نهج‌البلاغه از منظر دانشمندان بلاغت

نهج‌البلاغه یادگار گران‏سنگ و بسیار پربهره پیشوای سخن‏وران از قدیم‏ترین روزگار تا به امروز قلم و اندیشه بسیاری از صاحب‏نظران را متوجه خود گردانیده است.سخن‏شناسان و بزرگان ادب عربی از زمان رواج کتاب و اندکی پیش از آن ـ که سخنان علوی به طور فقره‏هایی پراکنده در دسترس عموم بود ـ سخت شیفته آن شدند و همانند قد آن از جنبه‏های گوناگون بلاغی و ادبی به باز نمودن آن پرداختند که پی‏آمد آن کاوش‏ها، اشارات آشکاری است که تاکنون بر نهج‌البلاغه و گوینده بزرگوار آن وارد شده است.(1)
در این مجال کوتاه سعی شده است تا با بهره‏گیری از سخنان شیفتگان بلاغتِ نهج‌البلاغه نمی از یم و حقّی از حقوق بی‏شمار کتاب و دارنده بزرگوار آن گذارده آید که به تعبیر مولوی:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

تعریف بلاغت

علمای سخن بلاغت را چنین تعریف کرده‏اند:
«بلاغت عبارت است از مطابقت مقال با مقتضای حال، یعنی اگر شرایط و موقعیّت، طول کلام را اقتضا نماید سخن‏ور باید گفتار خود را طولانی کند و نیز هنگامی که کوتاهی سخن بایسته است، بد کم‏گویی بسنده نماید.»(2)
بنابراین «بلیغ کسی است که سخن را پیرایه بندد و دراز گوید آنجا که باید و کوتاه سازد و لفظ وی ساده بود، آنجا که دراز گفتن و پیرایه بستن لفظ را نشاید.»(3)
درباره بلاغت و آیین آن تعاریف دیگری نیز ارائه شده است. شیخ بهایی در کتاب اسرارالبلاغه می‏گوید:
«بلاغت آن است که مربوط به معنا شود. در حالی که فصاحت به لفظ، و ایجاز به هر دو دلالت می‏کند.»(4)
عبدالحمید بن یحیی عامری که می‏گویند کتابت عربی بدو آغاز شد،(5) بلاغت را این چنین تعریف می‏کند:
البلاغةُ ما فَهْمِتَهُ العامّةَ و رَضیتهُ الخاصّةُ.
«سخن بلیغ آن است که عوام بفهمند و خواص بپسندند.»(6)
بلاغت را باید با گفتار امام تعریف و توصیف نمود و از آنجا که یگانه راهنمای حضرت در ایراد سخنان بلیغ و پرمایه قرآن مجید بوده لذا اثرپذیری «برادر قرآن» از کتاب الهی و به تبع آن قوت و استحکام کلام علوی از گذشته تا به امروز، همچنان قولی استوار و انکار ناشدنی برجای مانده است. پیامبر اکرم می‏فرماید: علیّ مَعَ القرآن والقرآنُ مَعَ علی. «علی علیه‏السلام با قرآن است و قرآن با علی علیه‏السلام است.»(7)
سیّدرضی رحمه‏الله ، نخستین جامعه سخنان علی علیه‏السلام ، در مقدمه مجموعه خود که به «نهج‌البلاغه» موسوم است به این نکته اشارت دارد که وی در گام نخست همّ خود را برای جمع‏آوری خُطب و نامه‏هایی مصروف داشته که از درجه شیوایی و بلاغت برخوردار بوده‏اند.
نکته مهم دیگر ـ که بیشتر به کار جست‏وجوگران سایر کلام علوی به جز نهج‌البلاغه می‏آید ـ این است که سید رضی در کتاب خود کمیّت سخنان نقل شده و منسوب به علی علیه‏السلام را بیشتر از اقوال مهجور و یا فراموش شده حضرت در اوراق دیگر تاریخی نمی‏داند.
وی در مقدّمه مبسوط نهج‌البلاغه می‏گوید:
«بعید می‏دانم سخنانی که به دستم نرسیده، زیادتر از سخنانی باشد که آن‏ها را در کتاب خود آورده‏ام.»(8)
بنابراین نهج‌البلاغه مجموعه‏ای است معتبر که از نظر مؤلّف آن در نگاه اوّل بر میزان فصاحت و شیوایی سخن امیرمؤمنان دلالت دارد و این‏که سایر پژوهندگانِ مِلل و نحل به این درّ گران‏مایه تازی صرفا از دیدگاه‏هایی از قبیل: بینش توحیدی، حکومت و سیاست، تاریخ و عبرت، احکام و مردم‏شناسی و مسایل دیگر نگریسته‏اند، غیر از اشاره بر عظمت و شکوه این کتاب ارجمند چیزی دیگر نمی‏تواند باشد.
