تفاوت در احكام

پيامبر صلى‏الله‏عليه‏وآله احكام را براى همه مسلمان‏ها يكسان بيان كرد؛ چرا مسلمانان در عمل به احكام، اختلافات زيادى دارند؟
منشأ اختلاف در دين اسلام و پديد آمدن فرقه‏هاى مختلف - كه فرقه‏هاى شيعه و سنى از بزرگ‏ترين آنهاست - مى‏تواند دلايل گوناگونى داشته باشد كه برخى عبارتند از:

الف) انديشه‏هاى كلامى‏

بى‏شك نظرات متفاوت درباره مسائل كلامى، موجب انشعاب در دين اسلام گرديده است؛ چنان كه مسيحيت نيز بر اثر اين عامل، به فرقه‏هاى كاتوليك، پروتستان و ارتدوكس منشعب گرديده است.موضوعاتى همچون نيل به مفاهيم قرآن با لحاظ فهم و درك ائمه عليهم‏السلام، معنا و مفهوم حسن و قبح ذاتى، عصمت و مصونيت از خطا درباره ائمه اطهار عليهم‏السلام باعث اختلاف شيعه و سنى شده است.

ب) انديشه‏هاى سياسى‏

مهم‏ترين نقطه جدايى ميان شيعه و سنى در طول تاريخ، اين است كه شيعه معتقد است جانشين رسول الله صلى‏الله‏عليه‏وآله در امر حكومت، تنها ائمه عليهم‏السلام مى‏باشند؛ اما اهل تسنن بر خلاف آن قائلند.

ج) انديشه‏هاى فقهى و حديثى‏

فقه شيعه، مبتنى بر منابع چهارگانه كتاب، سنت، عقل و اجماع است؛ اما منابع اهل سنت متكى بر كتاب، سنت، قياس و استحسان است. از نظر شيعه، تمامى احاديث منقول از صحابه و تابعين را نمى‏توان پذيرفت؛ زيرا برخى از آنها ساختگى‏اند و برخى از اصحاب فاقد عدالت گرديده‏اند؛ اما اهل تسنن بر اين باورند كه بايد سخنان تمامى صحابى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏وآله را پذيرفت. اين عوامل، دست به دست هم داده، باعث اختلاف در مسائل شرعى گرديده است؛ مانند آداب وضو، نماز، روزه و... . بى‏ترديد جمود بر احاديث ساختگى، قياس و استحسان و غفلت از مفاهيم صحيح آيات قرآنى و احاديث معتبر، به اختلافات فوق دامن زده است.تمامى اديان، در درون خود فرقه‏ها، شاخه‏ها و گرايش‏هاى گوناگون و متفاوتى دارند. طرح تفصيلى اين موضوع در دو دين بزرگ يهودى و مسيحى، در اين جا امكان نداشته، تنها به ذكر علل پيدايش فرقه‏هاى مختلف در اسلام اشاره مى‏شود؛ اما قبل از آن، تذكر دو نكته ضرورى است:
1. اين عوامل گاهى در پيدايش يك جريان با يكديگر تداخل مى‏كنند و برخى اوقات، هر علتى موجب پديد آمدن گروه خاصى‏گشته و در مواقعى، علتى در مؤسس آن جريان نقش چشمگير داشته و علت ديگرى در پيرو و پذيرنده آن مؤثر بوده است.
2. دو مسئله شاخص و ريشه‏اى، منشأ و بسترساز پيدايش فرق گوناگون در اسلام گشته‏اند؛ يكى در نخستين زمان وفات رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏وآله و مربوط به مسئله خلافت و امامت است و ديگرى مرتبط با ماجراى حكميت در جريان جنگ صفين است.1

عوامل پيدايش فرقه‏هاى اسلامى:

1. ضعف فكرى و فرهنگى‏

اصولاً محدوديت قواى ادراكى انسان و عدم توانايى او براى حل قطعى همه مسائل اعتقادى، از مهم‏ترين علل اختلاف انسان‏هاست. در مواردى كه مسئله به روشنى قابل حل نيست، هر كس با حدس و گمان به ديدگاهى مى‏رسد كه ممكن است با حدس و گمان ديگران متفاوت باشد. در اين صورت است كه اختلاف نظرها آشكار مى‏شود. حضرت رسول صلى‏الله‏عليه‏وآله در مدت كوتاه رسالتش فرصت بيان همه مطالب را براى مردم نيافت؛ از اين رو، لازم بود از سوى رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏وآله جانشينى همچون او كه معصوم باشد، كار را به عنوان امامت مسلمين و مبين معارف قرآن و سنت نبوى ادامه دهد؛ ولى چنين نشد. يكى از علل پيدايش غُلات را در همين امر مى‏توان جست‏وجو كرد.2

2. تعصبات قبيله‏اى‏

پس از وفات پيامبر صلى‏الله‏عليه‏وآله، مردم به جاى اين كه در مراسم خاك‏سپارى شركت كنند، هر گروهى مدعى شد كه حق خلافت از آن اوست . بنابر شواهد تاريخى، هيچ يك از انصار و مهاجران در تعيين جانشين پيامبر صلى‏الله‏عليه‏وآله از قرآن و سنت رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏وآله يا از مصلحت امت سخن نگفتند؛ بلكه سخن در اين بود كه جانشينى پيامبر، حق گروه انصار است يا مهاجر و چون در ميان انصار، دو قبيله اوس و خزرج بودند، اين دو نيز به رقابت برخاستند و به دليل همين مخالفت، مهاجران غالب شدند.3

3. مادى‏

از منابع تاريخى و روايى معلوم مى‏شود كه همواره گروهى با جعل مطالب و اخبار غلوآميز و انتشار آن، كوشيده‏اند تا توجه عده‏اى را به خود جلب كرده، از مواهب و بخشش‏هاى مادى آنان بهره‏مند شوند؛ مانند مغيره بن سعيد كه در تمام عمر خود در تلاش بود تا مرام جديدى ايجاد كرده، گروهى متشكل پديد آورد تا به اهداف مادى و دنيايى خود برسد.4
برخى مى‏خواستند در محيط اسلامى راهى براى مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عيش و عشرت توأم با توجيه شرعى پيدا كنند تا توده‏هاى ناآگاه مسلمان به آنان ايمان آورده، آنگاه به كمك همين توده‏هاى ناآگاه، تشكيلاتى به وجود آورده، به اهداف خود كه همان بسط اباحه‏گرى بوده، دست يابند. برخى از مورخان، يكى از علل پيدايش فرقه غلات را همين امر دانسته‏اند.5

4. سياسى‏

سياست بازانى كه بيشتر به اهداف غلط خود مى‏انديشند، براى نيل به مقصود خود از حربه‏هاى گوناگونى‏استفاده مى‏كنند و يكى از اين حربه‏هاى قوى و كارآمد ايجاد فرقه‏هاى گوناگون مذهبى است. اينان با به وجود آوردن چنين فرقه‏هايى، يك سلسله مسائل و آموزه‏هاى دور از ذهن و عقل را وارد جريان مخالف خود مى‏كردند تا به آن آسيب وارد كرده، آن را در مقابل چشم ديگران ناميمون جلوه دهند؛ مانند برخى از اخبار در مورد ائمه عليهم‏السلام كه به دور از حقيقت و واقعيت است.6
پيدايش فرقه كيسانيه كه پيروان مختار بن ابى عبيده ثقفى تلقى شده‏اند، براى تضعيف ديدگاه و حركت مختار از سوى مخالفانش بوده است.7

