)
مهم‌ترین آثار پزشکی یونانی در بیت الحکمة به عربی ترجمه شد. قدیم‌ترین اثر یونانی که به عربی ترجمه شد، فی إبدال الادویة المفردة منسوب به فیثاغورس (قرن ششم پیش از میلاد) است که حنین‌بن اسحاق آن را ترجمه کرد. (63) مشهورترین کتابی که به شرح اصول و مبادی پزشکی از دید بقراط پرداخته است، المعالجات البقراطیه از ابوالحسن احمدبن محمد طبیب طبری (متوفی 375) است. (64)
مؤثرترین بخش از آثار جالینوس در پزشکی دوره‌ی اسلامی مجموعه‌ای است مشتمل بر شانزده اثر موسوم به «جوامع اسکندرانیین» که هفت دانشمند یونانی آن را بازنویسی کردند. (65) این مجموعه بعدها به عربی ترجمه شد. کسانی که در دوره‌ی اسلامی قصد اشتغال به پزشکی داشتند، حتماً می‌بایست این آثار شانزده گانه را به ترتیب خاصی بیاموزند. (66)
از مهم‌ترین انواع کتاب‌های پزشکی دوره‌ی اسلامی کُنّاش‌ها هستند که عموماً شامل ده مقاله‌اند. از جمله معروف‌ترین آنها الکُنّاش الفاخرِ رازی (67) و کنّاش الساهر از ساهر (68) بود.
از دیگر انواع، الادویة المفردة یا مفردات برای شناسایی داروهای ساده و غیرترکیبی و قرابادین‌ها برای داروهای ترکیبی و سموم است. از جمله مفردات، می‌توان الرحلة النباتیة ابن‌رومیه (متوفی 637) و در زمینه‌ی داروهای ترکیبی می‌توان اقراباذین شاپوربن سهل را که به القراباذین الکبیر نیز مشهور است (69) نام برد. علاوه بر ترجمه‌ی کتاب بسیار مهم حشائش دیوسکوریدس و تفسیر کتاب جالینوس درباره‌ی سم‌ها و پادزهرها توسط یحیی نحوی (کتاب التریاق لجالینوس یحیی النحوی) (70) می‌توان به کتاب السموم ابن‌وحشیة و رسالات ابن‌جُلجُل (71) اشاره کرد.
از مهم‌ترین تلخیص‌های قانونِ ابن‌سینا، علاوه بر آنچه در قسمت پیشین کتاب ذکر شده است، باید به قانونچه‌ی شرف الدین ابوعلی محمودبن محمود چغمینی (72) اشاره کرد.
گروه دیگر از کتاب‌های پزشکی اسلامی، کتاب‌های «مِحنة» (= امتحان) برای آزمون دانشجویان پزشکی بوده است. این کتاب‌ها مبتنی بر کتاب جالینوس بوده‌اند که ترجمه‌ی عربی آن با عنوان المحنة التی یعرف بها افاضل الاطباء (73) یا کتاب فی محنة افضل الاطباء (74) معروف است؛ از جمله محنة الاطباء الطبیب ابن‌ماسویه (75) و محنة الطبیب رازی (76) و معرفة محنة الکحالین (برای آزمودن چشم پزشکان) از ابن‌ماسویه. (77) همچنین علی‌بن احمد نسوی کتاب التسویه را برای راهنمایی کسانی که خود را برای آزمون پزشکی آماده می‌کردند، نوشت. (78)
قدیم‌ترین رساله‌ی پزشکی به فارسی گفتگوی حکیمی به نام تیاذق/ تیاذوق با خسرو انوشیروان شاه ساسانی است. (79) در میان آثار ترجمه شده از عربی به فارسی، دانشنامه‌ی حکیم میسری (قرن چهارم) اهمیت دارد، که ترجمه‌ی فارسی و منظوم کنّاش المنصوری رازی است (80) و کهن‌ترین منظومه‌ی طبی فارسی موجود است. قدیم‌ترین پزشکی نامه‌ی فارسی هدایة المتعلمین فی الطب اخوینی بخاری، و قدیم‌ترین کتاب فارسی موجود در داروشناسی ابدال الادویه از شاپوربن سهل (81) و کتاب الأبنیة عن حقایق الادویة موفق‌الدین علی هروی (قرن پنجم) است.
