تأثیر اینترنت بر خانواده

چکیده:

در بین رسانه های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، اینترنت از جذابیت‌ها و امکانات فراگیری برخوردار است. این امر سبب شده است که این رسانه نوظهور جایگاه گسترده‌ای برای خود در عرصه تعاملات اجتماعی و سایر عرصه‌ها کسب کند و چنان سرعت و عمقی به تغییرات اجتماعی بدهد که حتی پابرجاترین عرصه حیات بشری، یعنی خانواده را نیز تحت تأثیر خود قرار داده و سبب شکل‌گیری دگرگونی جدی در نهاد خانواده‌ها شود. خانواده‌ها از نهادهای مهم جامعه بشری، زیربنایی‌ترین و اولین نهاد اجتماع به شمار می‌روند و تأثیر آنها بر رشد، تعادل و شکوفایی افراد و جامعه به حدی است که هیچ صاحب نظری نمی‌تواند آن را انکار کند. بنابراین تأثیرپذیری و تزلزل شدن نهاد خانواده در جامعه از طریق اینترنت ‌می‌تواند مسائل و مشکلات متعددی را به وجود آورد. بر این اساس، شناخت تأثیرات رسانه‌های جدید، به ویژه در زمینه حفظ هویت، پایداری و سلامت خانواده‌ها، ضروری است. در این راستا، در این مقاله برای روشن‌تر شدن ابعاد و چگونگی تأثیر اینترنت بر خانواده به بررسی کلی آنها می‌پردازیم.

مقدمه

خانواده یکی از نظام‌های اولیه جوامع بشری است که با وجود تحولات اساسی، در اهداف و کارکردهای خود ثابت مانده و هنوز در همه جوامع اهمیت اساسی دارد. خانواده مناسب‌ترین نظام برای تأمین نیازهای مادی، روانی و معنوی بشر بوده و بهترین بستر را برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید و اجتماعی کردن فرزندان و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد فراهم آورده است. با این حال، در عصر حاضر با گسترش رسانه‌های جدید، به ویژه اینترنت، نظام خانواده دچار مشکلات و چالش‌های اساسی شده و حتی گاه اساس و تمامیت آن نیز زیر سؤال رفته است. متأثر از این تحولات، در بیشتر جوامع از جمله ایران مشکلات متعددی برای نهاد خانواده پدید آمده است؛ اختلافات خانوادگی، طلاق، فرزندان بی‌سرپرست و بزهکاری نوجوانان و جوانان، نشان دهنده مشکلات اساسی در خانواده‌ها ماست. سنت‌ها و اخلاقیات و روش‌هایی که به تقویت خانواده می‌انجامد، گاه متزلزل شده و دوری از هویت ملی و دینی و پذیرش هویت‌های دنیاگرایانه و دور از اخلاقیات انسانی، بسیاری از مردم ما را تهدید می کند.
در این راستا، امروزه اینترنت جایگاه ویژه‌ای در ساختار زندگی خانواده‌ها پیدا کرده است. حضور این رسانه و به طور کلی رایانه شخصی، ارتباطات خانوادگی را دستخوش تغییر کرده است. استفاده از اینترنت فعالیتی زمان‌بر است که مدت تعامل افراد خانواده با یکدیگر را کاهش می دهد. در این میان، نوجوانان به واسطه فراغتی که دارند، نسبت به دیگر بزرگسالان، مدت زمان بیشتری را به اینترنت اختصاص می‌دهند. از طرف دیگر، اینترنت کشمکش‌های جدیدی را در خانواده ایجاد می‌کند که شامل زمان استفاده از اینترنت، نوع صفحاتی که توسط نوجوان مورد استفاده قرار می‌گیرد، دستیابی نوجوان و والدین او به اطلاعات خصوصی یکدیگر و ... است. چنانچه نوجوان و سایر اعضای خانواده در پیوندهای عاطفی و درک متقابل با سایر اعضای خانواده دچار مشکل باشند، احساس تنهایی، افسردگی و بی‌تفاوتی کرده و برای جبران آن به یک دوست، سرگرمی خاص و .. روی می‌آورند و اینترنت مناسب‌ترین محمل برای این مقصود است.
«ژانت کرنبلوم»، مفسر نشریه آمریکا تودی، در این خصوص می‌نویسد: نوجوانان امروز به گونه‌ای بزرگ می‌شوند که در یک دست آنها کنترل تلویزیون و در دست دیگر موشواره رایانه است و دیگر دستی باقی نمی‌ماند تا دستان والدین خود را لمس کنند. وی استقبال خانواده‌ها را از فناوری مدرن و در دسترس قرار داد آنها را برای اعضای خانواده، عامل گسست پیوندهای عاطفی می‌داند. یکی از دلایل والدین امروزی برای اینکه ابزاری نظیر رایانه، تلفن همراه و ... را در اختیار فرزندان خود قرار دهند، مشغله‌های دوران مدرن است. امروزه والدین ناگزیرند تا ساعات بیشترین را به کار خارج از خانه اختصاص دهند، بنابراین برای جبران خلأ حضور و هم صحبتی و همدلی با فرزندانشان به خصوص نوجوانان، رایانه‌های شخصی و اینترنت را جایگزین کرده‌اند. در واقع این تئوری که به «جایگزینی زمان» معروف است، هر گونه فعالیتی را که زمان بر بوده و از انسجام خانواده بکاهد، مدنظر قرار می‌دهد. بر مبنای این تئوری، چنین فعالیت‌هایی باعث عدم ارتباط صحیح فرد با اعضای خانواده شده و به چالشی برای وی در جامعه تبدیل می‌شود که تغییر و هدایت آن بسیار مشکل خواهد بود. شکاف نسلی مشهود در این دوران و کج فهمی نسل جدید و قدیم از علاقه‌ها و سلیقه‌های یکدیگر، تقریباً مطابق پیشرفت فناوری بیشتر و بیشتر می شود. به طوری که، فناوری رایانه به طور وسیعی در جامعه گسترش پیدا کرده و تمامی جنبه‌های زندگی افراد از خانواده، جامعه و ... را در خود تلفیق کرده است. رشد روز افزون کاربران اینترنت در جهان، زندگی انسان‌ها را دگرگون کرده که در این میان، طیف وسیعی از کاربران اینترنت را جوانان و سایر اعضای خانواده تشکیل می‌دهند. در این بین، اگرچه امروزه رشد روز افزون فناوری و استفاده اینترنت موجبات رفاه و آسایش خانواده‌ها را فراهم آورده است، در عین حال می‌تواند به عنوان عاملی تهدید کننده برای خانواده محسوب شود (Mesch, 2003). ویژگی‌های منحصر به فرد اینترنت از جمله محتوای تحریک‌آمیز، سهولت دسترسی، آسودگی و سادگی کار با رایانه، هزینه پایین و تحریک برانگیزی بصری، همگی موجب استقبال عظیم مردم در سراسر جهان شده است (Shields & Beharman, 2000: 12; Caplan, 2002: 559).
بر این اساس، در این تحقیق سعی شده است به صورت کلی عوامل ناشی از اینترنت که ایجاد کننده آسیب‌ها و آفت‌هایی برای خانواده هستند، مورد بررسی قرار گیرد.
بررسی تأثیر اینترنت بر خانواده، پژوهشی در حوزه ارتباطات و با تمرکز بر تأثیر نورسانه محسوب می‌شود. بی‌تردید وسایل ارتباطی به طرق مختلفی بر جامعه اثر می‌گذارد (ویندال و دیگران، 1376: 31). در این راستا، برای شناخت این تأثیر، تحقیق حاضر به انجام رسیده است و با توجه به ماهیت نظری آن که توصیفی، تحلیلی است، برای گردآوری و فیش برداری آن از اطلاعات کتابخانه‌ای، اینترنتی استفاده شده است. سؤال اصلی این تحقیق، این است که اینترنت و شکل‌گیری فضای مجازی چگونه بر خانواده بر ارکان آن تأثیر گذاشته است؟

