عزّت و افتخار، پیامد فرهنگ حسینی

این نوشتار به نقش فرهنگ، به ویژه فرهنگ حسینی در تمدن سازی، پیشرفت و عزّت ملت‏ها پرداخته است. پس از ارائه تعریفی از فرهنگ ونقش آن در تمدن سازی و عزّت‏آفرینی، به عوامل پیشرفت و انحطاط مسلمانان اشاره شده و آن عوامل به لحاظ تاریخی، به ویژه از دیدگاه فرهنگ حسینی، مورد بررسی قرار گرفته است.

مفهوم فرهنگ

ارائه تعریفی جامع از فرهنگ، كاری است بس دشوار. ولی هسته اصلی فرهنگ، شامل عقاید سنتی و به خصوص ارزش‏های وابسته به آن‏هاست.(1) تایلور در تعریف فرهنگ می‏گوید: «فرهنگ... به مفهوم وسیع مردم‏شناختی آن، كل پیچیده‏ای است كه دانش، اعتقاد، هنر، اخلاق، قانون، رسم و هر نوع قابلیت و عادت دیگری را، كه انسان به صورت عضوی از جامعه كسب می‏كند، در برمی‏گیرد.»(2)
آلن بیرو در این زمینه می‏نویسد: «فرهنگ عبارت است از هر آنچه كه در یك جامعه معین كسب می‏كنیم و می‏آموزیم و می‏توانیم انتقال دهیم.... برای مشاهده و مطالعه فرهنگ می‏توان آثار تحقق یافته آن یعنی آثار هنری، فنی، ادبی و... یا رفتارها و اشكال و صور مناسبات بین انسان‏ها و نیز كاربرد ارزش‏ها و نحوه مشاركت در مظاهر فرهنگی و انتقال آن را ملاحظه نمود كه نشان‏دهنده میزان نفوذ فرهنگ بین مردم است.»(3)
با توجه به آنچه گذشت، می‏توان گفت: فرهنگ عبارت است از مجموعه‏ای از بینش‏ها، باورها، گرایش‏ها، رفتارها و آداب و اخلاقیات یك جامعه كه دارای ثباتی نسبی در آن جامعه است. از این‏رو، عناصر فرهنگی یك جامعه در واقع جان‏مایه‏های تمدنی آن جامعه است. هر چه جامعه‏ای از پیشتوانه‏های غنی فرهنگی بیش‏تری برخوردار باشد، عزّت و افتخار بیش‏تری خواهد داشت، بنابراین، عزّت و افتخار یك ملت و یا ذلت و انحطاط آن، در گرو فرهنگی است كه بر آن جامعه مسلط است. برای شناخت سیره حسینی در خصوص فرهنگی كه مایه عزّت و افتخار است و تمایز آن از فرهنگی كه موجب ذلّت و انحطاط می‏باشد، لازم است به كلمات و سیره آن حضرت و شواهد تاریخی و وقایعی كه در صدر اسلام اتفاق افتاده مراجعه كنیم و عوامل عزت آفرین و افتخارساز و نیز عوامل ذلّت بار آن را كشف نماییم تا آن‏ها را برای ساختن جامعه‏ای مطلوب در نظر بگیریم.

