جلوه هاي ناب خلقت
جلوه هاي ناب خلقت
نويسنده:محمدعلي قاسمي
منبع:روزنامه قدس
منبع:روزنامه قدس
اشاره: از ديدگاه انديشمندان، برخي از صفات در نهاد و فطرت انسان به وديعه گذاشته شده است. يكي از ويژگيهاي فطري انسان، زیباخواهی و زيباجويي است. از سوي ديگر، دين اسلام به عنوان كاملترين آيين عملي و علمي انسان، برنامه اي را ارائه مي دهد كه همراه و مطابق با فطرت و احساسات بشر باشد. از اين رو، بررسي و كاوش در ديدگاه اسلام در زمينه زيبايي و تجمل اهميت به سزايي دارد.
نوشتار حاضر، برگرفته از مجله «رواق انديشه»، قصد دارد پس از تعريف زيبايي، به بررسي زيباييهاي وجودي كه در آيات و روايات آمده است، بپردازد. توجه به جمال خداوندي؛ زيبايي آسمان و ستارگان؛ خلقت زمين و حيوانات؛ دريا از جلوه هاي ناب زيبايي به شمار مي آيند. از سوي ديگر، در بيان قرآن و سنت، افعال و رفتارهايي به زيبايي توصيف شده اند. قرآن، ايمان را زينت قلبها معرفي مي كند.
دين اسلام، تأكيد فراواني به زيبايي ظاهري و باطني انسانها دارد و از انسان مي خواهد از زينتهاي دنيوي در مسير تكامل اخلاقي و معنوي خويش بهره جويد. از اين رو، از او مي خواهد در هنگام عبادت با بهترين لباسهاي خويش حاضر شود. اسلام، زيباييهاي وجودي، افعالي، ظاهري و باطني را در راستاي هدف خلقت كه همان عبوديت است، مورد توجه قرار مي دهد.برخي كه تنها ظاهر سخنان ژرف اسلام را مي بينند، بر اين انديشه اند كه بايد از زيبايي ها دوري گزيد؛ زيرا ميان اسلام و زيبايي خصومتي است كه از مسلمانان مي خواهد از دنيا و همه مظاهر زيبا و شكوه آن پرهيز نمايند و برخي ديگر با تأكيد بر اصل زيبايي خواهي فطري، پاي را از مراحل تعادل بيرون مي گذارند و خويش را به بهانه عدم تنافي و تناقض اسلام و زيبايي، غوطه ور در تجملات دنيوي مي گردانند و در عمل، تلقي خويش را از نعمتهاي الهي استفاده بي حد و مرز خويش معرفي مي كنند. اكنون، اهميت اين پرسش نمايان مي شود: آيا روش گروه اول كه زهد در دنيا را جدايي از زيبايي ها مي دانند، درست است و يا شيوه زندگي و عملكرد دسته دوم صواب است؟ و آيا مي توان هر دو انديشه را بر خطا دانست و انديشه واقع بينانه اي ارائه داد؟ با چنين پرسشهايي، مقتضي است تا ديدگاه اسلام را در قبال زيباييهاي زندگي روشن نماييم.
بنابراين، اين نوشتار ضمن بحث درباره رابطه اسلام و زيبايي، حد و مرز استفاده از زيبايي ها، زيبايي هاي حقيقي و خيالي و هدف شايسته در استفاده از زينتها بررسي مي شود.
(1) چنانكه برخي ديگر مي گويند: «زيبايي به معناي شكوه و زينتي است كه بر تصاوير و معاني واقع مي شود.»
(2) و حالتي است كه در شخص يا شي ء زيبا وجود دارد. و از ديدگاه فلاسفه، جمال و زيبايي صفتي است كه در اشيا مورد ملاحظه قرار مي گيرد و حالت رضايت و شادماني درون آدمي به وجود مي آورد.
(3) ابن سينا، فيلسوف مسلمان ده قرن پيش، بر اين باور است كه زيبايي و شكوه هر چيزي عبارت است از اين كه به گونه اي باشد كه بايد باشد.
(4) استاد محمدتقي جعفري، زيبايي را نمودي نگارين و شفاف بر روي كمال مي داند كه عبارت است از قرار گرفتن يك موضوع در مجراي بايستگيها و شايستگيهاي مربوط به خود.
(5)بنابراين، زيبايي وصف و حالت موجود در خارج و عالم عين و وجود است كه با ايجاد رابطه بصري و لمس توسط انسان درك مي شود و احساس خوشايند آن در درون آدمي، سبب ايجاد حالت رضايت و سرور مي گردد. چنين حالت روحي، برگرفته از فطرت رو به كمال بشر بوده و حالتي نسبي و اضافي است.
وقتي براي يافتن صفات خداوند متعال به روايات و دعاهايي كه پيشوايان معصوم (ع) فرموده اند، مراجعه مي كنيم، اين توصيف را درباره خداوند به وفور مي بينيم: «خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد و دوست دارد كه نمود نعمتش را در بنده اش ببيند.»
(6) و در هنگام دعا خداوند را اين گونه مي خوانيم: «پاكيزه است پروردگاري كه لباس بهجت و زيبايي پوشيده است.
(7) و يا پروردگارا، تويي فروغ اعلي در زيبايي خود.
(8) و نيز «اي صاحب جلال و زيبايي».
(9) تا آنجا كه بنده خويش را عاشق زيبايي پروردگار خويش معرفي مي كند: «خداوندا به جهت علاقه به احسانت به پيشگاهت آمدم و براي ديدار جمال و زيباييت به بارگاهت وارد شدم.»
(10) درك انساني، با توجه به اين كه همه زيباييهاي قابل تصور را او به وجود آورده است؛ مي يابد كه جمال و زيبايي او فراتر از همه زيباييهاي محسوس و معقول است كه در دو قلمرو انسان و جهان هستي قابل دريافت است.
بي شك هر انساني، آن گاه كه به تماشاي صحنه هاي مختلف عالم هستي مي پردازد از ديدن پاره اي از آنها چنان لذت مي برد كه در صدد تكرار تحقق آن لذت و سرور بر مي آيد و از برخي ديگر به رنج عاطفي گرفتار مي آيد و خويش را از ديدن آن دور مي سازد. قرآن كريم، بارها، زيباييهاي وجودي عالم هستي را يادآور مي شود و به ترسيم تصويري گويا و زنده از آن مبادرت مي ورزد و پيامد آن، هدف نظاره كردن آنها را گوشزد مي نمايد. براي نمونه، به چند مورد از زيباييهاي وجود عالم هستي اشاره مي كنيم:
در چندين مورد از آيات قرآن، به زيبايي آسمان و آراستن آن به ستارگان تصريح شده است و خداوند عمل زيباسازي آن را به طور مستقيم به خود نسبت مي دهد و با برقراري رابطه زيبايي ميان آسمان و ستارگان و تشبيه هاي گوناگون، به نگريستن و توجه به اين زيبايي تأكيد مي ورزد: «به راستي، آسمان دنيا را به زيور ستارگان آراستيم».
(11) «و ما آسمان دنيا را به چراغها (ستارگان) آراستيم و آن را به خوبي حفظ كرديم، اين است اندازه آفريني آن پيروزمند دانا.»
(12)همچنين آمده است:«آيا به آسمان بالاي سرشان نظاره نكردند كه چگونه آن را ساخته و زيبا گردانديم و هيچ شكافي در آن وجود ندارد.»
(13) خداوند متعال در اين آيات، انسان را به تفكر در زيبايي آسمان بويژه آن زمان كه ستارگان همچون چراغهاي زيبا در آن مي درخشند؛ فرا مي خواند. اصل خلقت آسمان بدون شكاف و آراسته به ستارگان تنها براي حفاظت و نفع رساني نيست بلكه بدين منظور است كه هر بيننده اي هنگام تماشاي آن، سرور لذت بخش حاصل از زيباي اش را در خويش بيابد و از آن احساس لذت نمايد، تا اصل تكون آن و آراستن آن به برجها و چراغها او را به تفكر و شناخت آفريدگار آنها واصل نمايد.