1. خانواده

«خانواده» گروه کوچگی است که حد فاصل بین فرد و جامعه قرار گرفته است. صاحب‌نظران تعریف‌های متعددی برای خانواده ارائه کرده‌اند، ولی هر تعریف به بعدی از خانواده توجه داشته است. از این رو تعریف خانواده با توجه به ویژگی‌های اساسی آن عبارت است از:
* عمومی‌ترین سازمان‌های اجتماعی که بر اساس ازدواج بین یک مرد و زن شکل می‌گیرد.
* مناسبات خونی یا اسناد یافته (پذیرش فرزند) به چشم می‌خورد.
* معمولاً دارای نوعی اشتراک مکانی است.
* معمولاً کارکردهای گوناگون شخصی، جسمانی، اقتصادی، تربیتی و ... را بر عهده دارد.
خانواده همچون آینه‌ای، عناصر اصلی جامعه را در بر دارد و انعکاسی از نابسامانی اجتماعی است. در عین حال، تأثیرپذیری شدیدی از جامعه دارد و می‌توان گفت: جامعه سالم فقط در پرتو خانواده سالم ممکن است (سالاری فر، 1388: 13-12).

2. اینترنت

اینترنت را می‌توان از محصولات دوران جنگ سرد و حاصل هراس وزارت دفاع آمریکا از خطرات جنگ هسته‌ای دانست. آرپانت (سلف اینترنت) یک شبکه آزمایشی بود که آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته وابسته به وزارت دفاع آمریکا آن را با عنوان یک پروژه ملی از سال 1971 به کار انداخت و طی دهه 1970 به یک پروژه فراگیر ملی و تا حدودی بین‌المللی تبدیل شد. در سال 1986 مؤسسه ملی علوم آمریکا، NSFNET را برای عرضه ارتباطات شبکه‌ای به مراکز تحقیقاتی بیشتر و گسترش شبکه بین‌المللی بنیان گذاشت. در سال 1987شبکه اینترنت مشتمل بر ده هزار مشترک بود و در سال 1989به صد هزار رسید. در سال 1990 زندگی آرپانت پایان پذیرفت، ولی اینترنت رشد خود را ادامه داد تا جایی که در دهه نود هر ساله تعداد کامپیوترهای موجود در شبکه اینترنت دو برابر شده است. از سال 1997 با تجاری شدن اینترنت، خدمات آن به شدت تنوع و فزونی گرفت و هزینه‌های دسترسی به آن به همان نسبت کاهش یافته است (آشنا، 1380: 214). همان‌طور که اشاره شد، زمینه وجود اینترنت نیز بهره‌برداری از آن در زمینه غلبه بر دشمن و تحت فشار قرار دادن آن بوده است.
در راستای این تحولات و پیشرفت‌هایی که برای اینترنت به وجود آمده، گستره و سطح خدمات دهی و تأثیرگذاری آن نیز بر افراد، جامعه، جهان و ... افزایش چشمگیری پیدا کرده است و آن را به عنوان یک ابزاری اجتناب‌ناپذیر برای کاربرد در سطوح مختلف فردی، جمعی، محلی، ملی و جهانی تبدیل کرده است. خدمات اساسی که از طریق اینترنت عرضه می‌شود عبارتند از:
1. پست الکترونیک؛ (2)
2. انتقال فایل؛ (3)
3. اتصال متقابل رایانه‌ها؛ (4)
4. گفتگو؛ (5)
5. شبکه سلسله مراتبی؛ (6)
6. شبکه جهان گستر توری شکل؛ (7)
7. گروه های خبری. (8)
این خدمات بخشی از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های این رسانه جدید است که به حق می‌توان گفت: اینترنت با سطح گسترده خدماتی خود و همچنین سطح گسترده جغرافیایی خود در عرصه جهانی باعث به وجود آمدن دنیایی جدید شده است. در این جهان جدید که جامعه اطلاعاتی نامیده شده است، انتخاب‌های فکری، تحقیقاتی، آموزشی، تفریحی، شغلی رو به رشد خواهد بود و تجارت الکترونیک، خدمات بهداشتی و پزشکی راه دور و خدمات تلفن بین المللی از طریق اینترنت جای اشکال سنتی را خواهد گرفت (همان: 217). اینترنت ابزاری چند کاربردی است که قادر است:
1. به مثابه یک رسانه جمعی تصویری، نیازهای افراد را به کسب اطلاعات در زمینه‌های شغلی، خبری، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ورزشی، هنری، علمی و ... تأمین کند (سرویس‌های خبر رسانی).
2. به مثابه یک رسانه جمعی نوشتاری، بدون مواجهه با محدودیت‌های رسانه‌های نوشتاری واقعی، این امکان را برای همه افراد فراهم می کند که آزادانه تا حد کتمان هویت واقعی خویش، اندیشه‌ها و احساسات خود را دیگری منتقل و از رهگذر امکان بازتاب اندیشه‌ها و احساسات مخاطبان، به ترمیم اندیشه‌ها و غنای احساسات خود مبادرت کنند (وبلاگ‌ها).
3. به مثابه محفل و مکان گردهمایی گروه‌های همسال فارغ از محدودیت‌های جغرافیایی و محلی افراد، کنش متقابل سازمان یافته و چهره به چهره‌ای تدارک ببیند که به واسطه آن، با شکل‌گیری «خرده فرهنگ‌های متفاوت» که عاری از الزامات و قیود مربوط به شخصیت و هویت واقعی کاربر و قیود حقوقی حاکم بر روابط اجتماعی واقعی است، فرایند جامعه‌پذیری در اجتماعات مجازی را معین سازد و نیز به علت خصلت غیر جسمانی این گونه روابط، جامعه‌پذیری متفاوتی را به تجربه افراد در آورد (اجتماعات مجازی و اتاق‌های گپ).
4. به مثابه یک سالن کنفرانس و گفتگو، فضای مجازی را در قالب دیالوگ برای ارائه، تنقیح و رشد افکار وعقاید فراهم کند (تالارهای گفتگو).
5. به مثابه یک محیط تفریحی بدون مواجهه با محدودیت‌های مرزی و جغرافیایی، نیازمندی‌های افراد را برای فعالیت‌هایی چون بازی و سرگرمی با شخصیت‌های حقیقی و مجازی اشباع کند (سرویس‌های بازی).
6. به مثابه یک رسانه تصویری و نوشتاری، ناتوانی‌های موجود در محیط واقعی افراد را برای تقویت و اشباع انگیزه‌های جنسی جبران کند (حسینی، 1384: 3-2).