عوامل عزّت آفرین و افتخارساز

1. ایمان دینی

ایمان به معنای باور به آموزه‏های دینی و التزام به آن می‏باشد. ایمان، اساسی‏ترین ارزش‏ها و مبنای سایر ارزش‏هاست. از منظر قرآن، ایمان پایه عزت و افتخار و موجب سربلندی است. قرآن در این‏باره می‏فرماید: «ولا تهنوا و لاتحزنوا و انتم الاعلون ان كنتم مؤمنین» (آل عمران: 138)؛ ایمان داشته باشید، سربلند خواهید بود و نباید به خود سستی و اندوه راه دهید.
ویلیام جیمز از روان‏شناسان معروف غرب، در تأثیر ایمان بر آدمی می‏نویسد: «ایمان از نیروهایی است كه بشر به كمك آن زنده است و فقدان آن، یعنی مرگ و نابودی.»(4)
قرآن در همین زمینه می‏فرماید: بهترین امت خواهید بود اگر امر به معروف و نهی از منكر نمایید و ایمان به خدا داشته باشید (آل عمران: 110)؛ یعنی ایمان به خدا، انسان‏ها و جوامع بشری را به سمت و سوی پیشرفت و ترقی هدایت می‏كند. به راستی چرا ایمان مایه عزّت و افتخار است؟! چگونه ایمان مایه عزت و افتخار یك انسان و یا یك ملت می‏شود؟ حقیقت آن است كه تعالیم انبیا، پاسخ الهی به نیازهای انسان در داشتن زندگی سعادتمندی در دنیا و آخرت است. اگر این تعالیم، به ویژه تعالیم اسلام كه كامل‏ترین ادیان الهی می‏باشد، به مرحله عمل برسد و انسان‏ها با باور به این تعالیم، آن‏ها را در سلوك عملی خود پیاده كنند، موجب پیشرفت و سازندگی جوامع بشری و در نتیجه، كسب فضایل انسانی و اخلاقی و نیز موجب رشد و بالندگی و عزت و افتخار آنان می‏شود.
ویل دورانت در این‏باره می‏گوید: اسلام، طی پنج قرن از سال (81 ه. 597 ه. / 700 تا 1200 م) از لحاظ نیرو و نظم و بسط قلمرو و اخلاق نیك و تكامل سطح زندگانی و قوانین منصفانه انسانی و تساهل دینی و ادبیات و تحقیق علمی و علوم طب و فلسفه پیشاهنگ جهان بود.(5)
گوستاولوبون نیز می‏گوید: تا مدت پانصد سال، مدارس اروپا روی كتاب‏ها و مصنفات مسلمانان دایر بود و همان‏ها بودند كه اروپا را از لحاظ علم و عمل و اخلاق تربیت كرده، داخل در طریق تمدن نمودند. ما وقتی كه به تحقیقات علمی و اكتشافات فنی آنان نظر می‏افكنیم، می‏بینیم هیچ ملتی نیست كه در این مدت كم، بیش‏تر از آنان ترقی كرده باشد. بعضی‏ها عار دارند كه اقرار كنند یك قوم كافر و ملحدی (مسلمانان) به جهت اسلام آوردن سبب شده اروپای مسیحی، از حال توحش و جهالت خارج گردد. لذا آن را مكتوم نگاه می‏دارند، ولی این نظر تا اندازه‏ای بی‏اساس و تأسف‏آور است كه به آسانی می‏توان آن را رد نمود... نفوذ اخلاقی همین اعراب زاییده اسلام، آن اقوام وحشی اروپا را، كه سلطنت روح را زیر و زبر نمودند، داخل در طریق آدمیت نموده و نیز نفوذ فكری و عقلانی آنان، دروازه علوم و فنون و فلسفه را، كه از آن بكلی بی‏خبر بودند، به روی آنان باز كرده و تا ششصد سال استاد ما (اروپاییان) بودند.(6)
به هرحال، جامعیت و اتقان و سادگی تعالیم اسلام موجب گردید تا مسلمانان در پرتو راهی كه اسلام در پیش روی آنان نهاد، به چنان موفقیت‏های افتخارآمیز و عزت‏آفرینی دست یابند. از سوی دیگر، دوری از همین تعالیم موجب گردید تا مسلمانان به انحطاط كشیده شوند و به ذلّت و عقب‏ماندگی دچار گردند.
رشید رضا مؤلف تفسیر معروف المنار می‏نویسد: علمای علم الاجتماع و سیاست‏مداران و مورّخان اسلامی و غیر اسلامی اتفاق دارند تنها عاملی كه در برهه‏ای از زمان به عرب‏ها (مسلمانان) در همه زمینه‏های فرهنگی و اجتماعی و روحی نیرو بخشید و آنان را در پیشرفت فرهنگ و تمدن انسانی كمك كرد و با هم متحد ساخت، اسلام بود و بس. طبعا روی‏گردانی از اسلام و یا داشتن مسمای اسلام، نتیجه‏ای جز خواری و ذلّت نخواهد داشت.(7)
اكنون نقش ایمان و دین را در مكتب حسینی پی می‏گیریم:
امام حسین علیه‏السلام در نامه‏ای به مردم بصره می‏فرمایند: «انا أدعوكم الی كتاب الله و سنة نبیّه فانّ السنة قد امیتت و البدعة قد احییت فان تسمعوا قولی اهدكم الی سبیل الرشاد و السلام علیكم و رحمة الله و بركاته.»(8)؛ شما را به كتاب خدا و سنت پیامبر دعوت می‏كنم؛ زیرا در شرایطی قرار گرفته‏ایم كه دیگر سنت پیامبر از میان رفته و جای آن بدعت آمده است. اگر سخن (دعوت) مرا بشنوید، به راه سعادت و خوشبختی هدایتتان خواهم كرد. درود و رحمت و بركت خدا بر شما باد.»
در این فراز، امام حسین علیه‏السلام سعادتمندی و هدایت یافتگی و خوشبختی را در گرو پیاده كردن دین برمی‏شمارد و مردم را به تبعیت از خود دعوت می‏كند.
اگر امام، كه مظهر عینی دین در جامعه است، مورد بی‏مهری متدینان قرار گیرد، مردم جامعه دچار ذلّت و زبونی خواهند شد و هرگز رنگ و بوی سعادت را نخواهند دید. به عبارت دیگر، ضایع كردن دین و مخالفت با پیشوای متدینان نتیجه‏ای جز ذلّت و گرفتاری در دامان ستمگران نخواهد داشت و این چیزی است كه هم شواهد تاریخی آن را تأیید می‏كند و هم به صراحت در كلمات امام حسین علیه‏السلام بیان شده است. امام علیه‏السلام در این‏باره می‏فرماید: «والله لا یدعونی حتی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی فاذا فعلوا ذلك سلّط اللّه علیهم من یذلهم حتی یكونوا اذّل من فرام المرئة»(9)؛ به خدا سوگند این‏ها دست از من برنمی‏دارند، مگر این‏كه خون مرا بریزند و چون به این جنایت بزرگ دست یازیدند، خداوند كسی را بر آنان مسلط می‏كند كه آنان را آن‏چنان به ذلّت و زبونی بكشاند كه پست‏تر و ذلیل‏تر از كهنه پاره زنان گردند. نتیجه آن‏كه براساس فرهنگ حسینی، روگردانی و اعراض از دین و مخالفت با پیشوایان دینی نتیجه‏ای جز ذلّت و انحطاط نخواهد داشت و پای‏بندی به دین و پیروی از رهبران دینی و تقویت ایمان دینی، ملتی منحط چون اعراب جاهلیت را می‏تواند به اوج تمدن و پیشرفت و عزّت و افتخار برساند.