خداوند در سوره «تين» آيه 17 مي فرمايد: «هر آينه ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريده ايم.» بهترين و زيباترين تقويم، با گستردگي مفهومي خود، اين مطلب را بيان مي كند كه خداوند انسان را موزون و شايسته آفريد. بنابراين، دو جهت اصيل انساني يعني جسمي و روحي، در زيباترين شكل موزوني آفريده شده است.
عظمت تقارن زيبايي خلقت فيزيكي و روحي انسان تا آنجاست كه تاكنون هيچ تحقيق بشري ادعا نكرده است كه همه عظمت فعاليتهاي مغزي و رواني انسان را احاطه كرده است.در دو سوره ديگر نيز مي فرمايد:«و صورت شما را كشيد و اين صورتگري را زيبا و نيكو انجام داد.»
(15) خداوند متعال چه در مقايسه با صورت ديگر جانوران و چه از جهت نيكويي خلقت انسان و تناسب و هماهنگي ميان اندامش، زيباترين تصوير را براي انسان ايجاد كرده است كه اگر با نگاه طبيعي و بدون غبار به آن نگريسته شود، نوعي نيكويي و زيبايي كلي را در آن مي يابيم.
قرآن كريم به تصوير جامعي از فوايد حيوانات براي انسان مي پردازد، زيرا وسيله پوشش، استفاده از گوشت، حمل بارهاي سنگين و منفعتهاي ديگر، به وسيله چهارپايان صورت مي گيرد. ولي تنها به سود رساني مادي آنها براي انسان بسنده نمي كند، بلكه با توجه به زيبايي حركت آنان براي انسان مي فرمايد:«و در آنها براي شما منظره زيبايي است كه در هنگام شامگاهان آنها را به جايگاه خود بر مي گردانيد و صبحگاهان كه آنها را به چرا مي بريد.»
(16) منظره جالب و زيباي حركت دسته جمعي گوسفندان و چهارپايان به سوي چراگاه، سپس بازگشتشان به سوي استراحتگاه بيانگر يك حالت رواني تحقق يافته در انسان نظاره گر بر آنهاست كه از دو نوع حركت دسته جمعي ايجاد شده است.در آيه اي ديگر نيز مي فرمايد:«و همچنين اسبها و استرها و الاغها را آفريد تا بر آنها سوار شويد و هم مايه زينت شما باشد و چيزهايي مي آفريند كه شما نمي دانيد.
(17) اين آيه نيز زينت بودن اين حيوانات را براي انسان آن هنگام كه بر آنها سوار مي شود؛ تصوير مي كند و اين نوعي از زيبايي است كه در زندگي اجتماعي ظاهر مي گردد؛ زيرا سواره به حركت در آمدن نشاط و وقار بيشتري دارد.
در آيات متعددي از قرآن، درباره زيبايي منظره هاي زمين، سخن به ميان آمده است كه خداوند انسانها را به اين مناظر زيبا توجه مي دهد و به تفكر و دقت در آن فرا مي خواند: و «براي شما از آسمان آبي فرستاد و به وسيله آن آب باغهايي سرورانگيز و بهجت آور رويانيديم.
(18) در اين آيه، نمودهاي زيبايي زمين بوسيله گلها، درختان و چمنزارها و ديگر روييدنيها، به خداوند نسبت داده شده است تا سبب سرور و بهجت انسان بيننده آنها شود. در آيه ديگري نيز مي فرمايد: «آيا نديدي كه خداوند از آسمان آب فرستاد و زمين سبز و خرم گشت، بي شك خداوند لطيف و آگاه است.»
(19) فرستادن آب از آسمان و به دنبال آن سبز و خرم شدن زمين، لطفي از سوي خداوند به شمار رفته است. در برخي از آيات نيز به جنبه ديگري از زيبايي زمين اشاره شده است كه شما انسانها در زمينهاي هموار قصرها ساختيد و از كوه ها خانه ها براي خويش تراشيديد.
(20) اين سخن، اشاره اي است كه به وجود آوردن آنچه زينت و زيور به شمار مي آيد، از ديدگاه قرآني جايز است؛ اما در پايان آيه به اين نكته توجه مي دهد كه با به ياد آوردن اين نعمتهاي خداوندي در زمين كار زشت انجام ندهيد و فساد به راه نيندازيد تا خلق و ابداع زيبايي مطلوب بودن خويش را از دست ندهد.
هر انساني كه به دريا بنگرد و يا از آنچه در اعماق اقيانوسها وجود دارد اطلاع داشته باشد، به زيبايي آن اذعان مي كند و ما مي خواهيم بگوييم در بيان دين نيز به اين زيباييها توجه شده و استفاده از اين زينتها جايز شمرده شده است:و «او خدايي است كه شما را بر دريا مسلط كرد، تا از آن گوشت تازه بخوريد و وسائل زينت را كه مي پوشيد از آن بيرون بياوريد.»
(21)در اين آيه، براي مسلط ساختن انسان بر دريا دو علت و غايت ذكر شده است؛ استفاده از گوشت ماهيان دريا و استخراج مواد زينتي. آبهاي نيلگون درياها آن گاه كه كشتيهاي غول پيكر بر روي آن به حركت در مي آيند براي هر بيننده اي در عين زيبايي نشانه اي براي تعظيم در برابر قدرت لايزال الهي است و آيه آنها را غرض و هدف از خلقت و تسخير دريا معرفي مي نمايد.
در آيات و روايات فراواني به توصيف ايمان و نتيجه هاي اثربخش آن توجه شده است. يكي از ويژگيهاي مهم ايمان، زيبايي و آراسته شدن دلهايي است كه با عمق جان از آن برخوردار هستند. خداوند در سوره حجرات آيه 31 مي فرمايد:«ولي خداوند ايمان را به دلهايتان دوست داشتني قرار داد و ايمان را در دلهاي شما با زيبايي بياراست و كفر و فسق و معصيت را براي شما زشت و كراهت بار ساخت.» منظور از محبوب و زيبا قرار دادن ايمان، اين است كه ايمان را به جمالي آراسته است كه قلبهاي ايشان را به سوي خويش جذب مي كند؛ به گونه اي كه از عصيان و كفر و زشتي كه در مقابل ايمان است، دوري مي گزينند.
(22) از آنجا كه خداوند داراي حكمت بي انتهاست و مي خواهد تكامل انساني را تحقق بخشد، زمينه هاي آن را هم فراهم ساخته است؛ بدين معنا كه ايمان را كه سبب تكامل بشر است در قلبهاي ايشان «دوست داشتني» قرار مي دهد. آتش عشق حق طلبي و حقيقت جويي را در درون جانها شعله ور مي سازد و روح او را همگام با دستورهاي ديني پرورش مي دهد. بنابراين، زيبايي خواهي انسان او را به سوي پذيرش صفات و كارهاي زيبا به پيش مي برد. از اين رو، ترسيم درست و حقيقي از خداوند و دستوراتش هر انساني را كه غبار غفلت بر قلبش ننشسته باشد به سوي خويش فرا مي خواند. در مقابل، درك زشتي كفر و كارهاي آلوده ساز، با ضمير زيبايابي انسان ناسازگار است و انسان را به نفرت نسبت به آنها دعوت مي كند.
قرآن كريم بر زيبايي برخي از آرمانهاي اخلاقي و ارزشهاي انساني تأكيد مي كند و درباره بخشش و گذشت از ديگران مي فرمايد:«بي شك روز رستاخيز فراخواهد رسيد؛ با عفو و بخشش زيبا از لغزشهاي مردمان درگذر.»