از قرن پنجم به بعد منظومه‌های بسیاری در پزشکی به فارسی تألیف شد. از جمله تشریح منظوم، درباره‌ی کالبدشناسی، (82) درباره‌ی جنین و خلق انسان (83) و نیز نظم بخشی از قانون ابن‌سینا (84) از قرن هشتم به بعد در شبه قاره‌ی هند کتاب‌های پزشکی زیادی به فارسی تألیف شد. نخستین این کتاب‌ها مجموع ضیایی تألیف ضیاءمحمد رشید زنگی غزنوی در 730 می‌باشد. (85) یکی از مهم‌ترین کتاب‌های پزشکی این دوره، شرحی است که حکیم علی گیلانی (متوفی 1018)، پزشک دربار جهانگیر، بر قانون ابن‌سینا نوشت. این شرح، به همراه شرح ابن‌نفیس، تنها شرح‌هایی هستند که بر تمامی قانون نوشته شده‌اند. (86) از آخرین کتاب‌های مهم پزشکی تألیف شده در شبه قاره نیز، مخزن الادویه تألیف میرمحمدحسین علوی شیرازی است که آن را در 1183 تألیف کرده است. (87)
تا پیش از ورود دانش پزشکی جدید غربی به ایران توسط معلمان دارالفنون، نخستین آشنایی با پزشکی غربی از طریق ترجمه‌ی کتاب کیمیاء باسیلیقا که زین الدین مشهدی در 1206 از ترکی به فارسی ترجمه کرده بود، صورت گرفت. در دوره‌ی قاجار، ظاهراً نخستین کتاب پزشکی نوین که در ایران ترجمه شد و به چاپ رسید تعلیم نامه در اعمال آبله زدن یا رساله‌ی آبله کوبی نوشته‌ی ج. کرمیک (88)، پزشک عباس میرزا، بود که میرزا محمدبن عبدالصبور خوبی به فارسی ترجمه کرد (89) و در 1245 در تبریز به چاپ رسید (90) و بعدها در زمان صدارت امیرکبیر دوباره چاپ شد و لذا نخستین کتاب تجدید چاپ شده در ایران است. (91) در دارالفنون چندین کتاب پزشکی به فارسی ترجمه شد، از جمله: چند کتاب از پولاک، (92) مثلاً رساله‌ی علاج الأسقام، چند کتاب از شلیمر (93)، از جمله پاتولوژی (94) و ادویه و نسخه‌جات درباره‌ی داروهای گیاهی، (95) و بدایع الحکمة ناصری از طولوزان پزشک فرانسوی. (96) در قرن حاضر، بسیاری از کتاب‌های پزشکی اسلامی را تصحیح کرده و به چاپ رسانیده‌اند. (97) نسخه‌ی خطی بسیاری از آثار پزشکی را نیز مؤسسه‌ی تاریخ علوم اسلامی و عربی (98) (در فرانکفورت) به شیوه‌ی اُفست منتشر کرده است. (99)

پی‌نوشت‌ها:

1. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «جندی‌شاپور» و «بیمارستان».
2.materia medica
3. همان، ذیل «بولس اجانیطی».
4. همان، ذیل «جالینوس».
5. همان، ذیل «بقراط».
6. همان، ذیل «بیت الحکمة».
7. همان، ذیل «حنین‌بن اسحاق».
8. مجموعه‌ی براون، نسخه‌ی خطی ش (10) p5.
9.university of California at Los Angeles (UCLA)
10. مجموعه‌ی 1062، نسخه‌ی خطی ش 108.
11. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «ثابت‌بن قره».
12. همان، ذیل «بیمارستان».
13. نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی پزشکی لینِ (Lane Medical Library) دانشگاه استنفرد (Stanford university) در پالو آلتو (palo Alto)، ش z276.
14. نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی پزشکی دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس، مجموعه‌ی 1062، ش80.
15. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «چشم پزشکی».
16. pannus
17. همان، ذیل «تذکرة الکحالین».
18. Antyllus
19.couching
20. pterygium
21. همان، ذیل «خلیفة ابی المحاسن».
22. ر. ک. گ. شولر (G. schoeler)، در مجله‌ی iSI، سال 64[1987]، ص 89-97.
23. optical
24. نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی ظاهریه، [بخش] طب، ش 4883، گ 104 پ.
25. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «پنبه».
26. همان، ذیل «الجامع لِمفردات الادویة و الاغذیة».
27. "albarello"
28. همان، ذیل «بیش».