3. شکل‌گیری فضای مجازی

فناوری اطلاعات، عبارت است از نوعی فناوری که فرد را در ضبط، ذخیره‌سازی، پردازش، بازیابی، انتقال و دریافت اطلاعات، یاری می‌دهد. فناوری اطلاعات و ارتباطات به یکدیگر وابسته هستند. با در اختیار داشتن فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی مختلف و پیشرفته، امکان برقراری سریع ارتباط و تبادل سریع اطلاعات بیش از پیش میسر شده است (صدوقی، 1382: 55). در این راستا، با پیشرفت و توسعه این فناوری از اوایل دهه 1980 به بعد، پدیده رایانه در ساماندهی مخابراتی به کار گرفته شد و در حقیقت پیوندی میان رایانه و مخابرات به وجود آمد و با این پیوند بشر وارد عصر اطلاعات شد و پدیده شبکه، حاصل این پیوند بوده است (همان: 80).
این انقلااب تکنولوژیک - علمی معاصر، سیاست جهانی به ویژه کشورهای پیشرفته صنعتی، را شدیداً تحت تأثیر قرار داده است. این تحولات به شدت از اهمیت فاصله و مکان، به عنوان عوامل تعیین کننده (چه کسی می تواند چه اقدامی برای چه کسی انجام دهد) کاسته است. همچنین تعدد فرصت‌ها برای استفاده و یا سوء استفاده از فضا و محیط آبی، که تحت حاکمیت هیچ کشوری نیست، واقعیت‌های فیزیکی جدیدی را در جهان کنونی ایجاد کرده است (باربر و اسمیت، 1381: 193).
این پیشرفت‌ها و سایر پیشرفت‌ها در زمینه فناوری، تحولات زیادی را باعث شده است. از جمله آنها شکل‌گیری فضای مجازی (9) است که توانسته است جنبه‌های مختلف زندگی بشری را تحت تأثیر قرار دهد. اگرچه از فضای مجازی تعریف روشنی نشده است، با وجود این می‌توان آن را «فضایی که در آن فعالیت‌های گوناگون در ابعاد داده‌ورزی و اطلاع رسانی، ارتباطات و ارائه خدمات، مدیریت و کنترل از طریق سازوکارهای الکترونیکی و مجازی انجام می‌پذیرد» تعریف کرد (کروبی و صدری، 1384: 58). در این زمینه باید توجه داشت که فضای مجازی چیزی جدا از فضای واقعی نیست و تحت تأثیر فضای واقعی به وجود آمده است و به صورت متقابل بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن تأثیر می‌پذیرد. به طور کلی می‌توان گفت: فضای مجازی مانند سایه فضای واقعی است که هر اتفاقی و تغییر شکلی که در فضای واقعی رخ دهد، باعث تغییر و دگرگونی در فضای مجازی می‌شود، البته با این تفاوت که فضای مجازی مانند یک سایه بدون تأثیر و نقش در فضای واقعی نیست. این فضا به صورت‌های مختلف و در اشکال مختلف فضای واقعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باعث شکل‌گیری دنیای جدیدی در ارتباط با فضای واقعی شده است که مسائل و مشکلات و راه حل‌های مختلفی را به فضای واقعی ارائه می‌کند (جان پرور، 1387: 56).
در دنیای کنونی، جهان از طریق شبکه اینترنت به شدت متداخل شده و فواصل دور، بسیار نزدیک و در جوار یکدیگر قرار گرفته است. این شبکه جهانی، فرصت‌ها و امکانات زیادی برای حکومت‌ها و ملت‌ها فراهم ساخته است؛ اما نگرانی‌های فزاینده‌ای نیز در حفظ ارزش‌های حیاتی و امنیت ملی به وجود آورده است. در یک بررسی، مهم‌ترین تأثیرات منفی اینترنت در زمینه توزیع موارد ضد اخلاقی، تبلیغات نژاد‌پرستی، تبلیغات ضد مذهبی، تشدید جریان یکسویه اطلاعات و یکسان‌سازی فرهنگی، استفاده از آن به عنوان یکی از ابزارهای تحت تأثیر قرار دادن و به چالش کشیدن رقبا و دشمن را می‌توان ذکر کرد. اثرات جنگ نرم در فضای مجازی نه تنها کشورهای جهان سوم؛ بلکه کشورهای صنعتی را نیز دچار نگرانی کرده است. برای نمونه ژاک شیراک در سال 1996 اظهار داشت: «تسلط زبان انگلیسی بر اینترنت و در راستای آن فضای مجازی، باعث شده است تا فرهنگ و زبان فرانسه و دیگر زبان های مهم جهان در خطر نابودی قرار گیرند» (عراقچی، 1377: 358). همچنین در زمینه جنگ نرم در فضای مجازی می‌توان به بحث هکرها اشاره کرد که اطلاعات محرمانه وامنیتی کشورهای دیگر را مورد حمله قرار می‌دهند و در جنبه‌های مختلف سیاسی و ... مورد استفاده حکومت‌ها و گروه‌های مختلف در جهت رسیدن به اهداف خودشان قرار می‌دهند. در این راستا، جنگ نرم شکل گرفته در فضای مجازی به صورت‌های مختلف می‌تواند منافع ملی، امنیت ملی، حاکمیت ملی، شهروندان، جریان‌های سیاسی داخلی کشورها و ... را تحت تأثیر قرار داده و به آنها در راستای اهداف حکومت‌ها و گروه‌ها جهت بدهند و مسائل و مشکلات مختلفی را برای حکومت‌ها در اداره امور کشور و اعمال حاکمیت به وجود آورند، به طوری که اینترنت و فضای مجازی به عنوان یکی از ابزارها و محیط‌های اصلی جنگ نرم تبدیل شده‌اند.

4. اینترنت و خانواده

انقلاب و انفجار اطلاعات، نامی است که بر دهه آخر قرن بیستم نهاده شده است. ا‌مروزه با پیشرفت فناوری، اطلاع رسانی اساسی‌ترین و مهم‌ترین نقش خود را در جوامع بشری ایفا می‌کند. پدیده اینترنت به عنوان اصلی‌ترین ابزار اطلاع رسانی در عصر نوین مطرح است. رسانه‌های ارتباط جمعی در اشکال مختلف آن با یکدیگر بر سر حاکمیت و ربودن وقت و سرمایه و توجه به تمایلات مخاطبان و کاربران خود در رقابت هستند. فناوری کامپیوتر به طور وسیع در جامعه گسترش پیدا کرده است و با تمامی جنبه‌های زندگی از مدرسه تا محل کار، خدمات بانکی، خرید و فروش، پرداخت مالیات و حتی رأی گیری تلفیق شده است.
بی شک، رشد روز افزون اینترنت فواید و اهمیت غیرقابل انکاری دارد، چندان که در دوران حاضر، نقش محوری اینترنت چنان اساسی است که بدون آن امکان برنامه‌ریزی، توسعه و بهره‌وری در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و علمی در جهان آینده امکان پذیر نخواهد بود. (10) پیشرفت در عرصه اطلاعات و ارتباطات و سایر پیشرفت‌ها در زمینه فناوری، تحولات زیادی را باعث شده که از جمله آنها شکل‌گیری فضای مجازی است که توانسته است جنبه‌های مختلف زندگی بشری را تحت تأثیر قرار دهد. در راستای شکل‌گیری این فضا، مسائل و فرایندهای جدیدی پیش روی خانواده‌ها قرار گرفته است (جان پرور، پیشین: 59). ارزش‌ها و اصول اخلاقی حاکم بر خانواده در فضای مجازی تعریف و تبیین متفاوتی با دنیای واقعی دارد، در واقع اینترنت فرهنگ مخصوص به خود را ایجاد می کند. در خصوص چگونگی پیدایش جامعه اطلاعاتی، مانوئل کاستلز به انقلاب فناورانه‌ای که حول محور فناوری‌های اطلاعات متمرکز است اشاره می‌کند که در سال‌های پایانی قرن بیستم، چشم‌انداز اجتماعی زندگی انسان را دگرگون ساخته و با سرعتی شتابان در کار شکل دهی مجدد بنیان مادی جامعه است (کاستلز، 1380: 28).
در یک جمع‌بندی کلی ‌می‌توان گفت، تأثیرات و پیامدهای مثبت و منفی اینترنت به عنوان یک پدیده نوین در اجتماعات انسانی در حال گسترش است. هر روز از سوی صاحب‌نظران و رسانه‌ها نقش مثبت اینترنت در توسعه اقتصادی و نقش منفی آن در توسعه فرهنگی و چالش‌هایی که پیش روی خانواده‌ها و اعضای آن قرار می‌دهد، برجسته‌تر می‌شود و در جهت بهبود آثار مثبت و کاهش پیامدهای منفی اینترنت نظرات و پیشنهادات فراوانی ارائه می‌شود. اینترنت در خانواده‌های مختلف کارکردهای مختلفی از جمله احیاکنندگی، بهبود‌بخشی، تخریبی و نابودکنندگی داشته است که به صورت کلی در بخش بعد به آن پرداخته شده است.

