علل و ریشه های نهضت مشروطیت

پرواضح است که سخن گفتن درمورد تحولات سیاسی تاریخ معاصر ایران و بررسی کم و کیف این تحولات بدلیل تنوع موضوعات و گستردگی مباحث، کاری بس دشوار است. علاوه بر این از آن جایی که تاریخ معاصر ایران در حقیقت جبهه گسترده ای از برخوردهای متقابل فرهنگ اسلامی ایران با تجددگرایی نوین غربی است پیچیدگی مسایل عصر حاضر و به ویژه ملاحظات استعماری و استکباری قدرت های بزرگ غربی بر مشکلات هرگونه تحقیقی در این رابطه می افزاید. لذا در این جزوه، سعی شده مختصراً به مسایل عمده فکری، سیاسی و اجتماعی تاریخ معاصر ایران (یعنی از مشروطیت تا انقلاب اسلامی) پرداخته شود و حتی المقدور از ذکر مطالب تکراری و غیرمفید خودداری گردد، و نیز گوشه هایی از موضوعاتی که کمتر بصورت منابع مستقلی بدان ها پرداخته شده، مورد بررسی قرار گرفته است. قابل توجه است که در بعضی موارد، جمع بندی و تنظیم مطالب بصورت فشرده و گاه تیتروار آورده شده که در این باره توضیحات بیشتر را می بایست اساتید و مربیان محترم تقبل نمایند. امید آن که مطالب این نوشتار روزنه ای به سوی شناخت زوایای تاریک تاریخ معاصر کشور اسلامی و عزیزمان گردد.

علل و ریشه های نهضت مشروطیت

الف: نفوذ فکری اروپا:

توجه قدرت های بزرگ اروپا (انگلیس و فرانسه و روس) به ایران بر اثر اشغال مصر توسط ناپلئون و دست یابی وی به هند و هم چنین اقدامات عباس میرزا و هم کارش میرزا ابوالقاسم قائم مبنی بر اصلاحات به شیوه نو و نوگرایی، اعزام دانشجو به خارج و ایجاد نظام ارتش نوین و تأسیس چاپ-خانه در تبریز و همین طور اقدامات بعدی و اصلاحی امیرکبیر، از مهمترین مسایلی است که در ارتباط با نفوذ فکری و نوگرایی ایران مطرح است که به تفکیک ذیلاً بدان ها اشاره می گردد:
1. ایجاد چهار کشور مشروطه در اروپا بر اثر جنگ های فیمابین آنها: دانمارک در 1864 م، اتریش و مجارستان در 1869، آلمان 1871 و جمهوری فرانسه 1875.
2. بروز جنگ ها و جنبش های ملی در کشورهای بالکان و زاده شدن رومانی بر اثر جنگ میان روس و عثمانی در 1878 م.
3. قوامین "اصلاحات" و تنظیم دومین قانون حق رأی (انتخابات) در انگلستان.
4. ایتالیا: ایجاد اتحادیه ای مشتمل بر قانون اساسی واحد و تأسیس دولت پادشاهی پس از شورش های خونین در 70-1859 در ایتالیا.
5. ترکیه (عثمانی): تنظیم قانون اساسی توسط آزادی خواه ترک "مدحت پاشا" که منجر به انقلاب ترکان جوان در 1908 شد.
6. انقلاب 1905 م روسیه و تأثیر آن بر کشورهای آسیایی و اختلاف بین لنین وپلخانوف در 1903 که به ترتیب آنها خواهان انقلاب مارکسیستی و رژیم دمکراسی به سبک غربی بودند و هم چنین تنظیم بیانیه ای توسط "ویت" که خواهان آزادی اساسی در روسیه شده اند.