29. نسخه‌ی خطی یگانه‌ی کتابخانه‌ی ملی پزشکی در بنزدا (Bethesda)، مریلند (Maryland)، ش A64.
30. برای اطلاع بیشتر ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «پادزهر».
31. همان، ذیل «جذام».
32. همان، ذیل «حِسبه».
33. magic squares
34. sympathetic magic
35. chian root
36. rhizome
37. smilax
38. Oswald croll
39. Marburg
40. Daniel sennert
41. wittenberg
42. paraclesus
43. guaiacum
44. sarsaparilla
45. scurvy
46. chlorosis
47. English sweat
48. plica polonica
49. De humani corporis fabrica
50. Vesalius
51. terra Iemnia
52. Hermann Boerhaave
53. Thomas von Herbert
54. Isagoge
55. Mesue
56. Tacuim or Tacuinum sanitatis
57. Leonhard Rauwolf
58. Joseph Labrosse
59. Fr. Angélus de st. Joseph
60. pharmacopoea ersica
61. Lady Mary worthy Montagu
62. pharmacopoeia
63. سزگین، ج3، ص 20-22.
64. سزگین، ج3، ص 308؛ ششن و دیگران، ص 282-283.
65. ابن‌ابی اصیبعه، ص 151.
66. ابن‌ندیم، ص 578-579.
67. افشار و دانش پژوه، ج1، ص 607.
68. همان، ج7، ص 433.
69. سزگین، ج3، ص 244.
70. همان، ج3، ص 159.
71. همان، ج3، ص 309-310؛ ششن و دیگران، ص 33، 109.
72. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «چغمینی، ابوعلی».
73. لیزر، ص 84.
74. سزگین، ج3، ص 125.
75. همان، ج3، ص 235.
76. همان، ج3، ص 288.
77. همان، ج3، ص 233؛ برای اطلاع از این گونه کتاب‌ها ر. ک. ششن و دیگران، ص 251؛ سزگین، ج3، ص 264، 323.
78. سزگین، ج3، ص 311.
79. پرچ (pertsch)، ص 44؛ استوری (story)، ج2، بخش 2، ص 195.
80. منزوی، ج1، ص 504.
81. فکرت، ص 15.
82. منزوی، ج1، ص 509-510.
83. دانش پژوه و افشار، ج3، ص 332.
84. منزوی، ج4، ص 2993.
85. نیّر واسطی، ص 84.
86. ظل‌الرحمان، ص 6.
87. همان، ص 9.
88. J. cormick
89. کیان فر، ص 24.
90. استوری، ج2، بخش 2، ص 291.
91. کیان فر، همان جا.
92. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «پولاک».
93. J. L. schlimmer
94. افشار و دانش پژوه، ج2، ص 67.
95. همان، ج2، ص 20.
96. همان، ج9، ص 237.
97. برای آگاهی از زمان و محل چاپ برخی از این کتاب‌ها ر. ک. محقق، ص 73-75.
98. Institute for the History of Arabic- Islamic science
99. برای آگاهی از نام و زمان چاپ این آثار ر. ک. مؤسسه‌ی تاریخ علوم اسلامی و عربی، ص 433-471.

منابع مقاله :
دانشنامه‌ی جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375ش-.
برای هر موضوع و نیز پزشکان خاص ر. ک. کتابشناسی جامع زیر:
M. ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970.
و برای پزشکانی که تا پیش از 430/1038 می‌زیسته‌اند ر. ک.
Fuat sezgin, Geschichte des arabischen schrifttums, vol. III: Medizin, pharmazie, zoologie, Tieheilkundebis ca. 430 H., Leiden 1970.
برای منابع فارسی ر. ک.
E. and L. Richter- Bernburg, Persian medical manuscripts at the university of California, Los Angeles, A descriptive catalogue, Malibu, calif, 1978.
Charles Ambrose storey, Persian literathure: a bio- bibliographical survey, vol. II/2, London 1971.
نیز ر. ک..
E. savage- smith, "Islamic science and medicine", in Information sources in the history of science and medicine, ed. P. corsi and p. weindling, London 1983, 436-455.
برای بررسی‌های کلی درباره‌ی طب اسلامی:
L. I. Conrad, "The Arab-Islami medical tradition", in Conrad, M. Neve et al., The western medical tradition, 800 B. c. to A. D. 1800, Cambridge 1995, 93-138.