5. اینترنت و ارکان خانواده

1-5. مسئولیت‌های متقابل زن و شوهر

مبنای تشکیل خانواده، ایجاد یک رابطه عاطفی دو طرفه بین زن و مرد و به عبارت دیگر زن و شوهر است، نیازی که هر دو طر ف برای اینکه بتوانند آنها را برطرف سازند، زندگی وحیات جدیدی را شکل دهند و با برقراری پیوند بین خود، تشکیل خانواده می‌دهند. زن و شوهر به بهترین نحو نیازهای عاطفی و جنسی یکدیگر را برآورده می‌سازند؛ به طوری که این نهاد، عامل مهمی در حفظ سلامت اخلاقی افراد و جوامع بوده است. حمایت روانی زن ومرد از یکدیگر که ناشی از برقراری پیوندی ایمنی بخش و آرامش دهنده است، بیش از هر رابطه انسانی دیگر بوده است. ازدواج قراردادی است که به صورت طبیعی تداوم نسل انسانی را تسهیل می‌کند. پرورش اجتماعی فرزندان که در پرتو عواطف مثبت والدین به بهترین نحو صورت می‌گیرد، از مهم‌ترین کارکردهای خانواده است. روابط مناسبد بین اعضای خانواده، شرط و زمینه اساسی ایفای این سه کارکرد است. بی‌تردید، اگر این روابط کاهش یابد یا به صورتی خشنود کننده نباشد، کارکردهای خانواده تضعیف خواهد شد. در این بین‌، رسانه‌های جدید به ویژه اینترنت با شکل دهی به فضای مجازی نه تنها کارکردهای خانواده، بلکه اصل و تمامیت آن را به چالش کشیده است.
افزایش طلاق در جوامع غربی که حدود یک سوم ازدواج‌ها را در بر می‌گیرد و گسترش همزیستی مشترک که در بسیاری از جوامع غربی تا سه برابر افزایش یافته، چالش‌هایی برای اصل و تمامیت خانواده در جوامع بشری است. صحبت از شکل‌های گوناگون خانواده، مانند خانواده تک والدی، ازدواج‌های قراردادی غیر سنتی و همزیستی همجنس‌گرایان، اعم از زن یا مرد، چشم پوشی از اضمحلال تدریجی نهاد خانواده و تلاش استیصال گونه‌ای برای حفظ خانواده است. برای مثال، خانواده تک والدی به این صورت که معمولاً زنان، داوطلبانه، فرزند خود را به تنهایی سرپرستی می کنند و در عین حال ارتباط خود را با مردان دیگر حفظ می‌کنند، به نوعی گسست خانواده سنتی را به دنبال دارد (جوکار، 1387). همچنین زمینه‌ساز گسست‌ها و چالش‌های ناشی از آن بین زن و شوهر شده است که در راستای این تحولات ودگرگونی‌های نشئت گرفته از صرف وقت در فضای مجازی و کمتر شدن ارتباطات با یکدیگر شکاف‌ها را در خانواده بین زن و شوهر بیشتر کرده و احساسات و عواطف دو جانبه را از بین برده است.

5-2. مسئولیت‌های والدین

با گسترش وابستگی‌ها و تأمین نیازهای صوری از طریق اینترنت در فضای مجازی برای اعضای خانواده، والدین احساس مسئولیت کمترین نسبت به فرزندان و یکدیگر می‌کنند، زیرا فضای مجازی محیطی را به وجود می‌آورد که فرزندان به سادگی می‌توانند از سرگرمی‌ها و سایر امکاناتی که در آن وجود دارد بهره ببرند و کمتر نیازی به گفتگو و یا در کنار والدین بودن حس کنند. از سوی دیگر، روند جهانی شدن و مسائل ناشی از آن والدین را مجبور به گذراندن وقت بیشتری در خارج از خانه می‌کند و سبب توجه کمتری از سوی آنها نسبت به سایر اعضای خانواده می‌شود.

3-5. مسئولیت‌های فرزندان

روند استفاده روز افزون از اینترنت از یک سو و تأثیراتی که این فناوری جدید به صورت‌های مختلف بر فرزندان می‌گذارد از سوی دیگر، سبب متزلزل شدن مسئولیت‌های فرزندان نسبت به خانواده شده است. این تحولات و تأثیرات بر روی فرزندان چگونگی ارتباط آنها با والدین و دیگر اعضای خانواده را دگرگون کرده است، به طوری که فرزندان در خانواده دیگر نسبت به والدین و دیگر اعضای خانواده نسبت به گذشته احترام، وابستگی، نیاز عاطفی و ... چندانی ندارند.