2. نظام سیاسی و رهبری صالح

یك رهبر آگاه و دلسوز و یا یك رهبر گمراه و فاسد، می‏تواند جامعه تحت رهبری خود را به هر سمت و سویی كه بخواهد حركت دهد؛ می‏تواند از آن بهشتی بنا كند كه در آن همه كمالات آدمی متبلور است و یا جهنمی كه همه زشتی‏ها و مفاسد و بدبختی‏ها در آن جلوه‏گر است، تاریخ، جوامع بسیاری را شاهد بوده است كه بر اثر رهبری‏های صحیحی كه به وسیله رهبران شایسته در آن‏ها صورت گرفته، از هیچ به همه چیز رسیده‏اند. به عكس، شاهد جوامعی بوده كه علی‏رغم داشتن همه نوع امكانات و افتخارات گذشته، بر اثر رهبری‏های ناشایست و داشتن رهبران فاسد و نالایق بكلی سقوط كرده، عزت و استقلال خود را از دست داده‏اند. از همین روست كه براساس عقیده شیعه، امام باید منتخب از ناحیه خدا و دارای مقام عصمت و از لحاظ فضایل نفسانی و كمالات انسانی از همه مردم زمان برتر باشد؛ چه این‏كه رهبران نقش برجسته‏ای در هدایت و یا ضلالت جامعه دارند. خداوند متعال به پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره ابلاغ رهبریت و امامت حضرت علی علیه‏السلام در غدیر خم می‏فرماید: «یا ایها الرسول بلّغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمك من الناس» (مائده: 67)؛ ای پیامبر آنچه كه از ناحیه پروردگارت بر تونازل شده، به مردم ابلاغ كن وگرنه رسالت خود را انجام نداده‏ای و خداوند تو را از مردم حفظ خواهد كرد.
درباره نقش رهبری در جامعه و وظیفه مردم در برابر رهبران شایسته و ناشایست، به سیره حسینی در این زمینه مراجعه می‏كنیم:
الف. رهبری شایسته، مایه صلاح جامعه: امام حسین علیه‏السلام هنگام قیام در همه جا، لبه تیز حمله و انتقاد خود را متوجه زمامدار وقت، یعنی یزید، می‏كند و از فساد عمومی، كه از رهگذر زمامدار فاسد دامنگیر جامعه اسلامی شده، سخن می‏گوید. از باب نمونه، حضرت در برابر پیشنهاد بیعت با یزید از سوی مروان می‏فرماید: «انا لله و انا الیه راجعون و علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الامة براع مثل یزید»(10)؛ اسلام، كه دین عدالت و سعادت بشری است، با وجود ابتلای ملت به رهبری مانند یزید باید فاتحه‏اش را خواند.
در جای دیگر می‏فرماید: «فانی لا اری الموت الاسعادة و لا الحیوة مع الظالمین الا برما.»؛(11) زندگی با ستم‏كاران را جز ننگ و شهادت در راه خدا را جز سعادت نمی‏دانم؛ یعنی زندگی با حاكمان ستمگر جز ننگ و انحطاط چیزی به دنبال نخواهد داشت.
جرجی زیدان درباره حاكمان بنی امیه می‏نویسد: «بنی امیه غالبا به باده‏پیمایی و زن بازی و شهوت‏رانی پرداخته و به امور كشور نمی‏رسیدند و حتی به نگاهداری وضع سلطنتی خویش توجه نداشتند و در تعیین وانتخاب والیان و مأموران عالی‏رتبه دولتی دقت نمی‏كردند و چه بسا كه به خواهش كنیزكی یا در نتیجه دریافت پولی، بزرگ‏ترین ایالات را به اشخاص نالایق و یا ستم‏كار می‏سپردند. عاملانی كه این اوضاع هرج و مرج را مشاهده می‏كردند، تمام مساعی خود را برای تحصیل مال و گردآوردن كنیز صرف می‏كردند و اشخاص درست‏كارِ با ایمان از قبول مشاغل مهم دولتی امتناع می‏جستند؛ زیرا می‏دانستند خلیفه به هر عنوان باشد از آنان پول می‏خواهد.»(12) از این‏روست كه رهبر نالایق و حاكم ناسالم، زمینه ساز فساد در جامعه و حاكمیت می‏شود و جامعه را به فساد و تباهی می‏كشاند. و این امر از جمله دلایل مهم مخالفت امام حسین علیه‏السلام با یزید بود؛ زیرا از نظر امام علیه‏السلام یزید مظهر فساد و تباهی بود. امام علیه‏السلام درباره یزید چنین فرمود: «یزید رجلٌ شارب الخمر و قاتل النفس المحترمه معلن بالفسق لا یبایع مثله.»؛(13) یزید مردی است شراب خوار كه دستش به خون افراد بی‏گناه آلوده گردیده، او شخصی است كه حریم دستورات الهی را درهم شكسته و آشكارا و در مقابل چشم مردم، مرتكب فسق و فجور می‏گردد. آیا رواست شخصیتی همچون من با آن سوابق درخشان و اصالت خانوادگی، با چنین مرد فاسقی بیعت كند؟ امام حسین علیه‏السلام بیعت و تبعیت از چنین كسی را مایه ذلّت شمرده، می‏فرماید: «والله لا اعطی الدنیة من نفسی ابدا.»؛(14) به خدا قسم كه من هیچ‏گاه به زیر بار ذلّت نخواهم رفت.
از سوی دیگر، رهبر شایسته مایه عزّت خواهد بود و تبعیت از او نیز به افتخار و سرافرازی خواهد انجامید. سؤالی كه در این‏جا مطرح می‏شود این است كه به راستی چرا رهبر شایسته مایه عزت و افتخار است؟ پاسخ امام حسین علیه‏السلام این است كه رهبر شایسته، انسان‏ها را به معروف و نیكی هدایت می‏كند و از تجاوز به حقوق اجتماعی مردم به دور است.