M. W. Dols, Medieaval Islamic medicine. Ibn Ridwān's treatise "on the prevention of bodily ills in Egypt", Berkeley 1984, 3-72.
H. D. Isaacs, "Arabic medical literature", in camb. Hist. Ar. Lit, III, 342-363.
F. klein- Frank, vorlesungen über die Medizinim Islam, Wiesbaden 1982.
Savage- smith, "Medicine", in Encyclopaedia of the history of Arabic science, ed. R. Rashed, London 1996, III, 903-962.
Ullmann, Islamic medicine, Edinburgh 1978.
نیز ر. ک.
E. G. Browne, Arabian medicine, Cambridge 1921.
D. M. Dunlop, Arab civilizati on to A. D. 1500, London 1971, 204-250.
C. Elgood, A medical history of Persia and the Eastern caliphate, Cambridge 1951.
__, sfavid medical practice, London 1970.
L. Lecler, Histoire de la medicine arabe, paris 1876.
M. plessner, "The natural sciences and medicine", in The leagacy of Islam, 2nd ed., ed. J. Schacht and C. E. Bosworth, oxford 1974.
آثار مهمی که طیفی از موضوعات را دربر می‌گیرند عبارت‌اند از:
M. Meyerhof, studies in medieval Arabic medicine; Theory and practicd, ed.
p. Johnstone, London 1984.
F. Rosenthal, science and medicine in Islam; A collection of essays, Aldershot 1990.
F. sezgin, ed., Beiträgezur Geschichte der arabisch- islamischen Medizin. Aufsätze aus den Jahren 1819-1920, Frankfurt-am-Main 1980.
در فرانکفورت- آم- ماین (Frankfurt-am-Main)، مؤسسه‌ی تاریخ علوم عربی اسلامی (Institutfür Geschichte der Arabisch-Islamischenwissenschaften) نیز مجموعه‌هایی (چاپ فؤاد سزگین در سری «متن‌ها و بررسی‌ها») از مطالعات ثانوی تجدید چاپ شده منتشر کرده است که به پزشکانی خاص، از جمله علی‌بن عباس مجوسی (1996)، رازی (4 ج، 1996)، ابن‌سینا (4ج، 1996)، زهراوی (2ج، 1996)، موسی‌بن میمون (5 ج، 1996) و ابن‌نفیس (1997)، اختصاص دارد.
برای پزشکی در دوره‌ی امویان و اوایل دوره‌ی عباسی و نیز منشأ بیمارستان:
حنین‌بن اسحاق، المسائل فی الطب، چاپ محمدعلی ابوریّان و دیگران، قاهره 1978.
M.- G. Balty- Guesdon, "Le Bayt al-hikama de Baghdad", Arabica, XXXIX (1992), 131-150.
Conrad, "Did al- walīd found the first Islamic hospital?", ARAM, VI (1994), 225-244.
Dols, "The origins of the Islamic hospital. Myth and reality", Bull of the hist. of medicine, IXI (1987), 367-390.
Encyclopaedia Iranica, s. v. "BokktīŠū" (by Lutz Richter- Benburg).
G. R. Hawting, "The development of the biography of al- Hārith ibn kalada and the relationship between medicine and Islame", in The Islamic world from classical to modern times. Essays in honor of Bernard Lwis, ed. C. E. Bosworth, c. Issawi et al., Princeton 1989, 127-140.
Hunayn b. Isħak, Questions on medicine for scholars, tr, p. Ghalioungui, cairo 1980.
F. Micheau, "The scientific institutions in the medieval Near East", in Encyclopedia of the history of Arabic science, III, 985-1007.
برای «طب نبوی»:
ابن حبیب، مختصر فی الطب، چاپ آلوارث دِ مُرالس و خیرون ایروسته، مادرید 1992.
محمدبن احمد ذهبی، الطب النبوی، در حاشیه‌ی ابراهیم‌بن عبدالرحمان ازرقی، تسهیل المنافع فی الطب و الحکمة، بولاق 1304/1887، قاهره 1367/1948.
عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، المنهج السوی و المنهل الوری فی الطب النبوی، چاپ حسن مقبولی، بیروت، 1986.
طب الأئمة، بیروت [بی تا].
G. Bos, "The Miswak: an aspect of dental care in Islam", Medical history, XXXVII (1993), 67-79.
J. B. Bürgel, "secular and religious features of medieval Arabic medicine", in Asian medical systems, ed. C. Leslie, Berkeley 1976, 41-62.