5-4. سلسله مراتب در خانواده

تقسیم قدرت بین زن و مرد و سایر اعضای خانواده نیز باید به شیوه‌های معقول و مناسب صورت گیرد. از آنجا که معمولاً مسئولیت اداره اقتصادی با مرد است، برخورداری او از جایگاه بالاتر در تصمیم‌گیری‌ها در استحکام خانواده تأثیر بسیاری دارد. زن نیز در محدوده‌هایی، تصمیم‌گیری را به عهده می‌گیرد و مرد هماهنگ با او عمل می‌کند. آموزه‌های اسلامی به خوبی این نحوه تقسیم کار و تصیمم‌گیری‌های خانوادگی بین زن و مرد را نشان می‌دهد. والدین در تربیت و اجتماعی کردن فرزندان، نقش بسیار مهمی دارند و بی شک، بیشترین سرمایه‌گذاری مادی و عاطفی در خانواده، از سوی والدین صورت می‌گیرد. بی‌تردید ایفای این مسئولیت‌ها تنها در صورت برخورداری آنان از جایگاه بالاتر در خانواده میسر است. همچنین فرزندان نیز در این سلسله مراتب از جایگاه ویژه و سلسله مراتب خاص خود برخوردار هستند. اما متأسفانه با ورود اینترنت و شکل‌گیری فضای مجازی و نیازهای روز افزون اقتصادی خانواده که سبب اشتغال زنان خارج از خانه شده است، این سلسله مراتب از بین رفته است.
اینترنت و فرهنگ ناشی از آن، دیدگاه‌های فرزندان و زن و شوهر را نسبت به یکدیگر دگرگون کرده است و سبب شکل‌گیری چالش‌ها و مسائل متعددی در خانواده‌ها و از بین رفتن سلسله مراتب در بین اعضای خانواده شده است، به طوری که احترام به والدین، برادر یا خواهر بزرگ‌تر دیگر در خانواده‌ها کمتر دیده می‌شود. در این راستا برای کاهش این مسائل و چالش‌ها باید توجه داشت که همه نهادها و گروه‌های بشری دارای مراتبی هستند و خانواده نیز از این امر مستثنا نبوده است. برای تحکیم ساختار خانواده، لازم است جایگاه سنتی والدین را در خانواده استمرار بخشیم.

5-5. مرزها در خانواده

رعایت مرزهای رفتاری و عاطفی درون خانواده و بیرون آن، اصلی است که برخی درمان‌گران خانواده برای سلامت وکارایی خانواده، لازم شمرده‌اند. زن و شوهر، در درون خانه باید از فضای فیزیکی و روانی مجزا از سایرین بهره‌مند باشند و در ساعت‌های معینی از شبانه روز جدا از سایرین امکان تعامل عاطفی و روانی داشته باشند. برای فرزندان به خصوص دختران در دوره کودکی دوم تا جوانی باید فضای اختصاصی در نظر گرفته شود و سایرین بدون اجازه آنها وارد این فضا نشوند. متون اسلامی محدوده این فضاها را تعیین کرده است. بسیاری از انحرافات جنسی در اثر عدم رعایت چنین مرزهایی است. همچنین باید بین اعضای خانواده و سایرین، مرزهایی باشد. هر گونه روابط جنسی و عاطفی ارضا کننده باید به همسر قانونی اختصاص یابد. حدود و شرایط روابط و پوشش شرعی که در متون اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است، در واقع اشاره به همین مرزها و حدود است. مهم‌ترین کارکرد این مرزها، تحکیم روابط عاطفی بین اعضای خانواده، به خصوص زن وشوهر است. اما با ورود اینترنت به خانواده و شکل‌گیری فضای مجازی، مرزهای بین اعضای خانواده تا حدودی شکسته شده است و کمتر از سوی اعضای خانواده رعایت می‌شود. از سوی دیگر، فرهنگ و جو ناشی از فضای مجازی که سرشار از مصادیق انحرافات و چالش‌های ناشی از آن است، زمینه‌های دگرگونی و تحول فرهنگ خانواده را فراهم آورده است که این امر به صورت جدی مرزهای موجود در خانواده را با چالش مواجه کرده است.
‏