(23) در اين آيه، به پيامبر(ص) فرمان داده مي شود كه در برابر لجاجت، خطاكاري و مخالفتهاي پاره اي از مردمان ملايمت و محبت نشان دهد و از گناهان ايشان صرف نظر كند و آنها را با بخششي زيبا كه توأم با سرزنش و ملامت نباشد، مورد لطف خود قرار بدهد.بنابراين، همان طور كه امام رضا(ع) در تفسير اين آيه فرموده اند، عفو و بخشش زيبا آن گذشتي است كه همراه مؤاخذه و سرزنش نباشد: «عفو و بخشش بدون سرزنش جميل است.»
(24)
در قرآن كريم، در توصيف صبر به زيبايي و فرمان به آن مي خوانيم:«بنابراين، صبري زيبا پيشه كن.»
(25) استقامت زيبا آن است كه به هيچ كس غير از خدا شكوه نكني؛ به گونه اي كه غير او كسي از مصيبت و گرفتاري تو با خبر نشود. صبر جميل و زيبا به معناي شكيبايي زيبا و قابل توجه است كه داراي تداوم باشد و نااميدي در آن راه نيابد و با بي تابي و جزع و شكايت و آه و ناله همراه نگردد. علامه محمدتقي جعفري، درباره زيبايي بردباري مي نويسد: «اگر چه زيبايي تحمل و شكيبايي نمود نقاشي و ترسيمي و منظر طبيعي ندارد، ولي از آن زيبايي برخوردار است كه هرگونه زيبايي را معنا و محتوا مي بخشد. انسان بردبار و شكيبا كه دروني آرام و واقع نگر دارد و از آن اضطراب و تلاطمها كه در ارتباط با نمودهاي جهان عيني تأثير ناهنجار مي گذرد، به دور است. در اين حالت است كه زيباييها، زيبايي خود را با بهترين وجه براي انسان نمودار مي سازند».
(26) بنابراين، دستيابي به روحي زيبا، دستاورد انجام كارهاي زيبا و بهره گيري از ويژگيهاي زيباست. بر اين اساس، همچنين «صبر زيبا» آن است كه انسان از حوادث دشوار زندگي نهراسد و پيمانه صبرش لبريز نگردد و سخني كه نشان دهنده ناسپاسي، كفران، بي تابي و جزع اوست بر زبان جاري نسازد؛ زيرا در سايه چنين صبري آن حوادث نيز اسباب تكامل او را فراهم مي سازند.
وقتي انسان نمي تواند براي اشخاص منحرف و كج رو كاري انجام دهد و آنان را به راه راست هدايت كند، از آنان دوري مي گزيند. در اين جدايي، نبايد از شيوه زيبايي و زينت تعدي نمايد و به مشكلات خويش و آنان بيفزايد، بلكه اين كار را براي آگاهي و درس آموختن به آنان و تحصيل اعتدال روحي خود انجام دهد. اينجاست كه روح چنين فردي در مرتبه اي از زيبايي قرار مي گيرد كه در حال نفرت و جدايي نيز پاي را از محدوده انساني و زيبايي بيرون نمي نهد. خداوند در قرآن به پيامبر(ص) فرمان مي دهد: «به آنچه مي گويند بردبار باش و از آنان دوري گزين، دوري و جدايي زيبا.»
(27) آنچه در مورد زيبايي مفارقت گفتيم، مربوط به جايي بود كه خود زندگي نيز، بشر را به سمت جدايي سوق مي داد. علاوه بر اينها، در قرآن نيز به مواردي از جدايي زيبا اشاره شده است.
به دنبال دعوت پيامبر اكرم(ص) از همه پيروان اديان، از آنان مي خواهد كه همه در تحت لواي يك پرچم در آيند و تنها يك رنگ را بپذيرند:رنگ خدايي، و چه رنگي از رنگ خدايي بهتر است؟ و ما تنها عبادت او را مي كنيم.»
(28) اين آيه قرآن از همه انسانها مي خواهد كه رنگهاي نژادي و قبيله اي و ساير رنگهاي تفرقه انداز را از ميان بردارند و همگي به رنگ الهي درآيند. قرآن مي گويد بهتر اين است كه به جاي رنگ ظاهري و خراباتي و تفرقه انداز، رنگ خدايي را بپذيريد و به سخنان پيامبر(ص) گوش فرا دهيد تا جانتان از هر آلودگي پاك گردد و زيبا شود.
(29) بنابراين، بررسي دستورات و فرامين الهي در زمينه توجه به آراستن و زيبايي، ما را به اين نتيجه رهنمون خواهد شد كه نه تنها اسلام در مقابل زيبايي جبهه نمي گيرد، بلكه دستورات خويش را در راستاي زيبايي فطري انسان تبيين مي كند؛ چه، خداوند دوست دارد آثار نعمتش را بر بندگانش ببيند.
وقتي به گفتار و رفتار پيشوايان معصوم(ع) و پيروان حقيقي آنان مي نگريم، مي يابيم كه پوشيدن لباس تميز و مرتب كه در شأن و حد و اندازه شخص باشد مطلوب شمرده شده است. در سيره امام سجاد(ع) نقل شده است كه ايشان براي پوشش تابستاني خويش دو لباس به قيمت صد و پنجاه درهم تهيه مي كردند.
(30) آن گاه كه پاره اي از كج انديشان، ابن عباس را در لباسي فاخر و زيبا ديدند، به او گفتند: ابن عباس تو در نظر، از همه با فضيلت تر هستي، پس چگونه چنين لباس مي پوشي؟ او در جواب آنان فرمود كه خداوند در قرآن مي فرمايد: «مَنْ حَرَمَ زِينَةَ اللهِ الَتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَيِباتِ مِنَ الرِزْقِ» «لباس زيبا و فاخر بپوشيد ولي دقت كنيد كه آن را از حلال تهيه كرده باشيد.»
(31) همچنين، در احاديث فراواني به پوشيدن لباس سفيد توصيه شده و در بيان علت آن آمده است: زيرا لباس سفيد خوش بوتر و زيباتر است. تا آنجا كه پوشيدن لباس سياه، مورد نكوهش قرار گرفته و لباس غم و اندوه معرفي شده است.
(32) افزون بر آنچه گذشت، بر آراستن خويش براي ملاقات و ديدار با دوستان تأكيدي بيشتر شده است. امام صادق(ع) مي فرمايد: مردي به خانه رسول خدا(ص) آمد و درخواست ديدار با ايشان را داشت. وقتي كه حضرت خواستند از حجره خارج شوند و به ملاقات آن مرد بروند، مقابل ظرف بزرگ آبي كه در داخل اتاق بود ايستادند و سر و صورت خويش را مرتب كردند، همسر ايشان از مشاهده اين كار تعجب كرد. پس از بازگشت آن حضرت از ايشان پرسيد، يا رسول ا... چرا هنگام خارج شدن از خانه در برابر ظرف آب ايستاديد و موي و صورت خود را منظم كرديد. رسول خدا(ص) در جواب فرمودند: «خداوند دوست دارد وقتي مسلماني براي ديدار برادرش مي رود خود را براي ملاقات او آماده و بيارايد.» (33)
در گفتار و رفتار امامان(ع) اين نكته بيشتر به چشم مي خورد كه آنان بر زيبايي و آراستن جوانان توجه ويژه اي نشان داده اند. امام باقر (ع) فرمودند كه امام علي(ع) در ايام خلافت خود با غلام خود قنبر براي خريد لباس به بازار آمد و دو لباس يكي به قيمت سه درهم و ديگري دو درهم خريداري كرد، سپس به قنبر فرمودند: تو لباس سه درهمي را بردار. عرض كرد: شما شايسته تر به آن هستيد؛ زيرا در مقابل مردم براي سخنراني حاضر مي شويد و بايد لباس بهتري بپوشيد. حضرت فرمودند: تو جوان هستي و همانند جوانان ديگر به تجمل و زيبايي رغبت بسياري داري... .