Dols, Majnūn. The madman in medieval Islamic society, oxford 1992, 211-260.
Elgood, "Tibb-ul-Nabbi or medicine of the prophet, Osiris, XIV (1962), 33-192.
(الگود رساله‌ی ذهبی را ترجمه کرده ولی اشتباهاً آن را به سیوطی نسبت داده است).
FazlurRhman, Health and medicine in the Islamic tradition. Change and identity, New York 1987 (see review in History of science, XXVI (1988), 418-425).
Islamic medical wisdom. The TÊibb al- a'imma, tr. BatoolIspahany, London 1991.
The oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. J. L. Esposito, New York 1995, s. v. "Medicine. Traditional practice" (by conard).
I.perho, The prophet's medicine. A creation of the Muslim traditionalist scholars, Helsinki 1995.
برای نواحی طاعون خیز و نظریه‌های مربوط به سرایت آن:
Conard, "Epidemic disease in formal and popular thought in early Islamic society", in Epidemic and ideas. Essays on the historical perception of pestilence, ed. T. Ranger and p. slack, Cambridge 1992, 77-99.
__, "Ta ūn and wabā: conception of plague and pestilence in early Islam", Journal of the economic and social history of the orient, XXV (1982), 268-307.
Dols, The Black Death in the Middle East, princetion 1977.
برای پزشکان سده‌های چهارم/ دهم و پنجم/ یازدهم:
ابوالعلاء زهر، کتاب المُجرَّبات، چاپ آلوارث میلان، مادرید 1994.
c. Burnett and D. Jacquart, eds., Constantine the African and 'Alīibn al-'Abbās al-Mağūī. The "pantegni" and related works, Leiden 1994.
Conrad, "scholarship and social context. A medical case from the eleventh- country Near East", in knowledge and the scholarly medical traditions, ed. D. Bates, camrbidge 1995, 84-100.
Dols, Medieaval Islamic medicine.
EncyclopaediaIranica, s. vv. "AkawaynīBokārī", and "Ali b.'Abbās" (by Richter- Bernburge).
IbnButlan, The physicians 'dinnerparty, ed. And tr. Kelin- Franke, Wiesbaden 1985.
__, Le "Taqwīm al- shihha" (Tacuinisanitatis) d'IbdnButlān, ed. And tr. H. Elkhadem, Leuven 1990.
A.Z. Iskandar, "Another fragment from the autogragh of Ibn al- Timīdh's Marginal commentary", BSOAS, XLIV (1981), 253-261.
___, "An autograph of Ibn al- Tilmdh's Marginal commentary on Ibnsīnā's canon of Medicine", Le Muséon, XC (1977), 177-236.
___, "al- Rāzī", in camb hist. Ar. Lit, III, 370-377.
J. L. Janssens, An annotated bibliography of Ibnsiȋnaȋ (1971-1989), Leuven 1991.
R. kuhne, "El sir sīna at al- tibb de ĀbuBakr Muhammad b. zakariyyā al- Rāzi", Al-Qantara, III (1982), 347-414, v (1984), 235-292, VI (1985), 369-395.
برای پزشکان دوره‌ی ایوبیان و مملوک‌ها:
D. Behrens- Abouseif, FathAllāh and Abūzakariyya. Physicians under the Mamluks, cairo 1987.
IbnDjumay, Treatise to salāh ad- Dīn on the art of medicine, ed. And tr. H. Fähndrich, Wiesbaden 1983.
برای شرح قانون ر. ک.
Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the welcome Historical Medical Library, London 1967, 33-64.
برای چشم پزشکی و فیزیولوژی بینایی:
M. Feugère, E. kunzel and u. weisser, "Les aiguilles à cataracte de Montbellet (saône-et- Loire). Contribution à l'étude de- l- ophtalmologie antique etislamique", Jahrbuch d. Römisch- Germanischenzntralmuseums Mainz, XXXII (1985), 436-508.
G.Russell, "The emergence of physiologicaloptics", in Encyclopedia of the history of Arabic science, II, 672-715.
Savage-smith, "Ibn al- Nafis's perfected book on ophthalmology", J. for the history of Arabic science, IV (1980), 147-206.
F. sezgin, ed., Angenheikundeim Islam. Texte, studien und übersetzungen Frankfurt am Main 1986.
c. A. wood, Memorandum book of a tenth- century oculist, Chicago 1936, repr. Birmingham, Albama 1985.