5-6. ارتباطات در خانواده

ارتباطات در اینترنت می‌تواند دو طرفه باشد، ولی در واقع، دنیایی مجازی از طریق ارتباطات مجازی باری افراد به خصوص نوجوانان پدید می‌آورد. امروزه اعضای خانواده گاه ساعت‌ها زمان صرف ارتباطات مجازی می‌کنند و اعتنایی به سایر اعضا ندارند. به همین جهت، تعامل‌های سنتی به سستی گراییده است. تعامل‌های سنتی، عینی و واقعی، محسوس و بدنی (نوعی ارتباط غیر کلامی مانند ارتباط چشمی، تماس بدنی و غیره) است. در عین حال افراد در این تعامل‌ها، امکان «دسترسی محدود» و «قدرت انتخاب» محدود دارند. همین فضای تعامل عینی و امکان دسترسی محدود باعث می شود، دوستی‌ها، همسایگی‌ها، پیوندها و ارزش‌های اخلاقی معنادار باشند.
در مقابل در ارتباطات مجازی، تماس محسوس و بدنی نیست و امکان دسترسی گسترده و قدرت انتخاب متکثر، متنوع و متفاوت با تجربه‌های روزانه زندگی است. ارتباطات مجازی، فضایی مجازی پدید آورده که نه تنها ارتباطات واقعی را کاهش داده، بلکه به نسبیت‌گرایی در ارزش‌های اخلاقی و دینی، کاهش واقعیت‌گرایی و گسترش نگرش و ارزش‌های مجازی و از بین رفتن یا مبهم شدن جهت زندگی منجر شده است. هر چند پیامدهای فوق به کلیه روابط اجتماعی بین افراد مربوط می‌شود و اعضای خانواده نیز از دیگران مستثنا نیستند، اما همان‌گونه که گفته شد، انسجام خانواده در گرو تعامل‌های عینی، واقعی و بدنی عمیق و گسترده و در عین حال منحصر به افرادی خاص است و تعامل‌های مجازی بیشترین آسیب را به چنین روابطی وارد می‌کند (همان).
بر مبنای تحقیقات، یکی از آثار وابستگی به اینترنت این است که افراد وابسته، زمان کمتری را با خانواده سپری می‌کنند. از علائم این وابستگی، گوشه‌گیری، اختلاف در الگوی خواب، احساس نیاز به تنها بودن و فراموشی کردن مسئولیت‌های خانوادگی است (Chebbi, 2000: 181). همچنین، یکی دیگر از مشکلات مهم اینترنت و شکل‌گیری فضای مجازی، بروز بحران هویت در افراد و خانواده‌هاست. گم کردن جهت و معنای زندگی، افراد را دچار آشفتگی کرده و در مشکلات زندگی فردی و خانوادگی آنان را به استیصال می‌کشد.

6. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سرگرمی‌های موجود در محیط اینترنت و افزایش مدت زمان استفاده از اینترنت ملازم با انزواگرایی کاربر است. او برای اینکه بتواند مدت بیشتری برای گشت‌و‌گذار در فضای مجازی صرف کند، باید سایر روابط خود را در زندگی روزمره به حداقل ممکن کاهش دهد. اینترنت با داشتن شرایط دل‌انگیز و کاذب مجازی، به خصوص برای جوانان، می‌تواند باعث گسیختگی تمام ابعاد زندگی آنها شده و آنها را از خانواده دور کرده و به عمق انزواطلبی و تنهایی بکشاند. فریبندگی اینترنتی در محیطی خانواده باعث از هم گسیختگی ازدواج، روابط زناشویی و روابط والدین و فرزندان شده است. افراد وابسته به اینترنت وقت کمتری از زندگی خود را به مردم اختصاص می‌دهند و در عوض بیشتر اوقات را در انزوا وقف کامپیوتر می‌کنند. اینترنت نقش گفتگو را کم رنگ‌تر کرده است و زنگ خطر جدی را برای ارتباطات انسانی به صدا درآورده است. استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. همچنین اینترنت مفری است برای کسانی که از مشکلات روان رنج می‌برند و دچار تشویش، افسردگی و عدم اعتماد به نفس هستند. تکیه بیش از حد به استفاده از اینترنت، منشأ ایجاد اختلالاتی نظیر اعتیاد اینترنتی، افزایش اضطراب، منفی‌کاری، پنهان‌کاری، اختلال در فعالیت‌های زندگی، جدایی از جامعه، طلاق، شکست‌های تحصیلی و مشکلات مالی می‌شود.