این مجموعه ارزشمند از همان سال تألیف کتاب (سال 400 هجری) و دو سده پیش‏تر از آن بسان مروارید پراکنده و به صورت اوراق نامنظم در دسترس علاقه‏مندان ادب و جویندگان فضیلت بوده است.
ابن واضح در کتاب «مشاکلَةُ النّاسِ لِزمانِهِمْ» که آن را اندکی قبل از نهج‌البلاغه نوشته است، می‏نویسد:
«علی علیه‏السلام چهارصد خطبه دارد که در میان ما رایج است و مردم در سخنرانی‏ها از آن‏ها استفاده می‏کنند.»(9)
هنگامی که از عبدالحمید کاتب پرسیدند که: فصاحت را از که آموختی؟ بدون درنگ گفت:
«هفتاد خطبه از خطبه‏های اصلع(10) را از بر کردم و این خطبه‏ها پی در پی در ذهن من چون چشمه‏ای جوشید.»(11)
ابن‏نباته می‏گوید:
«از خطابه‏ها گنجی از بر کردم که هرچه از آن بردارم نمی‏کاهد و افزون می‏شود و بیش‏تر آنچه از بر کردم یک‏صدر فصل از سخنان علی‏بن ابی‏طالب علیه‏السلام است.»(12)
سیّدرضی، جامع نیک‏اندیش نهج‌البلاغه، از امیرالمؤمنین به عنوان سرچشمه فصاحت و منشاء بلاغت یاد می‏کند و معتقد است که آیین و اسرار سخن‏وری از وی گرفته شده است.(13)
ابوعثمان جاحظ (متوفی 255 ه.) که او را یکی از امامان چهارگانه ادبیات عرب شمرده‏اند و علی بن حسین مسعودی هم وی را فصیح‏ترین نویسندگان پیشین دانسته(14)، پس از نوشتن این قسمت از سخنان امام «قیمَةُ کُلِّ إمرءٍ ما یُحْسِنْهُ»(15) (ارزش آدمی به اندازه دانش و سودمندی اوست) چنین می‏گوید:
«اگر از این کتاب فقط همین جمله را داشتیم، آن را شافی، کافی و بسنده می‏یافتیم. بلکه آن را افزون از کفایت و منتهی به غایت می‏دیدیم و نیکوترین سخن آن است که اندک آن تو را از بسیار بی‏نیاز کند و معنی آن در ظاهر لفظ باشد.»(16)
عبدالمسیح انطاکی از استاد خود نقل می‏کند که می‏گفت:
«من در نویسندگی ورزیده نشدم مگر با تفحص در قرآن و نهج‌البلاغه. این دو کتاب با عظمت گنج شایگان زبان عربی و ذخیره مهمی برای طالبان علوم ادبی است.»(17)
دکتر ذکّی نجیب، متخصص در ادبیات عرب، معتقد است:
«هنگامی که به همین منتخب سخنان امام علی علیه‏السلام که شریف رضی برگزیده و به آن نام نهج‌البلاغه نهاده است، به دقت بنگریم، بی‏گمان خود را در برابر دنیایی از شگفتی به تعبیر و ژرفای معنی حیرت‏زده می‏یابیم.(18)
جاحظ در کتاب «البیان و التبیین» هنگامی که می‏خواهد درباره سخن‏وری صعصعة‏بن صوحان که از یاران امام و از خطبای معروف صدر اسلام است بحث نماید، می‏نویسد:
«از هر دلیلی برتر بر سخن‏وری او این است که علی علیه‏السلام گاهی می‏نشست و از او می‏خواست تا برایش سخنرانی کند.»(19)
برای این‏که مقام صعصعة بن صوحان در سخن‏وری بهتر مشخص شود، نمونه‏ای از کلام او را می‏آوریم. هنگامی که امیرالمؤمنین پس از قتل خلیفه سوم به منصب خلافت نشست، صعصعه به خدمت او آمد و چنین گفت:
زَیَّنْتَ الخلافَةَ وَ ما زانَتْکَ وَ رَفَعْتَها وَ ما رَفَعَتْکَ وَ هِیَ الیکَ أحْوَجُ منکَ إلیها.(20)
یعنی: «تو ـ با قبول خلافت ـ بدان زینت بخشیدی، در حالی‏که خلافت تو را زینت نداد. تو خلافت را شکوه و جلالت دادی، در حالی‏که خلافت چیزی به مقام تو نیفزود. پس نیاز به خلافت به تو بیش از نیازمندی تو به آن است!»