برای چاپ‌های جدید پنج اثر ر. ک.
Savage- smith [نقد کتاب]in Bull, of the hist of medicine, IXVI (1992), 296-300.
برای داروشناسی:
G. Bos, "The treatise of Ahrun on lethal drugs", zeitschrift für Geschichte der Arabisch- Islamischen wissenschaften, VII (1991-1992), 136-171.
DioscuridesTriumphans. Ein anonyme rarabischer kommentar (End 12. Johrn. N. chr) zur Meteriamedica, ed. And tr. A. Dietrich, Göttingen 1988.
Encyclopaedia Iranica, s.vv. "Botanical studies on Iran. I. The western tradition" (by HūŠang A<lam), "Botanical studies on Iran: II: The western tradition" (by s. – w. B. Breckle), "Botanical studies on Iran. III: Persian studies in the western tradition" (by HūŠang A'lam and Ahmad Qahramān).
Ibn Baytār, Die Dioskurides- Erklärung des Ibn Baitar, ed. And tr. A. Dietrich, Göttingen 1991.
Ibn Juljul, Die Erganzung Ibn Gïulgïul's zur Materia medica des Dioscurides, Göttingen 1994.
Kustā B. Lūkā, Qustā ibn Lūqā's medical regime for the pilgrims to Mecca, ed. And tr. G. Bos, Leiden 1992.
M. M. sadek, The Arabic material medica of Dioscorides, Quebec 1983.
برای تجهیزات داروسازی ر. ک.
F. Maddison and savage- smith, science, tools and magic, London- oxford 1997, I, 42-57, II, 290-318.
برای مطالعات جدید درباره‌ی موضوعاتی خاص:
Dols, "Leprosy in medieval Arabic medicine", J. of the hist. of medicine, XXXIV (1979), 314-333.
_ , Majnun.
Encyclopaedia Iranic, s. V. "cholera I: in persia" (by Xavier de planhol).
A.Giladi, children of Islam, London 1992.
__, "some observations on infanticide in medieval Muslim society", IJMEs, XXII (1990), 185-200.
u. weisser, zeugung, verebung und präntale Entwicklung in der Medizin des arabisch- islamischen Mittelalters, Erlangen 1983.
برای جراحی:
Encyclopaedia Iranica, s. v. "Bloodletting" (by w. Floor).
s. k. Hamarneh, "Exacvated surgical instruments from old cairo, Egypt", Annalidell'Istituto a Museo di storia della scienze di Firenze, II (1977), 3-13.
F. sangustin, "La chirurgie dans le canon de la médecine (al- Qānūn fi-t- tibb) d' Avicenna (Ibn sīna)", Arabica, XXXIII (1986), 84-122.
Abu'l- kāsim khalaf ibn Abbās Zahrāwī, Albucasis, on surgery and instruments, ed. And tr. M. s. spink and G. L. Lewis, Berkeley- London 1973(cf. rev. in History of science, XIV[1976])245-264,
برای آموزش:
اسحاق‌بن علی رُهاوی، ادب الطبیب، چاپ عکسی از نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی سلیمیه‌ی ترکیه، ش 1658، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1985؛
H. H. Biesterfledt, "some opinions on the physician's remuneration in medieval Islam", Bull, of the history of medicine, IVIII (1984), 16-27.
R. p. Buckley, "The Mhtasib", Arabica, XXXIX (1992), 59-117.
J. chr.Bürgel, "Adab und I tidal in al- Ruhāwī'sAdab at- tabīb", ZDMG, CXVII (1967), 90-102.
G. Leiser, "Medicaleducation in Islamic lands from the seventh to the fourteenth century", J. of the hist. of medicine, XXXVIII (1983), 48-75.
M. Levey, "Medical ethics of medieaval Islam, with special refrence to al- Ruhāwī's practical ethics of the physician'", in Trans. Amer, philosophical soc., N. s. IVII/3, Philadelphia 1967.
برای پزشکی آمیخته به جادو و اختربینی:
G. C. Anawati, "Trois talismans musulmans en arabe provenant du Mali (Marché de Mopti)", Annalesislamologiques, XI (1972), 287-339.
C. Burnett, Magic and divination in the Middle Ages. Texts and techniques in the Islamic and Christian worlds, Aldershot 1997.
Dols, Majnūn, 261-310.
p. Johnstone, "Tradition in Arabic medicine", Palestine exploration quarterly (1975), 23-37.