ب: نفوذ فکری آسیا و افریقا در نهضت مشروطه:

1. مصر: ایجاد تغییرات اساسی در سیستم قانون اساسی مصر در سراسر قرن 19 از اشغال نظامی مصر توسط ناپلئون به بعد شامل: تأسیس دیوان، مجلس الشوری توسط محمدعلی خدیو در 1829 م، مجلس الشورای النواب بوسیله خدیو اسماعیل در 1860 و 1866 م، تأسیس مجلس التطار بوسیله اسماعیل در 1878 م، نوشتن و تصویب قانون اساسی توسط انگلیسی ها برای مصر که تا جنگ اول جهانی به قوت خود باقی بود، شاهد بودن روشن گرانی ایرانی در مصر و چاپ روزنامه های حکمت 1892 و ثریا 1898 م و پرورش در 1900 میلادی.
2. هندوستان: تدوین قانون اساسی در 1857 بر اثر شورش هندو و تصویب آن در 1858م که به موجب آن کمپانی هند شرقی منحل اعلام شد. در 1861 قانون شورای هند نوشته شد و بدنبال آن در 1885 م کنگره ملی هند تأسیس گردید. در آن ایام بعضی رجال ایرانی در هند شاهد بر این جریانات بودند مثل نصرالله ملک المتکلمین از رهبران مشروطه ایران که کتاب من الخلق الی الحق را در هند نوشته است.
3. ژاپن: دست یابی به مشروطه با صلح و صفا در طی 9 سال از 1881-1889م و نهایتاً تصویب قانون اساسی ژاپن که به نظر نمی رسد با ایران رابطه ای داشته باشد.
4. چین: دست زدن به یک سری اصلاحات داخلی توسط دانشمندان و روشن فکران و کارکنان بلندپایه دولت پس از جنگ با ژاپن در سالهای 95-1894م.
عزیمت حاج سیاح به چین پیش از سال 1877 و امین السلطان در 1903 که از جمله همراهانش مهدی تقی-خان هدایت بود که در خاطراتش از انجمن های فراماسونری چین سخن می گوید.

ج- علل و عوامل نهضت مشروطیت از نظر نویسندگان و مورخان:

1. نویسندگان و مورخان ایرانی:
* ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان:
- ریشه انقلاب انحصار دخانیات در زمان ناصرالدین شاه.
- تأثیر خطابه ها و نوشته های سیدجمال الدین اسدآبادی.
- تأثیر سیدجمال بر روشن فکرانی چون شیخ احمد روحی، میرزا آقا خان کرمانی و میرزاحسین خان خبیرالملک و تأثیرات میرزا ملکم خان عضو وزارت خارجه و نماینده سیاسی ایران در فرانسه و ایتالیا، نوشتن روزنامه قانون و هم چنین میرزاعلی خان امین الدوله.
- نقش برخی روحانیون وعاظ و روزنامه نویسان.
* احمد کسروی در تاریخ مشروط ایران:
- تأثیر شکست های ایران در برابر روس و انگلیس و رقابت سیاسی آن دو مقدمه بیداری بود.
- اقدامات اصلاحی حاجی میرزا حسین خان سپهسالار (مشیرالدوله) و سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزا ملکم خان.
- آغاز بیداری در قضیه تنباکو است.
- نقش دبستان ها و روزنامه ها در بیداری افکار مردم و روزنامه های فارسی زبان "اختر" چاپ استانبول و "غیرت و جمعیت" و ستودن نویسندگان آن ها و ذکر خدمات میرزاحسن رشدیه
- مسأله وام های دولت از روس و انگلیس و رنجش مردم از مستشاران بلژیکی.
- ذکر اقدامات کسانی چون عبدالکریم طالبوف (نویسنده کتاب های احمد و مسالک المحسنین) و روزنامه هایی چون حبل المتین و کتاب هایی چون "سیاحتنامه ابراهیم بیگ"
* مهدی ملک زاده در کتاب زندگانی ملک التکلمین زیر عنوان عوامل مؤثر در پیدایش مشروطه:
- علاوه بر مسایلی که ناظم الاسلام و کسروی در کتب خود آورده اند موارد ذیل اشاره می شود:
- تأثیر قتل ناصرالدین شاه بدست میرزا رضا کرمانی که نتیجه اش ریشه کن شدت درخت استبداد کهن بود.
- تأثیر نشر روزنامه ثریا با مدت کوتاه عمر خود در قاهره.
- عزل میرزا علی اصغرخان اتابک سرسلسله ی مستبدین و صدارت امین الدوله و زمزمه تأسیس عدالت-خوانه.
- تأثیر نهضت های انقلابی روسیه در ریشه کنی اساس استبداد تزارها و هم کاری آزادی خواهان قفقاز با ایرانی ها.
- ترقیات سریع ژاپن در سایه مشروطیت، عدالت و قانون.
- هجوم نیروهای انگلستان به سرزمین ترانسوال و مقاومت شدید مردم آنجا (در آفریقای جنوبی) هم چنین برانگیختن اعجاب همگان و تحسین همه ملل دنیا نسبت به مردم غیور ترانسوال.
- تأثیر جنگ روسیه و ژاپن از مهمترین علل بیداری ایرانیان.
2. نظر نویسندگان و مورخان خارجی:
* ادوارد براون (انگلیسی) در کتابِ "انقلاب ایران":
- اکثر مطالب و عللی را که ناظم الاسلام ذکر کرده را در کتابش نقل کرده است.
- نقل مطالبی درباره اعطای امتیاز تنباکو و اقدامات سیدجمال و قتل ناصرالدین شاه و تأثیر آن.
- تقسیم عناصر مؤثر در انقلاب به دو دسته ملیّون و مشروطه طلبان که ملیون ضمن مخالفت با دربار خواهان حاکمیت مطلق ملی و سلب اختیار از مقام سلطنت بوده در حالی که مشروطه طلبان بقای سلطنت را می خواستند.
* سرپرستی سایکس در "تاریخ ایران"، زیر عنوان اعطای مشروطه:
- تأسیس خطوط تلگرافی توسط مأموران انگلیس و تماس آنها با مردم ایران مهمترین منشأ مشروطه-خواهی.
- اشاره به نقش مبلغان مذهبی انگلیسی و آمریکایی و تعلیمات آنان به هزاران جوان دختر و پسر ایرانی.
- تأسیس دارالفنون در ترویج فرهنگ اروپا و آمدن هیأت های نظامی اروپا به ایران.
- بطور غیرمستقیم مهمترین عامل مشروطه خواهی ایران، وجود بریتانیای کبیر است.
- وجود سیدجمال و میرزاملکم خان و نقش آنها را ذکر کرده و تماماً از براون اقتباس کرده.
- قضیه جنبش های قبل از مشروطه را از کتاب "آبی" نقل کرده و اقدامات اتابک و سیاست وی و یارانش و حمایت شاه از وی را ذکر نموده است.
* م. پاولویچ تریاس. ایرانسکی در کتاب "انقلاب مشروطیت ایران" یا سه مقاله درباره انقلاب مشروطیت مترجم م.هوشیار:
- تجزیه و تحلیل انقلاب را بیشتر بر پایه های مسایل اقتصادی اجتماعی قرار داده و آن را علت اساسی دانسته است.
- وضعیت بر اقتصادی کشور و سیه روزی دهقانان و مالیات های سنگین منجلمه مالیات بر درآمد و مالیات بر ارث که بی سابقه بوده هم چنین ذکر بی عدالتی ها و ستمگری مالکان و مباشران به دهقانان.
- در این کتاب به نقش بختیاری ها در دولت انگلیس در انقلاب و نیز رُل منفی دولت تزاری روسیه و بریگاد قزاق به عنوان تکیه گاه ارتجاع اشاره شده است.
- نویسنده در بخش دوم کتاب به اهمیت سوق الجیشی ایران و توجه زمامداران بورژوازی به این کشور و تشریح لغو امتیاز تنباکو و رویتر می پردازد و جنگ روس و ژاپن و انقلاب روسیه از عوامل مؤثر در انقلاب می داند.
- نویسنده در بخش سوم کتاب به اصول گمرکی مساعد به حال سرمایه خارجی، امتیازات وام های خارجی، دیویزیون قزاق یا مستشاران و فرماندهان بیگانه و کاپیتولاسیون و غیره اشاره می کند که باعث شورش مردم، فئودال ها، تجار و کارگران و روحانیون علیه حاکمیت شاه شده است.
* م.س. ایوانف در کتاب "تاریخ نوین ایران"- ترجمه ح.قائم پناه:
- تسلط مناسبات فئودالی در اقتصاد ایران
- خودسری و ستمگری محافل حاکمه شاه، فئودال ها
- اسارت زدگی کشور بوسیله سرمایه های خارجی
- نارضایتی توده های وسیع مردم از جمله بازرگانانی که در اثر رقابت های خارجی زیان می دیدند، زمین داران- لیبرال و بخشی از روحانیون نیز بر شدت این نارضایتی می افزودند
- اشاره به تضادهای شدید اجتماعی درونی و اختلاف میان امپریالیست ها و …
- روابط نزدیک ایران با روسیه تزاری و متأثر شدن از انقلاب 1905 روسیه(1)