(34) چنين رفتاري از امام(ع) نشانگر اين است كه بايد به سليقه زيبادوستي جوانان كه برخاسته از فطرت ايشان است، در حد اعتدال حمايت كرد تا با پوشيدن لباس زيبا و آراسته تمايل زيباپسندي آنان ارضا گردد.
قرآن به همه فرزندان آدم دستور مي دهد كه: «اي فرزندان آدم! زينت خويش را به هنگام رفتن به مسجد با خود برداريد.»
(35) اين آيه مي تواند هم اشاره به زينتها و آراستن جسماني باشد كه شامل پوشيدن لباس پاك و زيبا، شانه زدن موها، استفاده از عطر و بوي خوش و مانند آن و هم شامل زيبايي هاي معنوي يعني صفات انساني و الهي باشد. در حقيقت، اين گفتار نكوهش از عمل زشتي جمعي از اعراب زمان جاهليت است كه به هنگام آمدن به مسجدالحرام و طواف خانه خدا عريان و برهنه مي شدند. قرآن از نمازگزاران و شركت كنندگان در مجامع عمومي جامعه مي خواهد كه با لباسهاي كثيف و زشت حاضر نشوند؛ بلكه براي حضور در محضر الهي و سخن گفتن با او بايد بهترين لباسها و زيباترين آنها را بپوشيد. پيشوايان دين بهترين عمل كنندگان به اين دستور بوده اند. حضرت امام حسن(ع) بهترين جامه هاي خود را در هنگام نماز مي پوشيد. برخي، از آن حضرت سبب اين كار را پرسيدند. امام در جواب فرمود:«خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد.» به اين جهت، خود را در پيشگاه الهي زينت مي كنم؛ خداوند فرموده است كه با زينتهاي خود در مساجد حاضر شويد.بنابراين، بر اساس احاديث فراواني زينت كردن و جامه هاي پاكيزه و فاخر پوشيدن، اگر از حلال تهيه شده باشد و متناسب با شأن فرد باشد مورد ستايش انديشه اسلامي است و سبب خشنودي پروردگار مي شود.
(37) بي نيازي خداوند ما را به اين نكته رهنمون مي شود كه هدف او از آفرينش انسان به او بازگشت نمي كند بلكه به مخلوقات باز مي گردد و مايه كمال خود آنهاست. اين آيه به مسأله عبوديت و بندگي تكيه مي كند و با صراحت تمام آن را به عنوان هدف نهايي آفرينش جن و انسان معرفي مي نمايد و در برخي از آيات هدف اصلي خلقت مرگ و زندگي را آزمايش انسان معرفي مي كند و خلقت آسمانها و زمين را غايت دانستن و علم پيدا كردن به خدا و توانايي او مي داند كه البته باز هم هدف اصلي همان عبوديت است. مسأله «امتحان و آزمايش» و «علم و دانش» اهدافي هستند كه در مسير عبوديت قرار مي گيرند و دستيابي به رحمت بي انتهاي الهي نتيجه اين عبوديت و بندگي است. اين هدف و روح اصلي اسلام درباره موضوع اسلام و زيبايي نيز تبلوري ويژه دارد و در هر سه محور زيبايي هاي وجودي، توصيف افعال به زيبايي و دستور به زيبايي و آراستن نيز مورد توجه قرار دارد. وقتي كه اثبات زيباخواهي فطري انسان غيرقابل انكار شد، زيبايي و جمال كه در معرض درك آدمي نهاده مي شود، سبب تحريك ذوق و احساس خاص زيباجويي و علاقه مندي او مي شود. بدين جهت، جمال خداوندي كه از مقوله غيرقابل شهود ظاهري است به او عرضه مي شود تا انسان با مراجعه و درك شگفت انگيز زيبايي درون خود و شكوه و جلال و جمال هستي، به زيبايي خالق آنها پي ببرد و به سوي او حركت كند. در دعوت به نظاره زيباييهاي وجودي عالم نيز اين هدف دنبال مي شود. آنجا كه مي گويد: زيبايي آسمان را ما به وجود آورده ايم. در پايان نيز تصريح مي كند كه اين زيبا آفريني كار خالقي عزيز و يكتاست. و آن را تذكري براي بيداري و به ياد آوردن انسانها بر مي شمارد. اسلام در تبيين زيبايي انسان، حركت حيوانات، زمين و دريا نيز در صدد بيدار كردن روح انسان است تا با دريافت آنها به عنوان معلولها، در پي علت بر آيد و با شناخت علت واقعي و خالق آنها خويش را به تكامل برساند. از اين رو، در همه آن يادآوردها به صراحت، به صفات ويژه الهي اشاره مي كند و با آوردن واژه هاي لطيف، عليم، خبير و... انسان را متوجه مبدأ اصلي مي نمايد. شايد انسان در زيبايي هاي ظاهري غرق نشود و از زيبايي شهودي حق فرو نماند.
نوشتار حاضر، برگرفته از مجله «رواق انديشه»، قصد دارد پس از تعريف زيبايي، به بررسي زيباييهاي وجودي كه در آيات و روايات آمده است، بپردازد. توجه به جمال خداوندي؛ زيبايي آسمان و ستارگان؛ خلقت زمين و حيوانات؛ دريا از جلوه هاي ناب زيبايي به شمار مي آيند. از سوي ديگر، در بيان قرآن و سنت، افعال و رفتارهايي به زيبايي توصيف شده اند. قرآن، ايمان را زينت قلبها معرفي مي كند.
دين اسلام، تأكيد فراواني به زيبايي ظاهري و باطني انسانها دارد و از انسان مي خواهد از زينتهاي دنيوي در مسير تكامل اخلاقي و معنوي خويش بهره جويد. از اين رو، از او مي خواهد در هنگام عبادت با بهترين لباسهاي خويش حاضر شود. اسلام، زيباييهاي وجودي، افعالي، ظاهري و باطني را در راستاي هدف خلقت كه همان عبوديت است، مورد توجه قرار مي دهد.برخي كه تنها ظاهر سخنان ژرف اسلام را مي بينند، بر اين انديشه اند كه بايد از زيبايي ها دوري گزيد؛ زيرا ميان اسلام و زيبايي خصومتي است كه از مسلمانان مي خواهد از دنيا و همه مظاهر زيبا و شكوه آن پرهيز نمايند و برخي ديگر با تأكيد بر اصل زيبايي خواهي فطري، پاي را از مراحل تعادل بيرون مي گذارند و خويش را به بهانه عدم تنافي و تناقض اسلام و زيبايي، غوطه ور در تجملات دنيوي مي گردانند و در عمل، تلقي خويش را از نعمتهاي الهي استفاده بي حد و مرز خويش معرفي مي كنند. اكنون، اهميت اين پرسش نمايان مي شود: آيا روش گروه اول كه زهد در دنيا را جدايي از زيبايي ها مي دانند، درست است و يا شيوه زندگي و عملكرد دسته دوم صواب است؟ و آيا مي توان هر دو انديشه را بر خطا دانست و انديشه واقع بينانه اي ارائه داد؟ با چنين پرسشهايي، مقتضي است تا ديدگاه اسلام را در قبال زيباييهاي زندگي روشن نماييم.
بنابراين، اين نوشتار ضمن بحث درباره رابطه اسلام و زيبايي، حد و مرز استفاده از زيبايي ها، زيبايي هاي حقيقي و خيالي و هدف شايسته در استفاده از زينتها بررسي مي شود.
تعريف زيبايي
واژه «زيبايي» عبارت است از نظم و هماهنگي كه همراه عظمت و پاكي، در شيئي وجود دارد و عقل و تخيل و تمايلات عالي انسان را تحريك مي كند و لذت و انبساط پديد مي آورد.(1) چنانكه برخي ديگر مي گويند: «زيبايي به معناي شكوه و زينتي است كه بر تصاوير و معاني واقع مي شود.»