Klein- Franke, Iatromathematics in Islam. Astudy on Yuhanna Ibn as- salt's book on "Astrological medicine", Hildesheim 1984.
Maddison and savage- smith, science, tools and magic, I, 59-147.
J. A. Navaroo and J. Martinez Ruiz, Medicina, framacopea y magia en el "Misceláneo de salomón", Granada 1987.
برای تأثیرات اولیه‌ی پزشکی غربی در دوران معاصر:
J. w. Estes and L. kuhnke, "French observations of disease and drug use in late eighteenth- century cairo", J. of the hist. of medicine, XXXIX (1984), 121-152.
N. E. Gallagher, Egypt's other wars. Edpdemics and the politics of 1990. Public health, Syracuse ca.
Kuhnke, Lives at risk, public health in nineteenth- centuryEgypt, Berkely 1990.
Leiser and Dols, "Evliyāchelebi's description of medicine in seventeenth- century Egypt", sudhoffs Archiv, LXXII (1987), 197-216, XXIII (1988), 49-68. J.Raby, "Terra lemnia and the potteries of the Golden Horn. An antique revival under ottoman auspices", in Byxantinische Forschungen, XXI (1995), 305-342.
Savage- smith, "Drug therapy of eye disease in seventeenth- century Islamic medicine", pharmacy in history, XXIX (1987), 3-28.
H. Ziai, UCLA Bio-Medical Library, 19th-century Persian Los Angeles ca. medical manuscripts. A descrition, typescripts, 1990.
برای تأثیر در اروپا:
D. Jacquart, "The influence of Arabic medicine in the medieval west", in Encyclopedia of the history of Arabic science, III, 963-984.
_ And F. Micheau, La medicine arabe et l,occident médiéval, paris 1990.
S. Lieberknecht, Die cannones des pseudo- Mesue, einemittelaterliche purgantien- Lehre Stuttgart 1995.
c. Lindberg, "The western reception of Arabic optics", in Encyclopedia of the history of Arabic science, II, 719-720.
Savge- smith, "Europe and Islam", in western medicine. An illustrated history, ed. I. Loudon, oxford 1997, 40-53.
___, "John changing, eighteenth- century apothecary and arabist", pharmacy in history, XXX (1988), 63-80.
N. G. siarisi, Avicenna in Renaisssnce Ithaly, Princeton 1987.
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت [بی تا].
ابن ندیم، الفهرست، چاپ ناهد عباس عثمان، دوحه 1985.
ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه‌ی ملی ملک، تهران 1352 ش-.
محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، ج3، تهران 1342 ش.
رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرست مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و التزکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول 1404/1984.
حکیم سیدظل الرحمان، سهم بزرگ دانشوران ایران در ترویج و توسعه‌ی طب اسلامی در هند (سخنرانی ارائه شده در کنگره‌ی بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، تهران، 11 تا 13 مهر 1371)، علیگره: دانشگاه اسلامی علیگره، [بی تا].
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369 ش.
جمشید کیان‌فر، «ترجمه در عهد قاجار از آغاز تا دوره‌ی ناصرالدین شاه»، نشر دانش، سال 10، ش 1 (آذر و دی 1368).
گری لیزر (Gary Leiser)، «آموزش پزشکی در سرزمین‌های اسلامی از قرن اول تا هشتم هجری»، ترجمه‌ی هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامی، سال 1، ش 1 (بهار- تابستان 1365).
مهدی محقق، «گذری بر کتابشناسی پزشکی اسلامی»، کتابداری، دفتر 16 (1369ش).
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران 1348-1353ش.
حکیم نیّر واسطی، تاریخ روابط پزشکی ایران و پاکستان، راولپندی 1353 ش.
Institue for the History of Arabic- Islamic science, publications: 1984- summer 1999, Frankfurt, 1999.
Wilhelm pertsch, verzeichniss der persischen Handschriften der königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1888.
Fuat sezgin, Geschichte des arabischen schrifttums, vol. III: Medizen, pharmazie, zoologie, Tierheilkunde bis ca. 430 H. Leiden 1970.
Charles Ambrose storey, Persian Literature: a bio- bibliographical survey, vol. II/2, London 1971.
اسمیت، امیلی سوج ... ‍[و دیگران]؛ (1390)، تاریخ پزشكی در ایران و تمدن اسلامی (1)، تهران: نشر كتاب مرجع، چاپ اول.