استفاده آسیب زا از اینترنت اغلب به نوعی زندگی اینترنتی منجر می‌شود که ممکن است فرد را به صورت کامل از زندگی واقعی و روابط فردی واقعی منزوی سازد و حتی در مقابل مشاهده ورود عوامل مخل جهان واقعی به جهان اینترنتی جبهه‌گیری شود. در بسیاری از محیط‌های اینترنتی، برخی کاربران خود را گرفتار سبک زندگی اینترنتی می‌سازند، به طوری که می‌خواهند زمان هر چه بیشتری را به اینترنت اختصاص دهند. این امر گاه باعث می‌شود که زندگی شخصی خود را نادیده گرفته و از آن غفلت کنند. احساسات رو به تزاید افسردگی، نومیدی، سرخوردگی، از خودبیگانگی، گناهکاری، شرمساری و خشم می‌توانند از علایم هشدار دهنده استفاده آسیب‌زا از اینترنت باشند. (11)
آسیب‌های دیگر اینترنت شکل دهی به ستیزها و دعواهای خانوادگی و کم رنگ کردن عواطف میان اعضای خانواده است که ارکان خانواده را متزلزل کرده و سلامت روانی اعضای آن را به خطر ‌می‌اندازد. آسیب‌ها و ستیزه‌های خانوادگی پدیده‌ای بسیار پیچیده و چند وجهی است و باید از دیدگاه‌های گوناگون روانی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و ارتباطی مورد مطالعه قرار گیرد. بر این اساس، از آنجا که بدون شکل از اوایل قرن بیستم با توسعه رسانه‌های جمعی میزان ارتباطات میان فردی کاهش یافته است، در سازمان‌ها، در اجتماعات فامیلی و در خانواده‌ها، افراد کمتر گفتگو می‌کنند و یا اینکه تمایل به گفتگو در بین انسان‌ها کم شده است. اینترنت نقش گفتگو را کم رنگ‌تر کرده است و زنگ خطر جدی را برای ارتباطات انسانی به صدا درآورده است. امروزه هر کدام از اعضای خانواده وقتی از محل کار به کانون گرم خانواده بر می‌گردند، به اتاق خود رفته و سرگرم فعالیت با کامپیوتر خود و اینترنت می‌شوند؛ حتی چای، شام و صبحانه خود را روی میز کامپیوتر میل می‌کنند. کاهش یا به مفهومی دیگر فقدان گفتگوهای خانوادگی به طور حتم پس از مدتی میزان شناخت افراد خانواده را از یکدیگر کاهش می‌دهد و به کاهش میزان اعتماد اعضای خانواده به یکدیگر می‌انجامد و نتایجی منفی را در پی خواهد داشت. از طرفی این فعالیت اعضای خانواده پس از مدتی به گوشه‌گیری (به ویژه نوجوانان) می‌انجامد و رغبت به زندگی اجتماعی و تعامل خانوادگی را کاهش می‌دهد.
به طور کلی، شناخت و آگاهی در برخورد با هر گونه پدیده و فرایندی، حرف اول را در تشخیص خوبی یا بدی می‌زند. آشنایی با دنیای کامپیوتر و به خصوص اینترنت زمینه تغییر و تحول را در زندگی بشر به وجود آورده است. هر چه این شناخت بیشتر باشد، نوع و نحوه استفاده از این فناوری نیز بهتر و مطلوب‌تر خواهد بود. خانواده در نوع استفاده از اینترنت در جهت کم کردن آسیب‌ها و بالا بردن سطح آگاهی و دانش و بهره‌وری از این فناوری برای ارتقای سطح اقتصادی و اجتماعی خود، نیازمند شناخت بهتر اینترنت و فضای مجازی است تا بتواند آسیب‌های ناشی از آن را تا حد امکان در خود و در بین اعضا کاهش دهد. در ارتباط با این موضوع راهکارها و پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:
- فراهم کردن زمینه‌ها و وقت کافی برای در کنار هم بودن اعضای خانواده به طرق مختلف؛
- ایجاد فضای عاطفی و ا‌حساسی در جامعه برای جلوگیری از کمرنگ شدن وابستگی‌ها و علایق بین اعضای خانواده؛
- کاهش مطالب و متون غیر اخلاقی و غیر فرهنگی از طریق فیلتر کردن آنها، برای جلوگیری از بین رفتن حجاب بین افراد خانواده؛
- توسعه فضا و زمینه‌ها برای مسئولیت‌پذیری اعضای خانواده نسبت به یکدیگر و نسبت به سایر افراد جامعه؛
- به جود آوردن فضای اینترنتی جذاب و کنترل شده مطابق با فرهنگ و ساخت اجتماعی کشور؛
- ایجاد زمینه‌هایی در فضای اینترنتی برای حضور مشارکتی اعضای خانواده در آن و استفاده و بهره‌وری از امکانات و سرگرمی‌های مشترک.