(2) و حالتي است كه در شخص يا شي ء زيبا وجود دارد. و از ديدگاه فلاسفه، جمال و زيبايي صفتي است كه در اشيا مورد ملاحظه قرار مي گيرد و حالت رضايت و شادماني درون آدمي به وجود مي آورد.
(3) ابن سينا، فيلسوف مسلمان ده قرن پيش، بر اين باور است كه زيبايي و شكوه هر چيزي عبارت است از اين كه به گونه اي باشد كه بايد باشد.
(4) استاد محمدتقي جعفري، زيبايي را نمودي نگارين و شفاف بر روي كمال مي داند كه عبارت است از قرار گرفتن يك موضوع در مجراي بايستگيها و شايستگيهاي مربوط به خود.
(5)بنابراين، زيبايي وصف و حالت موجود در خارج و عالم عين و وجود است كه با ايجاد رابطه بصري و لمس توسط انسان درك مي شود و احساس خوشايند آن در درون آدمي، سبب ايجاد حالت رضايت و سرور مي گردد. چنين حالت روحي، برگرفته از فطرت رو به كمال بشر بوده و حالتي نسبي و اضافي است.
زيبايي در منابع ديني
وقتي با ديده انديشه به عالم وجود مي نگريم، دو نوع زيبايي را مي يابيم، يكي زيبايي هايي كه بدون تصرف آدمي در سطوح جهان هستي زيباست، ديگر آن كه پديده هايي كه با خلاقيت خدادادي انسان و به كوشش او به وجود مي آيند. ابتدا به بررسي زيبايي از ديدگاه شريعت در دو گونه آن بپردازيم و سپس به هدف و فرجام زيبايابي اسلام توجه كنيم كه اسلام تنوع ابعاد مختلف زيبايي را مهم و حكمت وجودي آن را در عالم هستي و چگونگي بهره برداري و عبرت آموزي از آن را با تأكيد بيشتري مورد توجه قرار مي دهد.الف) زيباييهاي وجودي
وقتي براي يافتن صفات خداوند متعال به روايات و دعاهايي كه پيشوايان معصوم (ع) فرموده اند، مراجعه مي كنيم، اين توصيف را درباره خداوند به وفور مي بينيم: «خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد و دوست دارد كه نمود نعمتش را در بنده اش ببيند.»
(6) و در هنگام دعا خداوند را اين گونه مي خوانيم: «پاكيزه است پروردگاري كه لباس بهجت و زيبايي پوشيده است.
(7) و يا پروردگارا، تويي فروغ اعلي در زيبايي خود.
(8) و نيز «اي صاحب جلال و زيبايي».
(9) تا آنجا كه بنده خويش را عاشق زيبايي پروردگار خويش معرفي مي كند: «خداوندا به جهت علاقه به احسانت به پيشگاهت آمدم و براي ديدار جمال و زيباييت به بارگاهت وارد شدم.»
(10) درك انساني، با توجه به اين كه همه زيباييهاي قابل تصور را او به وجود آورده است؛ مي يابد كه جمال و زيبايي او فراتر از همه زيباييهاي محسوس و معقول است كه در دو قلمرو انسان و جهان هستي قابل دريافت است.
بي شك هر انساني، آن گاه كه به تماشاي صحنه هاي مختلف عالم هستي مي پردازد از ديدن پاره اي از آنها چنان لذت مي برد كه در صدد تكرار تحقق آن لذت و سرور بر مي آيد و از برخي ديگر به رنج عاطفي گرفتار مي آيد و خويش را از ديدن آن دور مي سازد. قرآن كريم، بارها، زيباييهاي وجودي عالم هستي را يادآور مي شود و به ترسيم تصويري گويا و زنده از آن مبادرت مي ورزد و پيامد آن، هدف نظاره كردن آنها را گوشزد مي نمايد. براي نمونه، به چند مورد از زيباييهاي وجود عالم هستي اشاره مي كنيم:
در چندين مورد از آيات قرآن، به زيبايي آسمان و آراستن آن به ستارگان تصريح شده است و خداوند عمل زيباسازي آن را به طور مستقيم به خود نسبت مي دهد و با برقراري رابطه زيبايي ميان آسمان و ستارگان و تشبيه هاي گوناگون، به نگريستن و توجه به اين زيبايي تأكيد مي ورزد: «به راستي، آسمان دنيا را به زيور ستارگان آراستيم».
(11) «و ما آسمان دنيا را به چراغها (ستارگان) آراستيم و آن را به خوبي حفظ كرديم، اين است اندازه آفريني آن پيروزمند دانا.»
(12)همچنين آمده است:«آيا به آسمان بالاي سرشان نظاره نكردند كه چگونه آن را ساخته و زيبا گردانديم و هيچ شكافي در آن وجود ندارد.»
(13) خداوند متعال در اين آيات، انسان را به تفكر در زيبايي آسمان بويژه آن زمان كه ستارگان همچون چراغهاي زيبا در آن مي درخشند؛ فرا مي خواند. اصل خلقت آسمان بدون شكاف و آراسته به ستارگان تنها براي حفاظت و نفع رساني نيست بلكه بدين منظور است كه هر بيننده اي هنگام تماشاي آن، سرور لذت بخش حاصل از زيباي اش را در خويش بيابد و از آن احساس لذت نمايد، تا اصل تكون آن و آراستن آن به برجها و چراغها او را به تفكر و شناخت آفريدگار آنها واصل نمايد.
خداوند در سوره «تين» آيه 17 مي فرمايد: «هر آينه ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريده ايم.» بهترين و زيباترين تقويم، با گستردگي مفهومي خود، اين مطلب را بيان مي كند كه خداوند انسان را موزون و شايسته آفريد. بنابراين، دو جهت اصيل انساني يعني جسمي و روحي، در زيباترين شكل موزوني آفريده شده است.
عظمت تقارن زيبايي خلقت فيزيكي و روحي انسان تا آنجاست كه تاكنون هيچ تحقيق بشري ادعا نكرده است كه همه عظمت فعاليتهاي مغزي و رواني انسان را احاطه كرده است.در دو سوره ديگر نيز مي فرمايد:«و صورت شما را كشيد و اين صورتگري را زيبا و نيكو انجام داد.»
(15) خداوند متعال چه در مقايسه با صورت ديگر جانوران و چه از جهت نيكويي خلقت انسان و تناسب و هماهنگي ميان اندامش، زيباترين تصوير را براي انسان ايجاد كرده است كه اگر با نگاه طبيعي و بدون غبار به آن نگريسته شود، نوعي نيكويي و زيبايي كلي را در آن مي يابيم.
قرآن كريم به تصوير جامعي از فوايد حيوانات براي انسان مي پردازد، زيرا وسيله پوشش، استفاده از گوشت، حمل بارهاي سنگين و منفعتهاي ديگر، به وسيله چهارپايان صورت مي گيرد. ولي تنها به سود رساني مادي آنها براي انسان بسنده نمي كند، بلكه با توجه به زيبايي حركت آنان براي انسان مي فرمايد:«و در آنها براي شما منظره زيبايي است كه در هنگام شامگاهان آنها را به جايگاه خود بر مي گردانيد و صبحگاهان كه آنها را به چرا مي بريد.»
(16) منظره جالب و زيباي حركت دسته جمعي گوسفندان و چهارپايان به سوي چراگاه، سپس بازگشتشان به سوي استراحتگاه بيانگر يك حالت رواني تحقق يافته در انسان نظاره گر بر آنهاست كه از دو نوع حركت دسته جمعي ايجاد شده است.در آيه اي ديگر نيز مي فرمايد:«و همچنين اسبها و استرها و الاغها را آفريد تا بر آنها سوار شويد و هم مايه زينت شما باشد و چيزهايي مي آفريند كه شما نمي دانيد.