آن حضرت در این‏باره می‏فرمایند: «فلعمری ما الامام الا العامل بالكتاب والآخذ بالقسط والداین بالحق و الحابس نفسه علی ذات الله.»؛(15) به خدا سوگند پیشوای راستین و امام به حق كسی است كه به كتاب خدا عمل نموده و قسط و عدل را پیشه خود سازد و از حق پیروی كرده، وجود خویش را وقف خدا و فرمان او كند. بنابراین، از دیدگاه امام حسین علیه‏السلام امام و پیشوای راستین كسی است كه دین خدا را اقامه می‏كند، هدفش اقامه عدل است، ملاك عملش حق می‏باشد، و در تمام احوال به دنبال تحقق فرمان خداست.
بی‏شك فردی با چنین اوصافی هرگز به حقوق مردم تجاوز نمی‏كند و دین‏مداری و حق‏گرایی او مایه عزّت و افتخار ملت و جامعه می‏باشد.
ب. عزّت‏مندی در پرتو پیروی از رهبری شایسته: صرف داشتن رهبری شایسته مایه عزّت و افتخار یك جامعه نیست، بلكه حمایت و پیروی ملت از پیشوای شایسته، مایه عزّت و افتخار است و پیروی از حاكم ستمگر و پذیرش سلطه او موجب انحطاط و ذلت آن جامعه.
مرحوم شهید صدر در این‏باره می‏نویسد: «اگر امتی تسلیم‏ناپذیری باشد و اراده‏اش را در برابر ظلم و ستم از دست بدهد، بناچار در كوره‏های فراعنه، در معرض ذوب شدن و تحلیل رفتن قرار خواهد گرفت.»(16)
امام حسین علیه‏السلام نیز در این‏باره می‏فرمایند: «آری! من از جدّم رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدم كه می‏فرمود: خلافت بر خاندان ابوسفیان حرام است و اگر روزی معاویه را در بالای منبر من دیدید، بكشید. ولی مردم مدینه او را در عرشه منبر دیدند و نكشتند و اینك خدا آنان را به یزید فاسق مبتلا و گرفتار نموده است.»(17) یعنی امتی كه تابع و پیرو شخصی چون معاویه باشد به بدتر از او، یعنی یزید، گرفتار خواهد شد و اگر از حاكم فاسقی چون یزید پیروی كند، به حاكمی فاسدتر از او دچار خواهد شد. به راستی كه تاریخ بهترین گواه و شاهد صدقی بر این سخنان امام علیه‏السلام می‏باشد.
ج. به كارگیری صالحان: شهید مطهری در خصوص نقش افراد مؤمن و پیامدهای نفوذ افراد ناشایست در دستگاه حكومتی می‏نویسد: «رخنه و نفوذ افراد فرصت‏طلب در درون یك نهضت از آفت‏های بزرگ هر نهضتی است. وظیفه بزرگ رهبران اصلی این است كه راه نفوذ و رخنه این‏گونه افراد را سد نمایند. هر نهضتی مادام كه مراحل دشوار اولیه را طی می‏كند، سنگینی آن بر دوش افراد مؤمن، مخلص و فداكار است. اما همین كه نهضت به بار نشست و یا لااقل نشانه‏های بار دادن آن آشكار گشت و شكوفه‏های آن درخت هویدا شد، سر و كله افراد فرصت‏طلب پیدا می‏شود. روز به روز كه از دشواری‏ها كاسته می‏شود و موعد چیدن ثمره نزدیك‏تر می‏گردد، فرصت‏طلبان محكم‏تر و پرشورتر پای عَلَم نهضت سینه می‏زنند تا آن‏جا كه تدریجا انقلابیون مؤمن و فداكاران اولیه را از میدان به در می‏كنند. این جریان تا آن‏جا كلیت پیدا كرده كه می‏گویند: انقلاب فرزند خور است. گویی خاصیت انقلاب این است كه همین كه به نتیجه رسید، فرزندان خود را یك یك نابود سازد. ولی انقلاب فرزند خور نیست، غفلت از نفوذ و رخنه فرصت‏طلبان است كه فاجعه به بار می‏آورد. جای دوری نمی‏رویم، انقلاب مشروطیت ایران را چه كسانی به ثمر رساندند؟ و پس از به ثمر رساندن، چه چهره‏هایی پُست‏ها و مقامات را اشغال كردند؟ و نتیجه نهایی چه شد؟! سردار ملی‏ها و سالار ملی‏ها و سایر قهرمانان آزادی‏خواه به گوشه‏ای پرتاب شدند و به فراموشی سپرده شدند و عاقبت با گرسنگی و در گمنامی مردند، اما فلان الدوله‏ها كه تا دیروز زیر پرچم استبداد با انقلابیون می‏جنگیدند و طناب به گردن مشروطه‏خواهان می‏انداختند، به مقام صدارت عظما رسیدند و نتیجه نهایی، استبدادی شد به صورت مشروطیت.
فرصت‏طلبی، تأثیر شوم خود را در تاریخ صدر اسلام نشان داد. در دوره عثمان، فرصت‏طلبان جای شخصیت‏های مؤمن به اسلام و اهداف اسلامی را گرفتند؛ «طرید»ها وزیر شدند و «كعب الاحبار»ها مشاور. اما ابوذرها و عمارها به تبعیدگاه فرستاده شدند و یا در زیر لگد مچاله شدند... نهضت را اصلاح‏طلب آغاز می‏كند نه فرصت‏طلب و...، فرصت‏طلب كه در پی منافع خویش است. به هر حال، مبارزه با رخنه و نفوذ فرصت‏طلبان علی‏رغم تظاهرات فریبنده‏شان یكی از شرایط اصلی ادامه یك نهضت در مسیر اصلی است.»(18)
امام حسین علیه‏السلام نیز در این‏باره می‏فرمایند: «و ما كنت متخذالمضلین عضدا»؛(19) من از افراد گمراه برای خود نیرو نمی‏گیرم. زیرا اگر حركتی بر افراد گمراه متكی باشد، ره به كوی سعادت و هدایت نمی‏برد.