پی‌نوشت‌ها:

1. دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس.
2.E-mail
3. Ftp
4. Telnet
4. Chat
6. Gopher
7. World wide Web
8. Usenet
9. Cyberspace
10. http://www.irantrack.com/View/net-khanevade.html
11. Ibid

منابع تحقیق:

1. آشنا، حسام‌الدین، «اینترنت و ثبات سیاسی - اجتماعی جمهوری اسلامی ایران»، مجموعه مقالات رسانه‌ها و ثبات سیاسی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1380.
2. باربر، جیمز و مایکل اسمیت، ماهیت سیاست‌گذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ترجمه حسین سیف‌زاده، تهران: انتشارات قومس، 1381.
3. جان‌پرور، محسن، بررسی تحول مفهوم مرز در دوران معاصر، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1387.
4. جوکار، مریم، نقش خانواده مسلمان در عصر جهانی شدن با تأکید بر نقش جامعه‌پذیری فرزندان، پایان‌نامه، کارشناسی ارشد، دانشگاه باقر‌العلوم، 1387.
5. حسینی، حسن، «تحلیل جامعه‌شناختی رابطه اینترنت و اعتیاد به مواد مخدر»، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال اول، شماره 3-2، بهار و تابستان 1384.
6. صدوقی، مرادعلی، تکنولوژی اطلاعات و حاکمیت ملی، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، 1382.
7. عراقچی، عباس، اینترنت عرصه‌ای جدید در تعامل فرهنگ‌ها»، مجله سیاست خارجی، سال دوازدهم، تابستان 1377.
8. کاستلز، مانوئل، جامعه شبکه‌ای و عصر اطلاعات، جلد اول، ترجمه احد عقیلیان و افشین خاکباز، انتشارات طرح نو، 1380.
9. کروبی، محمدتقی و محمدرضا صدری، «ابعاد حقوقی محیط سایبر در پرتو توسعه ملی»، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات اولین همایش حقوق فناوری اطلاعات وارتباطات کشور، تهران: انتشارات بقعه، 1384.
10. ویندال، سون و دیگران، کاربرد نظریه‌های ارتباطات (مقدمه‌ای بر ارتباطات برنامه‌ریزی شده)، ترجمه علیرضا دهقان، تهران: ا نتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1376.

1. Caplan, S. E. "Problematic internet Use and Psychosocial Well-being: Development of a theory - based cognitivebehavioral measurement instrument", Comput Hum Beh, 2002, 18: 553-75.
2. Chebbi, Prasanna, "Some Observations on Internet Addiction Disorder Research", Journal of information system Education, Washington. D. C., 2000.
3. http"//www:irantrack.com/View/net-khanevade.html.
4. Mesch, Gustavo, The Effects of Internet Use on Family Cohesiveness, Atlanta press, 2003.
5. Shields, M.K. & Beharman, R. E., "Children and Computer Technology: Analysis and Recommendations", Future children comput technology, 2000, 10 (2).
منبع مقاله :
حاجیانی، ابراهیم، (1391)، خانواده ایرانی (چالش‌ها و راهبردها)، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک، چاپ اول