(17) اين آيه نيز زينت بودن اين حيوانات را براي انسان آن هنگام كه بر آنها سوار مي شود؛ تصوير مي كند و اين نوعي از زيبايي است كه در زندگي اجتماعي ظاهر مي گردد؛ زيرا سواره به حركت در آمدن نشاط و وقار بيشتري دارد.
در آيات متعددي از قرآن، درباره زيبايي منظره هاي زمين، سخن به ميان آمده است كه خداوند انسانها را به اين مناظر زيبا توجه مي دهد و به تفكر و دقت در آن فرا مي خواند: و «براي شما از آسمان آبي فرستاد و به وسيله آن آب باغهايي سرورانگيز و بهجت آور رويانيديم.
(18) در اين آيه، نمودهاي زيبايي زمين بوسيله گلها، درختان و چمنزارها و ديگر روييدنيها، به خداوند نسبت داده شده است تا سبب سرور و بهجت انسان بيننده آنها شود. در آيه ديگري نيز مي فرمايد: «آيا نديدي كه خداوند از آسمان آب فرستاد و زمين سبز و خرم گشت، بي شك خداوند لطيف و آگاه است.»
(19) فرستادن آب از آسمان و به دنبال آن سبز و خرم شدن زمين، لطفي از سوي خداوند به شمار رفته است. در برخي از آيات نيز به جنبه ديگري از زيبايي زمين اشاره شده است كه شما انسانها در زمينهاي هموار قصرها ساختيد و از كوه ها خانه ها براي خويش تراشيديد.
(20) اين سخن، اشاره اي است كه به وجود آوردن آنچه زينت و زيور به شمار مي آيد، از ديدگاه قرآني جايز است؛ اما در پايان آيه به اين نكته توجه مي دهد كه با به ياد آوردن اين نعمتهاي خداوندي در زمين كار زشت انجام ندهيد و فساد به راه نيندازيد تا خلق و ابداع زيبايي مطلوب بودن خويش را از دست ندهد.
هر انساني كه به دريا بنگرد و يا از آنچه در اعماق اقيانوسها وجود دارد اطلاع داشته باشد، به زيبايي آن اذعان مي كند و ما مي خواهيم بگوييم در بيان دين نيز به اين زيباييها توجه شده و استفاده از اين زينتها جايز شمرده شده است:و «او خدايي است كه شما را بر دريا مسلط كرد، تا از آن گوشت تازه بخوريد و وسائل زينت را كه مي پوشيد از آن بيرون بياوريد.»
(21)در اين آيه، براي مسلط ساختن انسان بر دريا دو علت و غايت ذكر شده است؛ استفاده از گوشت ماهيان دريا و استخراج مواد زينتي. آبهاي نيلگون درياها آن گاه كه كشتيهاي غول پيكر بر روي آن به حركت در مي آيند براي هر بيننده اي در عين زيبايي نشانه اي براي تعظيم در برابر قدرت لايزال الهي است و آيه آنها را غرض و هدف از خلقت و تسخير دريا معرفي مي نمايد.
ب) توصيف افعال به زيبايي
در منابع ديني (قرآن و سنت) پاره اي از افعال، به زيبايي و شكوه توصيف شده اند تا انسان را از زيباييهاي ظاهري عبور دهد و او را به زيباييهاي حيات معقول رهنمون گردد و در سير تكاملي خويش به اين وصفهاي زيبا دست يابد. به چند مورد از افعال زيبا و پرشكوه اشاره مي شود:در آيات و روايات فراواني به توصيف ايمان و نتيجه هاي اثربخش آن توجه شده است. يكي از ويژگيهاي مهم ايمان، زيبايي و آراسته شدن دلهايي است كه با عمق جان از آن برخوردار هستند. خداوند در سوره حجرات آيه 31 مي فرمايد:«ولي خداوند ايمان را به دلهايتان دوست داشتني قرار داد و ايمان را در دلهاي شما با زيبايي بياراست و كفر و فسق و معصيت را براي شما زشت و كراهت بار ساخت.» منظور از محبوب و زيبا قرار دادن ايمان، اين است كه ايمان را به جمالي آراسته است كه قلبهاي ايشان را به سوي خويش جذب مي كند؛ به گونه اي كه از عصيان و كفر و زشتي كه در مقابل ايمان است، دوري مي گزينند.
(22) از آنجا كه خداوند داراي حكمت بي انتهاست و مي خواهد تكامل انساني را تحقق بخشد، زمينه هاي آن را هم فراهم ساخته است؛ بدين معنا كه ايمان را كه سبب تكامل بشر است در قلبهاي ايشان «دوست داشتني» قرار مي دهد. آتش عشق حق طلبي و حقيقت جويي را در درون جانها شعله ور مي سازد و روح او را همگام با دستورهاي ديني پرورش مي دهد. بنابراين، زيبايي خواهي انسان او را به سوي پذيرش صفات و كارهاي زيبا به پيش مي برد. از اين رو، ترسيم درست و حقيقي از خداوند و دستوراتش هر انساني را كه غبار غفلت بر قلبش ننشسته باشد به سوي خويش فرا مي خواند. در مقابل، درك زشتي كفر و كارهاي آلوده ساز، با ضمير زيبايابي انسان ناسازگار است و انسان را به نفرت نسبت به آنها دعوت مي كند.
قرآن كريم بر زيبايي برخي از آرمانهاي اخلاقي و ارزشهاي انساني تأكيد مي كند و درباره بخشش و گذشت از ديگران مي فرمايد:«بي شك روز رستاخيز فراخواهد رسيد؛ با عفو و بخشش زيبا از لغزشهاي مردمان درگذر.»
(23) در اين آيه، به پيامبر(ص) فرمان داده مي شود كه در برابر لجاجت، خطاكاري و مخالفتهاي پاره اي از مردمان ملايمت و محبت نشان دهد و از گناهان ايشان صرف نظر كند و آنها را با بخششي زيبا كه توأم با سرزنش و ملامت نباشد، مورد لطف خود قرار بدهد.بنابراين، همان طور كه امام رضا(ع) در تفسير اين آيه فرموده اند، عفو و بخشش زيبا آن گذشتي است كه همراه مؤاخذه و سرزنش نباشد: «عفو و بخشش بدون سرزنش جميل است.»
(24)
در قرآن كريم، در توصيف صبر به زيبايي و فرمان به آن مي خوانيم:«بنابراين، صبري زيبا پيشه كن.»
(25) استقامت زيبا آن است كه به هيچ كس غير از خدا شكوه نكني؛ به گونه اي كه غير او كسي از مصيبت و گرفتاري تو با خبر نشود. صبر جميل و زيبا به معناي شكيبايي زيبا و قابل توجه است كه داراي تداوم باشد و نااميدي در آن راه نيابد و با بي تابي و جزع و شكايت و آه و ناله همراه نگردد. علامه محمدتقي جعفري، درباره زيبايي بردباري مي نويسد: «اگر چه زيبايي تحمل و شكيبايي نمود نقاشي و ترسيمي و منظر طبيعي ندارد، ولي از آن زيبايي برخوردار است كه هرگونه زيبايي را معنا و محتوا مي بخشد. انسان بردبار و شكيبا كه دروني آرام و واقع نگر دارد و از آن اضطراب و تلاطمها كه در ارتباط با نمودهاي جهان عيني تأثير ناهنجار مي گذرد، به دور است. در اين حالت است كه زيباييها، زيبايي خود را با بهترين وجه براي انسان نمودار مي سازند».
(26) بنابراين، دستيابي به روحي زيبا، دستاورد انجام كارهاي زيبا و بهره گيري از ويژگيهاي زيباست. بر اين اساس، همچنين «صبر زيبا» آن است كه انسان از حوادث دشوار زندگي نهراسد و پيمانه صبرش لبريز نگردد و سخني كه نشان دهنده ناسپاسي، كفران، بي تابي و جزع اوست بر زبان جاري نسازد؛ زيرا در سايه چنين صبري آن حوادث نيز اسباب تكامل او را فراهم مي سازند.