و برای همین است که در نهج‌البلاغه از صعصعة بن صوحان با تعبیر: «هذا الخطیبُ الشَّحشحُ» یادآوری نشده است.(21)
ابو مخنَف لوط بن یحیی (متوفی 157 ه.) از حارث اعور که از شرکت‏کنندگان در جنگ صفیّن بود، نقل می‏کند که می‏گفت:
«به خدا قسم علی را دیدم که در حال نشسته همچون ایستاده و در حال جنگ همچون روزگار صلح خطبه می‏داند.»(22)
شمس‏الدین حنفی مشهور به ابن‏الجوزی درباره سخن‏وری صاحب نهج‌البلاغه می‏گوید:
علی علیه‏السلام کلماتی را بر زبان می‏آورد که سرشار از عصمت بود. این کلمات به گوش هر کس برسد او را به حیرت و شگفتی دچار می‏سازد. خدا در سخن گفتن نعمتی به وی ارزانی داشته است که توانسته حلاوت و ملاحت را یک‏جا گرد آورد و سحر بیان و زیبایی را با هم درآمیزد. این گفتار سخن‏وران را به ناتوانی می‏اندازد و گوی سبقت را از همه مسابقه‏دهندگان می‏رباید.»(23)
دکتر ذکّی مبارک در کتاب «عَبقرّیة الشَّریف الرَّشی» می‏نویسد: «من معتقدم که دقت و بررسی در نهج‌البلاغه به انسان مردانگی و شهامت و بزرگی روح می‏بخشد و چرا که از روح بزرگی سرچشمه گرفته که در برابر مشکلات و حوادث با قدرت شیران مقابله کرده است.»(24)
عباس محمود العقاد که خود یکی از بزرگ‏ترین نویسندگان معاصر مصری به شمار می‏آید و در «عبقریةُ الامام» درباره سخنان علی علیه‏السلام چنین آورده است:
«نهج‌البلاغه چشمه جوشانی است از آیات توحید و حکمت الهی که آگاهی بحث کنندگان در عقاید و اصول خداشناسی و توحید را گسترش می‏دهد.»(25)
دکتر طه حسین و نویسنده پرکار و دانشور و در یکی از سخنان خود پس از نقل کلامی از علی علیه‏السلام در پاسخ مردی که در واقعه جمل - درباره قضاوت میان طرفین جنگ - دچار تردید شده بود و می‏گوید:
«من پس از وحی و سخن خدا و جوابی شیواتر و باشکوه‏تر از این جواب ندیده و نمی‏شناسم.»(26)
توصیف واقعه را از زبان همین صاحب‏نظر در کتاب سودمند «علی و فرزندان» باز می‏جوییم:
«در یکی از روزها مردی از وی پرسید که: آیا ممکن است عایشه و طلحه و زبیر بر باطل یک سخن شوند؟ علی گفت: «چنان می‏نماید که امر بر تو مشتبه شده است و این را بدان که حق و باطل را ترازو و خرد آدمی است. حق را بشناس نا اهل حق را بازشناسی و باطل را بشناس تا اهل باطل را شناخته باشی.» و من پاسخی نیکوتر از این پاسخ نمی‏یابم که هرکس را هر اندازه پایگاه بلند داشته باشد، نمی‏داند. و پس از آن‏که وحی خاموش شد و خبر آسمان بریده گشت، هرگز پاسخی بهتر از این بر آن پرسش نمی‏شد داد.»(27)
علی‏الجندی، رئیس دانشکده علوم دانشگاه قاهره، در مقدّمه کتاب «علیّ بن ابیطالب، شِعرُهُ و حِکَمُهُ» درباره نثر شیوای علی علیه‏السلام چنین تعبیری دارد:
«نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می‏افکند در این سخنان هست و از نظر سجع چنان منظوم است که می‏توان آن را «شعر منثور» نامید.(28)
محمّدبن طلحه شافعی هم می‏گوید:
«فصاحت به وی منسوب است. بلاغت از وجود او سرچشمه می‏گیرد و براعت از کلام او برمی‏آید و علوم معانی و بیان غریزه‏ای است در وجود او.»(29)
جرج جرداق، نویسنده صاحب‏نظر مسیحی، در کتاب ارزشمند «الامامُ علی علیه‏السلام ، صَوتُ العدالةُ الانسانیه» درباره نهج‌البلاغه چنین گفتار دارد:
«سخن حضرت در بلاغت فوق بلاغت‏هاست. قرآنی است که از مقام خود اندکی پایین آمده و سخنی است که تمام زیبایی‏های زبان عرب را در گذشته و آینده در خود جای داده است.»(30)
علّامه محقّق، میرزا حبیب‏اللّه خویی، در «منهاجُ البراعَة فی شَرحِ نهج‌البلاغه» با استناد به قوّه بلاغت حضرت، وی را پیشوای مردمان می‏داند:
«با توجه به این‏که علی علیه‏السلام یگانه پیشتاز میدان بلاغت است، پس سزاوار است که سخنان او پیشوای همه سخنان باشد، همانگونه که خودش امام و پیشوای مردمان است.»(31)
شیخ محمّد عبده، مفتی اعظم مصر، نیز این چنین خود را به قافله شیفتگان بلاغت علی علیه‏السلام رسانیده است: «همه دانشمندان و آگاهان به زبان عرب معتقدند که سخن علی علیه‏السلام پس از کلام خدا و پیامبرش از لحاظ بلاغت برترین، در جوهر و مایه، پربارترین، در شیوه و سبک، بلندترین و در معنی جامع‏ترین کلام است.»(32)
عزّالدین ابن ابی الحدید مدائنی (586 ـ 655 ه.) نهج‌البلاغه‏شناس و شارح والا مقام معتزلی است که الحق بر بیشتر شارحان نهج‌البلاغه فضل تقدّم و برتری مقام دارد. این محقّق صاحب‏نظر در کتاب 20 جلدی خود سخنان بسیاری درباره عظمت گفتار علی علیه‏السلام ـ هرچند به طور پراکنده ـ آورده است.
وی در مقدمه کتاب می‏نویسد:
«علی پیشوای اهل فصاحت و سیّد ارباب بلاغت است. سخن وی فروتر از کلام خالق و فراتر از سخن مخلوق است و مردم گفتن و نوشتن را از وی آموخته‏اند.»(33)
این نام آشنای عالم نهج‌البلاغه‏شناسی در جاهای مختلف کتاب خود سخنان عمیق و بنیادین امیرمؤمنان را ستوده و به فراخور کلام بر صلابت آنها پای فشرده است. از جمله در جلد چهاردهم کتاب در شرح نامه امام به عبدالله بن عباس، که پس از شهادت محمّد بن ابی‏بکر نوشته شده، می‏گوید:
«فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را به دست این مرد داده ومهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا کن، یکی پس از دیگری می‏آیند و در اختیار او قرار می‏گیرند، مانند چشمه‏ای که خود به خود و بدون زحمت از زمین بجوشد. سبحان اللّه! جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می‏شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است اما سخنانش در حکمت نظری بالای سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است، با اهل احکمت عملی معاشرت ننموده اما از سقراط بالاتر رفته است. میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است زیرا مردم مکه تاجر پیشه بودند و با جنگ میانه‏ای نداشتند، اما شجاع‏ترین بشری از کار درآمد که بر روی زمین راه رفته است. این مرد فصیح‏تر از سحبان بن و أمل و قبسّ بن ساعده از کار درآمد و حال آن‏که قریش که قبیله او بودند، افصح عرب نبودند.»(34)
ابن ابی‏الحدید هم چنین پس از نقطه خطبه 221 (الهکم التکاثر) و آوردن گفتاری درباره برزخ می‏نویسد:
«اگر تمام فصیحان عرب در مجلسی اجتماع کنند و این بخش از خطبه بر آن‏ها خوانده شود، سزاوار است که بر آن سجده کنند. هم‏چنان که روایت کرده‏اند هنگامی که شعرای عرب شعر معروف، «عدیّ بن رقاع» (قَلَم أصابَ مِنَ الدّواة مِدادَها...» را شنیدند، بر آن سجده کردند و چون از علّت آن سؤال شد، گفتند:
«ما محمل سجودِ شعر را می‏شناسیم، هم چنانکه شما محل سجود قرآن را می‏شناسید!»