عوامل و علل داخلی و خارجی در دیدی کلی:

الف- عوامل خارجی:
1. شکست یک دولت اروپایی غیرمشروطه یعنی روسیه از یک کشور آسیایی مشروطه یعنی ژاپن.
2. مقاومت دلاورانه بوئرها در ترونسوال، آفریقای جنوبی، بر ضد انگلیس در جنگ های 1902-1899.
3. رقابت قدرت هایی چون انگلیس و روس و از طرفی برخورد سودجویانه و سوداگرایان آنها با ایران… انگلستان در آغاز از تغییر رژیم کهن ایران اندکی پشتیبانی کرد تا از استعمار و دخالت های مستقیم روس ها به سود خود بکاهد ولی پس از قرارداد 1907، روس و انگلیس در از میان بردن انقلاب مشروطه با یک دیگر سخت هم کاری کردند.
ب- عوامل داخلی:
1. تأسیس انجمن های سری و فراماسونری در ایران، 2. پدید آمدن مدارس بوسیله میسیونرهای مذهبی خارجی، 3. الغاء امتیاز تنباکو 1891م 1303، 4. قتل ناصرالدین شاه توسط میرزارضا کرمانی، 5. گسترش نشریات و روزنامه های ضددولتی، 6. همه گیر شدن نارضایتی از حکومت در میان مردم و علما مذهبی.(2)

احزاب سیاسی دوران مشروطیت

در سال اول فتح تهران 1327 هـ.ق دو حزب بنام های حزب انقلابی و دیگری اعتدالی بوجود آمد. پس از افتتاح مجلس دوم این دو حزب به نام دمکرات عامیون و اجتماعیون اعتدالیون به مجلس معرفی شدند. وجود احزاب دیگری چون "ترقی و اتفاق" به دلیل عدم اهمیت سیاسی در مجلس نماینده نداشتند. در این جا بطور خلاصه و فشرده به مشخصات و اهمّ فعالیت های دو حزب فوق الذکر می پردازیم:
الف- حزبِ دمکرات عامیون یا اجتماعیون عامیون:
- تئوریسین حزب رسول زاده که مارکسیست می باشد و حامی و تقویت کننده آن سیدحسن تقی زاده ی معروف بود.
- روزنامه ای بنام "ایران نو" داشتند.
- اعتقادیات حزب عبارت از دو مورد عمده بود:
1. آمیخته ای از اعتقادات اسلامی و سوسیالیزم.
2. جدایی دین از سیاست.
این حزب گاهی متمایل به انگلیس و آلمان و گاهی نیز روسیه بود و بطور کلی نه طبقه حاکمه از آن ها حمایت می کرد و نه مردم، ولی دارای تشکیلات نسبتاً قوی بود.
ب- حزب اجتماعیون اعتدالیون:
- مبنای حرکت اعتدال اسلامی بود.
- بیشتر سعی این حزب مبارزه با سیاست تند دمکرات ها بود.
- اشخاصی چون سپهسالار، سردار محیی (یکی از مجاهدین گیلان)، ستارخان و باقرخان و آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی از آن پشتیبانی می کردند.

پی نوشتها:

1. ورهرام، سازمان های اداری و سیاسی عصر قاجار، تهران چاپ اول، ص 316-300
2. حایری، تشیع و مشروطیت، ص 55 و 54