وقتي انسان نمي تواند براي اشخاص منحرف و كج رو كاري انجام دهد و آنان را به راه راست هدايت كند، از آنان دوري مي گزيند. در اين جدايي، نبايد از شيوه زيبايي و زينت تعدي نمايد و به مشكلات خويش و آنان بيفزايد، بلكه اين كار را براي آگاهي و درس آموختن به آنان و تحصيل اعتدال روحي خود انجام دهد. اينجاست كه روح چنين فردي در مرتبه اي از زيبايي قرار مي گيرد كه در حال نفرت و جدايي نيز پاي را از محدوده انساني و زيبايي بيرون نمي نهد. خداوند در قرآن به پيامبر(ص) فرمان مي دهد: «به آنچه مي گويند بردبار باش و از آنان دوري گزين، دوري و جدايي زيبا.»
(27) آنچه در مورد زيبايي مفارقت گفتيم، مربوط به جايي بود كه خود زندگي نيز، بشر را به سمت جدايي سوق مي داد. علاوه بر اينها، در قرآن نيز به مواردي از جدايي زيبا اشاره شده است.
به دنبال دعوت پيامبر اكرم(ص) از همه پيروان اديان، از آنان مي خواهد كه همه در تحت لواي يك پرچم در آيند و تنها يك رنگ را بپذيرند:رنگ خدايي، و چه رنگي از رنگ خدايي بهتر است؟ و ما تنها عبادت او را مي كنيم.»
(28) اين آيه قرآن از همه انسانها مي خواهد كه رنگهاي نژادي و قبيله اي و ساير رنگهاي تفرقه انداز را از ميان بردارند و همگي به رنگ الهي درآيند. قرآن مي گويد بهتر اين است كه به جاي رنگ ظاهري و خراباتي و تفرقه انداز، رنگ خدايي را بپذيريد و به سخنان پيامبر(ص) گوش فرا دهيد تا جانتان از هر آلودگي پاك گردد و زيبا شود.
ج) اسلام و دستور به زيبايي و آراست
ن دين مبين اسلام به عنوان كاملترين دستور زندگي بشر به تمام انسانها، بويژه مسلمانان به آراستن و زيبايي ظاهري و باطني خويش تأكيد فراوان مي نمايد و از آنها مي خواهد كه نسبت به زيباييها و زينت پراكنده در هستي و نيز نسبت به صفات خوبي و شكوهي كه در اين دنيا براي ايشان ميسر است، بي تفاوت نباشند و به زيباخواهي فطري خويش توجه نموده و در راستاي كمال خويش از آنها استفاده نمايند. نتيجه چنين انديشه اي، تصحيح كج انديشي رهبانيت است، انديشه اي كه به همه صفات زيبا و مظاهر زيباي زندگي پشت مي كند. اسلام همچنين به استفاده از زيبايي ها هدف مي دهد و آنها را در مسير اعتلاي روحي انسان مورد دستور قرار مي دهد. خداوند متعال در قرآن كريم به رسولش مي فرمايد: «اي پيامبر بگو: چه كسي زينتي را كه خداوند براي بندگانش پديد آورده و روزيهاي پاكيزه را، حرام كرده است.»(29) بنابراين، بررسي دستورات و فرامين الهي در زمينه توجه به آراستن و زيبايي، ما را به اين نتيجه رهنمون خواهد شد كه نه تنها اسلام در مقابل زيبايي جبهه نمي گيرد، بلكه دستورات خويش را در راستاي زيبايي فطري انسان تبيين مي كند؛ چه، خداوند دوست دارد آثار نعمتش را بر بندگانش ببيند.
وقتي به گفتار و رفتار پيشوايان معصوم(ع) و پيروان حقيقي آنان مي نگريم، مي يابيم كه پوشيدن لباس تميز و مرتب كه در شأن و حد و اندازه شخص باشد مطلوب شمرده شده است. در سيره امام سجاد(ع) نقل شده است كه ايشان براي پوشش تابستاني خويش دو لباس به قيمت صد و پنجاه درهم تهيه مي كردند.
(30) آن گاه كه پاره اي از كج انديشان، ابن عباس را در لباسي فاخر و زيبا ديدند، به او گفتند: ابن عباس تو در نظر، از همه با فضيلت تر هستي، پس چگونه چنين لباس مي پوشي؟ او در جواب آنان فرمود كه خداوند در قرآن مي فرمايد: «مَنْ حَرَمَ زِينَةَ اللهِ الَتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَيِباتِ مِنَ الرِزْقِ» «لباس زيبا و فاخر بپوشيد ولي دقت كنيد كه آن را از حلال تهيه كرده باشيد.»
(31) همچنين، در احاديث فراواني به پوشيدن لباس سفيد توصيه شده و در بيان علت آن آمده است: زيرا لباس سفيد خوش بوتر و زيباتر است. تا آنجا كه پوشيدن لباس سياه، مورد نكوهش قرار گرفته و لباس غم و اندوه معرفي شده است.
(32) افزون بر آنچه گذشت، بر آراستن خويش براي ملاقات و ديدار با دوستان تأكيدي بيشتر شده است. امام صادق(ع) مي فرمايد: مردي به خانه رسول خدا(ص) آمد و درخواست ديدار با ايشان را داشت. وقتي كه حضرت خواستند از حجره خارج شوند و به ملاقات آن مرد بروند، مقابل ظرف بزرگ آبي كه در داخل اتاق بود ايستادند و سر و صورت خويش را مرتب كردند، همسر ايشان از مشاهده اين كار تعجب كرد. پس از بازگشت آن حضرت از ايشان پرسيد، يا رسول ا... چرا هنگام خارج شدن از خانه در برابر ظرف آب ايستاديد و موي و صورت خود را منظم كرديد. رسول خدا(ص) در جواب فرمودند: «خداوند دوست دارد وقتي مسلماني براي ديدار برادرش مي رود خود را براي ملاقات او آماده و بيارايد.» (33)
در گفتار و رفتار امامان(ع) اين نكته بيشتر به چشم مي خورد كه آنان بر زيبايي و آراستن جوانان توجه ويژه اي نشان داده اند. امام باقر (ع) فرمودند كه امام علي(ع) در ايام خلافت خود با غلام خود قنبر براي خريد لباس به بازار آمد و دو لباس يكي به قيمت سه درهم و ديگري دو درهم خريداري كرد، سپس به قنبر فرمودند: تو لباس سه درهمي را بردار. عرض كرد: شما شايسته تر به آن هستيد؛ زيرا در مقابل مردم براي سخنراني حاضر مي شويد و بايد لباس بهتري بپوشيد. حضرت فرمودند: تو جوان هستي و همانند جوانان ديگر به تجمل و زيبايي رغبت بسياري داري... .
(34) چنين رفتاري از امام(ع) نشانگر اين است كه بايد به سليقه زيبادوستي جوانان كه برخاسته از فطرت ايشان است، در حد اعتدال حمايت كرد تا با پوشيدن لباس زيبا و آراسته تمايل زيباپسندي آنان ارضا گردد.
قرآن به همه فرزندان آدم دستور مي دهد كه: «اي فرزندان آدم! زينت خويش را به هنگام رفتن به مسجد با خود برداريد.»