5. گسترش حوزه جغرافيايى اسلام‏

با گسترش حوزه جغرافيايى اسلام به وسيله فتوحات مسلمانان، به تدريج پيروان اديان و عقايد ديگر، وارد حوزه حكومت اسلامى‏شدند. گروهى از اين افراد كه مسلمان شده بودند، به طرح مسائل و مشكلات خود براى مسلمانان پرداختند و آنها كه بر دين خود باقى مانده بودند، در اين مسائل با مسلمانان مجادله مى‏كردند: اين مسئله، در اواخر حكومت بنى‏اميه و اوائل حكومت عباسيان به دليل ترجمه فلسفه يونان شدت بيشترى گرفت و باعث پيدايش برخى از فرقه‏ها شد. بر اساس گزارش دكتر حسين عطوان، قدريه ديدگاه‏هاى خود را از تأثيرپذيرى يهوديان و مسيحيان مسلمان شده شامى صورت مى‏دادند.8

6. منع حديث‏

منع حديث، يكى ديگر از عوامل پيدايش فرقه‏هاى گوناگون اسلام بود؛ زيرا با جلوگيرى از ضبط و تدوين حديث كه در واقع ترجمان اصلى و مفسر حقيقى وحى به شمار مى‏رفت، اسرائيلياتى وارد آموزه‏هاى دينى شد و موجب پيدايش هرج و مرج در اعتقادات، اعمال، اخلاق، آداب و حتى جوهره و كنه دين شد و اين، موجب پيدايش بدعت‏هاى يهودى و مسيحى در آموزه‏هاى اسلام گرديد9 و اين موضوع را به خوبى مى‏توان از تفاسير قرآن فهميد.

پى‏نوشت:

1. نگا: فى علم‏الكلام، احمد محمود صبحى، بيروت دارالنهضه، چاپ اول، 1405 ق، ج 1، صص 32 - 34.
2. نگا: بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، بيروت مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1983 م، ج 25، ص 288، روايت 44.
3. نگا: جانشينى حضرت محمد صلى‏الله‏عليه‏وآله، ويلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمايى، جواد قاسمى و... مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1377 ش، صص 47 - 65 و قيام حسين عليه‏السلام، دكتر سيد جعفر شهيدى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، بهمن 1359، صص 26 - 36.
4. نگا: ابن ابى الحديد، شرح نهج‏البلاغه، تحقيق : محمد ابوالفضل ابراهيم بيروت، دار احياء الكتب العربيه، چاپ دوم، 1385 ق، ج 8، ص 21 و شهرستانى ابوالفتح، الملل و النحل، بيروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، چاپ دوم، بى تا، ص 83.
5. نگا: الاشعرى، سعد بن عبدالله ابن خلف، المقالات و الفرق، تصحيح محمدجواد مشكور، تهران، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوم، 1360 ش، صص 51 - 52).
6. نگا: الذهبى، ابى عبدالله محمد بن احمد بن عثمان، ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، تحقيق على محمد البجاوى، دار احياء الكتب العربيه ، چاپ اول، 1382 ق، ج 2، ص 45.
7. نگا: صفرى فروشانى، نعمت‏الله، غاليان، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1378 ش، صص 83 - 89.
8. نگا: فرقه‏هاى اسلامى در سرزمين شام در عصر اموى، دكتر حسين عطوان، ترجمه حميدرضا شيخى، مشهد، بنياد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1371 ش، صص 31 - 33 و نيز نگا: تاريخ الجدل، محمد ابو زهره، قاهره، دارالفكر العربى، صص 76 - 81 و نيز الميزان، علامه سيد محمدحسين طباطبايى (ره )، موسسه الاعلمى للمطبوعات، ج 5، ص 276.
9. نگا: معالم المدرستين، علامه سيد مرتضى عسگرى، قم، لكنه اصول الدين و المجمع العلمى الاسلامى، چاپ ششم، 1416 ق (1996 م )، ج 2، ص 57.
10. در اين باب نگا: پژوهشى در باب اسرائيليات در تفاسير قرآن، دكتر محمدتقى ديارى، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردى، چاپ اول، 1379 ش، مجموع كتاب. اين موارد بخشى از علل پيدايش فرقه‏ها در اسلام بود.