3. جهاد و مبارزه در راه حق

از آن‏جایی كه دین انسان را به ساحل نجات و سعادت می‏رساند و اسلام مایه پیشرفت و سعادت امت اسلامی است، امام حسین علیه‏السلام می‏فرماید: «فقتل امرء بالسیف فی الله أفضل»؛ برای مرد كشته شدن در راه خدا افتخار است. نیز در خصوص جهاد می‏فرمایند: «لا اعطیهم بیدی اعطاء الذلیل و لا افرّ منهم فرار العبید»؛ نه دست ذلت به آنان می‏دهم و نه مانند بردگان از برابرشان فرار می‏كنم.(20) بلكه حضرت تصمیم گرفت برای احیای اسلام و اصلاح وضعیت جامعه خویش تلاش كند، هرچند سرانجام به شهادت برسد. از این‏رو، فرمود: «و انّی لم اخرج أشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنكر و اسیر بسیرة جدی و ابی علی بن ابیطالب.»؛(21) من نه از روی خودخواهی و یا برای خوش‏گذرانی و نه برای فساد و ستمگری از مدینه خارج می‏گردم، بلكه هدف من از این سفر، امر به معروف و نهی از منكر است خواسته‏ام از این حركت، اصلاح مفاسد امت و زنده كردن سنت و قانون جدم رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و راه و رسم پدرم علی بن ابیطالب علیه‏السلام است.
امام علی علیه‏السلام در واپسین لحظات عمر مبارك خود، در خصوص نقش جهاد و احیاگری و اصلاح‏گری، در وصیت به فرزندانش و تمام شیفتگان خود فرمودند: «لا تتركوا الامر بالمعروف و النهی عن المنكر فیولی علیكم شراركم ثم تدعون فلا یستجاب لكم.»؛(22) امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید كه اشرار بر شما مسلط می‏شوند، سپس هرچه دعا كنید مستجاب نمی‏شود.
بنابراین، ترك اصلاح‏گری و مبارزه سازنده در راه خدا موجب می‏شود كه نظام سیاسی جامعه فاسد گردد و در چنین جامعه‏ای، دین و توفیقات الهی رخت بربسته، جامعه به نابودی و انحطاط می‏گراید. از این‏رو، برای نجات جامعه اسلامی در عصر امام حسین علیه‏السلام نیاز به یك جهاد بزرگ و نهضت اصلاح‏طلبانه بود و امام حسین علیه‏السلام این حركت را آغاز كرد و همچون پدر بزرگوارش كه فرمود: «والله لو تطاهرت العرب علی قتالی لما ولیت عنها»؛(23) به خدا سوگند اگر تمام عرب پشت به پشت هم دهند تا با من بجنگند، از آنان روی برنمی‏تابم، نیز چه زیبا فرمود: «الا انی زاحف بهذه الاسره علی قلة العدد و خذلان الناصر.»؛(24) آگاه باشد كه من با همین گروه اندكی كه به من پیوسته‏اند و با این‏كه یاران به من پشت كرده‏اند، آماده جهاد هستم. همین حركت‏های جهادی و اصلاح‏گرایانه موجب گردید تا دین اسلام در عمق دل مشتاقان دینی و پیروان راستین آن ریشه دواند و پیام‏آور سعادت و عزّت و افتخار برای جوامع بشری باشد.

علل و عوامل ذلّت و انحطاط

اینك به پاره‏ای از علل و عوامل انحطاط مسلمانان و ذلّت جامعه اسلامی از منظر امام حسین علیه‏السلام اشاره می‏كنیم:

1. دنیاطلبی و حرام‏خواری

پس از شهادت امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام و روی كارآمدن معاویه، دوران حكومت بنی‏امیه آغاز گردید. در این دوره و نیز در دوران حكومت بنی عباس، كه با قتل مروان حمار و روی كارآمدن سفاح شروع شد، خوش‏گذرانی‏ها و اسراف‏كاری‏های مسلمانان به اوج خود رسید. در این دو دوره، مسلمانان، بر اثر ضعف ایمان و داشتن امكانات مادی فراوان و آلودگی رهبران و پیشوایان جامعه، روح زراندوزی و عیاشی و اسراف‏كاریشان به قدری شدت گرفت كه از شخص خلیفه گرفته تا زنان دربار و وزیران و تجار و سایر دست‏اندركاران اداره مملكت، سرگرم تجمل پرستی و عیاشی و خوش‏گذرانی گردیدند، به گونه‏ای كه گویا هدفی جز آن نداشتند.
قرآن كریم، دنیاطلبان را مخالفان سرسخت دین معرفی می‏كند: «و ما ارسلنا فی قریة من نذیر الاقال مترفوها انا بما ارسلتم به كافرون.» (سباء: 34)؛ هیچ رسول و نذیری در میان امتی ارسال نكردیم مگر این‏كه دنیاطلبان به او ایمان نیاوردند و او را انكار كردند. این امر، رابطه وثیق ایمان ستیزی و دنیاطلبی را نشان می‏دهد. همین معنا به گونه‏ای دیگر در روایتی از امام صادق علیه‏السلام وارد شده است: «رأس كل خطیئة حب الدنیا»؛(25) تاریخ نیز بهترین گواه بر همین معناست.
جریان طلحه و زبیر در زمان علی علیه‏السلام ، پناهنده شدن عقیل و فرماندارانی چون مصقلة بن هبیره به معاویه و نشستن شماری از فرماندهان و سپاهیان امام حسن مجتبی علیه‏السلام همچون اشعث بن قیس و دیگران بر سفره رنگین او و ... نماد غلبه روحیه دنیاطلبی بر روحیه دین‏داری و عدالت‏خواهی است.
جلوه‏های ملموس‏تر و عینی‏تر فرهنگ دنیاطلبی و مادی را می‏توان در جریان شكل‏گیری واقعه عاشورا مشاهده نمود. عمر بن سعد، كه با سپاهی سازمان یافته از سوی عبیدالله بن زیاد مأمور سركوب شورش دیلم شده بود، فرمان می‏یابد كه به كربلا برود و كار حسین علیه‏السلام را یك‏سره كند. وی، كه جنگ با حسین علیه‏السلام و عمق فاجعه آن را نمی‏توانست تصور كند، سرانجام، به عبیدالله می‏گوید: «به جنگ حسین نمی‏رود.» عبیدالله نیز به وی پاسخ می‏دهد: «پس حكومت ری نیز ملغی و دست نیافتنی است.» عمربن سعد كه دنیای خود را در خطر می‏دید، یك روز مهلت خواست. در عین حال كه همه مشاورانش، وی را از این كار نهی می‏كردند سرانجام، دین خود را از دست داده و به زعم خود، بهشت نقد را به دست می‏آورد. در همین رابطه، امام علیه‏السلام در روز عاشورا خطاب به وی فرمودند: ای عمر! آیا خیال می‏كنی با كشتن من و به وسیله ریختن خون من به یك جایزه بزرگ و ارزنده، یعنی استانداری ری، نایل خواهی شد؟! نه به خدا سوگند چنین ریاستی به تو گوارا نخواهد بود، این پیمانی است محكم و پیش‏بینی شده! اینك آنچه از دستت می‏آید انجام بده.(26) عمرسعد، در رؤیای لذت چند روزه حكومت و ریاست، با اِشرافی كه نسبت به مسائل داشت، هم امام حسین علیه‏السلام را خوب می‏شناخت و هم جناج مقابل او را. همو اولین تیر را به سوی خیام حسین علیه‏السلام پرتاب كرد و به سپاهیانش می‏گفت: «در نزد امیر گواهی دهید كه من اول كسی بودم كه به سوی خیمه‏های حسین بن علی علیه‏السلام تیراندازی كردم.»(27)
رؤسای قوم به تعبیر عامر بن مجمع عبیدی (یا مجمع بن عامر) كه در گزارش خود به امام آورده است: «فراوان رشوه گرفته بودند و خورجین‏هایشان پر شده بود»(28) و بسیاری نیز برای حضور در میدان جنگ با امام حسین علیه‏السلام بر سر قیمت چانه می‏زدند و شعار «كم تهب؟»؛ چه مبلغ پول می‏دهی؟(29) از گفت‏وگوهای سربازان عبیدالله در آن روزها بود. به همین دلیل، امام علیه‏السلام در سخنرانی روز عاشورا بر عنصر دنیاطلبی تأكید نموده، فرمودند: «بندگان خدا از خدا بترسید و از دنیا برحذر باشید كه اگر بنا بود همه دنیا به یك نفر داده شود و یا یك فرد برای همیشه در دنیا بماند، پیامبران برای بقا سزاوارتر و جلب خشنودی آنان بهتر و چنین حكمی خوشایندتر بود. ولی هرگز! زیرا خداوند دنیا را برای فانی شدن خلق نموده كه تازه‏هایش كهنه و نعمت‏هایش زایل و سرور و شادیش به غم و اندوه مبدل خواهد گردید. دون منزلی است و موقت خانه‏ای... شیطان بر شما مسلط گردیده و خدای بزرگ را از یاد شما برده است. ننگ بر شما و ننگ بر ایده و هدف شما.»(30)
بدین ترتیب، سرانجام دنیاطلبی چیزی جز ننگ و ذلت نیست. امام به لشكریان عمرسعد می‏گوید: «ویلكم ما علیكم ان تنصتوا الیّ فتسمعوا قولی و انما اعوكم الی سبیل الرشاد فمن اطاعنی كان من المرشدین و من عصانی كان من المهلكین و كلكم عاص لامری غیر مستمع لقولی قد انخزلت عطیاتكم من الحرام و ملئت بطونكم من الحرام فطبع الله علی قلوبكم ویلكم الا تنصتون الا تسمعون.»؛(31) وای بر شما چرا گوش نمی‏دهید تا سخنانم را، كه شما را به رشد و سعادت فرا می‏خوانم، بشنوید. هركس از من پیروی كند، خوشبخت و سعادتمند است و هركس عصیان و مخالفت ورزد، از هلاك‏شدگان است، همه شما عصیان و سركشی نموده و با دستور من مخالفت می‏كنید و به گفتارم گوش فرا نمی‏دهید. آری در اثر هدایای حرامی كه به دست شما رسیده و در اثر غذاهای حرام و لقمه‏های غیرمشروعی كه شكم‏های شما از آن انباشته شده است، خدا این چنین بر دل‏های شما مهر زده است! وای بر شما! آیا ساكت نمی‏شوید!
در این خطبه امام علیه‏السلام ، چند نكته حایز اهمیت است:
1. مخالفت لشكریان عمرسعد با امام، مخالفت با راه رشد و سعادت است؛
2. منشأ مخالفت، دنیاطلبی و حرام خواری شمرده شده است؛
3. دنیاطلبی، گوش و چشم دل را كر و كور می‏كند.
این امور، به تعبیر امام حسین علیه‏السلام ، به نابودی و انحطاط جامعه انجامید: «تبالكم ایها الجماعه.»(32) و جامعه‏ای را به وجود آورد كه از نظر آن حضرت دارای این ویژگی‏هاست: «فانّما انتم من طواغیت الامة و شذاذ الاحزاب و نبذة الكتاب و نفئة الشیطان و عصبة الائام و محرفی الكتاب و مطفی السنن و قتلة اولاد الانبیاء و مبیری عترة الاوصیاء و ملحقی العهار بالنسب و موذی المؤمنین و صراخ ائمة المستهزئین الذین جعلوا القرآن عضین.»(33)؛ شما از سركشان امت و از بازماندگان احزاب فاسد هستید كه قرآن را پشت سر انداخته‏اید. از دماغ شیطان در افتاده‏اید. از گروه جنایتكارانه و تحریف‏كنندگان كتاب و خاموش‏كنندگان سنن می‏باشید كه فرزندان پیامبران را می‏كشید و نسل اوصیا را از بین برید. شما از لا حق‏كنندگان زنازادگان به نسب و اذیت‏كنندگان مؤمنان و فریادرس پیشوای استهزاگران می‏باشید كه‏قرآن‏رامورداستهزاوتمسخرخویش‏قرارمی‏دهید. واین‏است نتیجه دنیاطلبی و این همه، جز خذلان و انحطاط نتیجه‏ای در پی ندارد.