(35) اين آيه مي تواند هم اشاره به زينتها و آراستن جسماني باشد كه شامل پوشيدن لباس پاك و زيبا، شانه زدن موها، استفاده از عطر و بوي خوش و مانند آن و هم شامل زيبايي هاي معنوي يعني صفات انساني و الهي باشد. در حقيقت، اين گفتار نكوهش از عمل زشتي جمعي از اعراب زمان جاهليت است كه به هنگام آمدن به مسجدالحرام و طواف خانه خدا عريان و برهنه مي شدند. قرآن از نمازگزاران و شركت كنندگان در مجامع عمومي جامعه مي خواهد كه با لباسهاي كثيف و زشت حاضر نشوند؛ بلكه براي حضور در محضر الهي و سخن گفتن با او بايد بهترين لباسها و زيباترين آنها را بپوشيد. پيشوايان دين بهترين عمل كنندگان به اين دستور بوده اند. حضرت امام حسن(ع) بهترين جامه هاي خود را در هنگام نماز مي پوشيد. برخي، از آن حضرت سبب اين كار را پرسيدند. امام در جواب فرمود:«خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد.» به اين جهت، خود را در پيشگاه الهي زينت مي كنم؛ خداوند فرموده است كه با زينتهاي خود در مساجد حاضر شويد.بنابراين، بر اساس احاديث فراواني زينت كردن و جامه هاي پاكيزه و فاخر پوشيدن، اگر از حلال تهيه شده باشد و متناسب با شأن فرد باشد مورد ستايش انديشه اسلامي است و سبب خشنودي پروردگار مي شود.
اهداف زيبايي در اسلام
آنچه با بررسي و پژوهش در هدف و فلسفه زندگي انسان از ديدگاه اسلامي، روشن شد، اين بود كه خداوند همه وجود را براي انسان و در تسخير او خلق كرده است؛ ولي اين پايان غايت مطلوب ديني نيست، بلكه براي انسان نيز فرجام و هدفي بسيار مقدس تصوير مي كند و آن را محور اصلي تلاش و ارسال رسولان معرفي مي نمايد. قرآن كريم هدف خلقت انسان را تكامل و رسيدن به عبوديت مي داند و مي فرمايد:«ما جن و انس را خلق نكرديم مگر براي اين كه عبادت نمايند.»(37) بي نيازي خداوند ما را به اين نكته رهنمون مي شود كه هدف او از آفرينش انسان به او بازگشت نمي كند بلكه به مخلوقات باز مي گردد و مايه كمال خود آنهاست. اين آيه به مسأله عبوديت و بندگي تكيه مي كند و با صراحت تمام آن را به عنوان هدف نهايي آفرينش جن و انسان معرفي مي نمايد و در برخي از آيات هدف اصلي خلقت مرگ و زندگي را آزمايش انسان معرفي مي كند و خلقت آسمانها و زمين را غايت دانستن و علم پيدا كردن به خدا و توانايي او مي داند كه البته باز هم هدف اصلي همان عبوديت است. مسأله «امتحان و آزمايش» و «علم و دانش» اهدافي هستند كه در مسير عبوديت قرار مي گيرند و دستيابي به رحمت بي انتهاي الهي نتيجه اين عبوديت و بندگي است. اين هدف و روح اصلي اسلام درباره موضوع اسلام و زيبايي نيز تبلوري ويژه دارد و در هر سه محور زيبايي هاي وجودي، توصيف افعال به زيبايي و دستور به زيبايي و آراستن نيز مورد توجه قرار دارد. وقتي كه اثبات زيباخواهي فطري انسان غيرقابل انكار شد، زيبايي و جمال كه در معرض درك آدمي نهاده مي شود، سبب تحريك ذوق و احساس خاص زيباجويي و علاقه مندي او مي شود. بدين جهت، جمال خداوندي كه از مقوله غيرقابل شهود ظاهري است به او عرضه مي شود تا انسان با مراجعه و درك شگفت انگيز زيبايي درون خود و شكوه و جلال و جمال هستي، به زيبايي خالق آنها پي ببرد و به سوي او حركت كند. در دعوت به نظاره زيباييهاي وجودي عالم نيز اين هدف دنبال مي شود. آنجا كه مي گويد: زيبايي آسمان را ما به وجود آورده ايم. در پايان نيز تصريح مي كند كه اين زيبا آفريني كار خالقي عزيز و يكتاست. و آن را تذكري براي بيداري و به ياد آوردن انسانها بر مي شمارد. اسلام در تبيين زيبايي انسان، حركت حيوانات، زمين و دريا نيز در صدد بيدار كردن روح انسان است تا با دريافت آنها به عنوان معلولها، در پي علت بر آيد و با شناخت علت واقعي و خالق آنها خويش را به تكامل برساند. از اين رو، در همه آن يادآوردها به صراحت، به صفات ويژه الهي اشاره مي كند و با آوردن واژه هاي لطيف، عليم، خبير و... انسان را متوجه مبدأ اصلي مي نمايد. شايد انسان در زيبايي هاي ظاهري غرق نشود و از زيبايي شهودي حق فرو نماند.
...ختم سخن
آيات الهي و روايات پيشوايان با يادآوري مظاهر زيبايي در آفرينش، از انسان مي خواهد تا با توجه به جلوه هاي خلقت، ستايشگر آفريننده آنها شود و بداند كه زيبايي خلقت انسان، زمين، آسمان، ستارگان و... همه او را به سوي خداوند دعوت مي كنند.افزون بر اين، توجه و تأكيد بر زيباييهاي برخي از رفتارها و افعال بدين جهت صورت گرفته است كه همگان را به سوي آنها با شوق و رغبت دعوت نمايد و انسان را از زيباييهاي ظاهري به زيباييهاي حقيقي تر و باطني فراخواند تا فهم اهميت روح زيبا را در مقابل ظاهر زيبا براي بشر فراهم سازد. در مرتبه اي فراتر از زيباييهاي وجودي و توصيف رفتارهاي زيبا، اسلام بر آراستن و زيباسازي دستور مي دهد و از پيروان خويش مي خواهد كه در مقابل دوستان با لباسي آراسته ظاهر شوند، بهترين لباسها را براي حضور در پيشگاه خداوند بپوشند. همچنين، به زنان دستور مي دهد در برابر همسران خود آراسته و زيبا، همراه با زينت ظاهر شوند. همه اين فرامين به گونه اي بر زيبايي روحي رواني انسان مي افزايد و محبوبيت و صميميت ويژه اي را به وجود مي آورد و انسان را از گناهان كه موجب زشتي روح او مي شود، باز مي دارد.پيوست
1 محمد معين، فرهنگ فارسي ج2، ص 1768.
2 حسن انوري، فرهنگ بزرگ سخن ج 5، ص 3924.
3 ابراهيم مصطفي و ديگران، المعجم الوسيط،، ص 136.
4 محمد عماره، اسلام و هنرهاي زيبا، ترجمه مجيد احمدي، ص 15.
5 محمدتقي جعفري، زيبايي و هنر از ديدگاه اسلام، ص 248.
6 محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 2، صص 7776.
7 شيخ عباس قمي، مفاتيح الجنان، ص 71./8 همان.
9- همان، دعاي مشلول ص 132 و دعاي مجير ص 144 و دعاي نيمه رجب ص 259
10 همان مناجات سوم از مناجات خمس عشر، ص 215 و مناجات پنجم، ص 218.
11 صافات آيه 6./12 فصلت آيه 12/13 ق آيه 6.
14 سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج 20، ص319
15 غافر آيه 64؛ تغابن آيه 3.
16 همان آيه 6/17 همان آيه 8/ 18 نمل آيه60.
19 حج آيه 63./20 اعراف آيه 74./21 نحل آيه 14.
22 سيد محمدحسين طباطبايي، همان، ج 18، ص 313.
23 حجر آيه 58.
24 عبد علي بن جمعه الحويزي، تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 27.
25 معارج آيه 5.
26 محمدتقي جعفري، همان، ص 302.
27 مزمل آيه 10 /28 بقره آيه 138.
29 اعراف آيه 31.
30 محمدبن يعقوب كليني، الفروع من الكافي، ج 6
31- همان، ص 442، حديث 7
32 همان، ص 449.
33 حسن بن فضل طبرسي، مكارم الاخلاق، ج 1، صص 8584.
34 ميرزا حسين نوري، مستدرك الوسائل، ج 1، ص 210.
35 اعراف آيه 31.
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}