2. جهالت و نادانی عوام

نادانی بزرگ‏ترین آفت انسان و جامعه بشری است؛ زیرا راه را بر هر كمالی و رسیدن به هر رشد و تعالی سد می‏كند. به تعبیر حضرت علی علیه‏السلام ، «زندگی در جهالت و نادانی، مرگ در گمراهی را در پی دارد.»(34) زیرا جهالت، ناتوانی از تشخیص حق و باطل است. در نادانی و جهالت مردم زمان امام حسین علیه‏السلام همین بس كه امام باقر علیه‏السلام می‏فرمایند: «و كل یتقربون الی الله بدمه»(35)؛ آنان به واسطه ریختن خون حسین علیه‏السلام درصدد نزدیكی و تقرب به خدا بودند! عمر بن سعد در عصر تاسوعا، برای تهییج سپاه كوفه می‏گوید: «ای سربازان خدا سوار شوید كه شما را به بهشت بشارت می‏دهم!»(36) امام حسین علیه‏السلام آنان را به «میوه نامباركی كه در گلوی باغبان رنجیده‏اش گیر كرده و در كام سارق ستمگرش، شیرین و لذتبخش می‏باشد»(37) تشبیه می‏كند.
آری! دنیاطلبی خواص و جهالت و نادانی عوام، به عنوان دو عامل‏مهم‏درتاریخ‏اسلام‏موجب‏انحطاط و ذلّت مسلمانان بوده است.

3. اختلاف و فرقه‏گرایی

از دیگر عوامل مهم انحطاط مسلمانان تحزّب و فرقه‏گرایی آنان بوده است. پس از وفات پیامبراكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، چنان‏كه خود آن حضرت پیش‏بینی فرمود: «امت اسلام چه از لحاظ سیاسی و چه از لحاظ فكری و عقیدتی گرفتار تفرقه و تشتت گردید و به دسته‏ها و فرقه‏های گوناگون و به قول معروف هفتاد و سه فرقه تقسیم شد.»(38) هریك از این فرقه‏ها مدعی بودند كه تنها مسلك آنان، مسلك راستین پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است! تاریخ اسلام سرشار از جنگ و جدل‏های طایفه‏ای و فرقه‏ای است و چه بلاها و مصایبی كه از این رهگذر بر سر اسلام و مسلمانان نیامد.
از این‏رو، با توجه به نقش عظیم وحدت و یكپارچگی در تحقق آرمان‏ها و پیشرفت امور، اسلام به پیروان خود دستور می‏دهد: «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (آل عمران: 102) همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و از هم متفرق نشوید. امام حسین علیه‏السلام نیز آنان را به گرفتار آمدن به پراكندگی و اختلاف نفرین می‏كند و می‏فرماید: «اللهم امسك عنهم قطرالسماء و امنعهم بركات الارض فان متعتهم الی حین ففرقّهم فرقا و اجعلهم طرائق قددا ولا ترض عنهم الولاة ابدا فانهم دعونا لینصرونا فعدوا علینا فقتلونا»؛(39) خدایا این مردم ستمگر را از باران رحمت و از بركات زمین محروم كن و اگر عمر طبیعی به آنان دادی، به بلای تفرقه و تشتت مبتلایشان بگردان و حكام و فرمانروایشان را از آنان خشنود نگردان و ستیزه و دشمنی در بین آنان و حكامشان برقرار كن كه آنان ما را با وعده نصرت و یاری دعوت، سپس به جنگ ما قیام نمودند!
گوستاولوبون درباره اختلاف مسلمانان و دور شدن آنان از اسلام و پیشوایان دینی و در نتیجه انحطاط و ذلت مسلمانان می‏نویسد: «[مسلمانان[ زمانی‏كه قبول اسلام نمودند، همگی تحت لوای توحید مجتمع گردیدند؛ تمام قوای خود را متوجه بیگانگان نمودند و همین موضوع سبب عمده پیشرفت و كامیابی آنان گردید و هنگامی هم كه دشمنی برای پیكار باقی نماند، عادت مذكور مجبورشان ساخت كه مانند ایام پیشین (دوره جاهلیت) مشغول جنگ شوند و همان چیزی كه موجب ترقی آنان بود، (بر اثر عدم رهبری صحیح در عصرهای بعد) موجب انحطاط و زوال آنان گردید.»(40) و این همان چیزی است كه امام حسین علیه‏السلام به لشكریان كوفه فرمود: «آگاه باشید به خدا سوگند پس از این جنگ به شما مهلت داده نمی‏شود كه سوار بر مركب مراد خویش گردید، مگر همان اندازه كه سواركار براسب خویش سوار است تا این‏كه اسیاب حوادث شما را بچرخاند و مانند محور و مدار سنگ آسیاب مضطربتان گرداند.»(41) یعنی مخالفت با امامی كه به معروف فرا می‏خواند و از منكر نهی می‏كند و اراده اصلاح جامعه دارد و جز خواری و ذلت و انحطاط و عقب‏ماندگی نتیجه‏ای نخواهد داشت.
آنچه گذشت، برشماری برخی از عوامل عزّت و پیشرفت و یا ذلت و انحطاط مسلمانان بود. بی‏شك هر یك از این عوامل در هر جامعه‏ای تحقق یابد، پیامدهای خاص خود را به دنبال خواهد داشت، بر ماست كه از حادثه عصر عاشورا و به طور كلی، حوادث صدراسلام درس عبرت گرفته، عوامل ذلّت‏بار را از خود و جامعه اسلامی دور كنیم و در تحقق سیره نبوی، علوی و حسینی كوشا باشیم.

پی‏نوشت‏ها

1و2ـ جولیوس گولد،فرهنگ علوم اجتماعی، ص 629 / ص 630
3ـ آلن بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ص 77 / ص 78
4ـ زین‏العابدین‏قربانی، چگونه تشویش و نگرانی را از خود دور كنیم؟، به نقل از علل پیشرفت اسلام و انحطاط مسلمین، ص 231، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374، چاپ پنجم، ص 53
5ـ ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 11، ص 222
6ـ تمدن اسلام و عرب به نقل از زین‏العابدین قربانی، ص 751ـ754
7ـ رشید رضا، مقدمه كتاب الاعتصام
8ـ تاریخ طبری، به نقل از: سخنان حسین بن علی علیه‏السلام ، محمدصادق نجمی، ج 7، ص 240
9ـ انساب‏الاشراف، ج3، ص 161 / تاریخ طبری، ج 7، ص 275 / كامل بن اثیر، ج 3، ص276 به‏نقل از: محمدصادق نجمی، ص 68
10ـ سیدبن طاووس، لهوف، تهران، 1321، ص 20
11ـ ر.ك: همان، ص 34
12ـ تاریخ تمدن اسلام، ج 2، ص 31ـ33 به نقل از: زین‏العابدین قربانی، ص 357
13ـ ارشاد مفید، ص 200 به نقل از سخنان حسین بن علی علیه‏السلام ، محمد صادق نجمی، ص 16
14ـ لهوف، پیشین، ص 23
15ـ كامل ابن اثیر، ج 3، ص 267، به‏نقل‏از: محمدصادق‏نجمی، ص 57
16ـ شهید صدر، از سقیفه تا كوفه، ص 166، به نقل از: نگاهی فلسفی به جریان عاشورا، سجاد چوبینه، ص 38
17ـ لهوف، پیشین، ص 20
18ـ مرتضی مطهری، نهضت‏های اسلامی در صد سال اخیر، ص 96ـ99
19ـ كامل بن اثیر، ج 3، ص 282
20ـ محمدصادق نجمی، پیشین، ص 143
21ـ مقتل خوارزمی، ج 1، ص 188 به نقل از نجمی، ص 38
22ـ نهج البلاغه، نامه 47
23ـ نهج‏البلاغه، نامه 45
24ـ لهوف، پیشین، ص 57
25ـ محمد محمدی ری‏شهری، میزان الحكمه، ج 3، ص 294
26ـ مقتل خوارزمی، ج 2، ص 8
27ـ محمدصادق نجمی، پیشین، ص 257
28ـ مرتضی مطهری، حماسه حسینی، ج 3، ص 46
29ـ حسین پیشوای انسان‏ها، ص 40
30ـ محمدصادق نجمی، ص 223
31 الی 33ـ محمدصادق نجمی، ص 232
34ـ نهج‏البلاغه، خطبه 17
35ـ مرتضی مطهری، حماسه حسینی، ج 1، ص 14
36ـ نگاهی فلسفی به جریان عاشورا، پیشین، ص 48
37ـ تحف العقول، ص 171
38ـ ملل‏ونحل شهرستانیبه نقل‏از: زین‏العابدین قربانی، ص 330
39ـ كامل ابن اثیر، ج 3، ص 292
40ـ تمدن اسلام و عرب، ص 790
41ـ مقتل خوارزمی، ج 2، ص 8ـ7