سپس اضافه می‏کند:
«به خدا قسم من این خطبه را از پنجاه سال پیش تاکنون بیش از هزار بار خوانده‏ام و پس از هر بار خواندن ترس و وحشت عمیقی تمام وجودم را دربرگرفت هر زمان در محتوای آن دقت کردم به یاد مردگان از خانواده و دوستانم افتادم و چنان پنداشتم که من همان کسی هستم که امام در لابه‏لای این خطبه توصیف می‏کند.»(35)
در جایی دیگر هنگامی که به مقایسه اجمالی میان بخشی از کلام علی علیه‏السلام با سخنان معروف ابن نباته، خطیب قرن چهارم، می‏پردازد، نظر خود را چنی ابراز می‏دارد:
«آگاهان به علم فصاحت و بلاغت اگر به این گفتار علی علیه‏السلام به دیده انصاف بنگرید، می‏دانند که یک سطر از نهج‌البلاغه با هزار سطر از سخنان معروف ابن‏نباته برابر است.»(36)
باز زمانی که یکی‏ازخطابه‏های معروف‏ابن نباته را در زمینه جهاد نقل می‏کند که با این جمله از کلام علی علیه‏السلام آراسته شده:
سما غُزِی قومٌ فی عُقرِ دارهم الاّ ذلّوا»(37) (هیچ قومی و ملّتی در درون خانه خود مورد هجوم واقع نشدند، مگر آن‏که ذلیل گشتند.»، چنین می‏نویسد:
«به این جمله بنگر! و ببین چگونه از میان تمام خطبه ابن نباته فریاد می‏کشد! این سخن فریاد بلاغت و شیوایی‏اش را به شنونده خود اعلام می‏دارد. چه، از معدنی غیر از معدن دیگر خطبه‏ها برخاسته است. به خدا سوگند همین یک جمله چنان خطبه ابن‏نباته را آراسته که یک آیه از قران یک خطبه معمولی را می‏آراید.»(38)
ابن ابی الحدید سخنی را هم از معاوبه بن ابی سفیان نقل می‏کند که در جای خود شنیدنی و درخور عنایت است:
روزی محفنِ بن ابی محفن به نزد معاویه آمد و گفت: «از پیش کُند زبان‏ترین مردم به پیش تو آمدم. و غرضش علی علیه‏السلام بود. معاویه گفت: وای بر تو! چگونه ممکن است عی کُند زبان‏ترین مردم باشد؟ به خدا جز او کسی آیین فصاحت را به قریش نیاموخته است.»(39)
شَهِدَ الأنامُ بِفَضْلِهِ حَتَّی العِدی
والْفَضْلُ ما شَهِدَتْ بِهِ الأَعْدا(40)
«به بزرگی و فضیلت او همه مردم حتی دشمن گواهی داد. و فضیلت آن است که دشمنان به آن گواهی دهند.»
امیرالمؤمنین بهتر از هر کس به برتری مقامِ خود و خاندانش در فنّ سخن‏وری اشارت نموده است:
اِنَّا لَأَمَراءِ الکلامِ، وَفینا تَنَشَّبَتْ عُروُقُهُ وَ عَلَیْنا تَهَدَّلَتْ غُضُونهُ.(41)
«ما امیران سپاه سنخیم. ریشه درخت سخن در میان ما دویده و محکم شده و شاخه‏هایش بر سر ما ریخته است.»

پی‏نوشت‏ها

* ـ شماره خطبه‏ها و نامه‏ها و کلمات قصار از نهج‌البلاغه دکتر صبحی صالح، چاپ بیروت، نقل شده است و در صورت استفاهد از نسخه‏ای دیگر بدان اشاره خواهد شد.
1ـ علّامه طباطبایی می‏نویسد:
«بحث‏هایی که درباره شخصیت امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام انجام گرفته و کتاب‏هایی که پیروان مذاهب و سایر کنجکاوان در این‏باره نوشته‏اند، درباره هیچ یک از شخصیت‏های تاریخ اتفاق نیفتاده است.»
(شیعه در اسلام، محمدحسین طباطبایی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1351، ص 128) همچنین در بررسی کتاب‏شناسی نهج‌البلاغه باید گفت که تا این زمان حدود 800 کتاب شرح و توضیح و ترجمه درباره نهج‌البلاغه و صاحب آن به رشته تحریر درآمده است.
برای اطلاع بیشتر، ر. ک:
ـ الف. کتاب‏شناسی نهج‌البلاغه، نوشته رضا استادی
ب. مقاله وزین «کتاب‏شناسی نهج‌البلاغه» به قلم محمّدمهدی علیقلی (مندرج در ویژه‏نامه میراث جاویدان، سال هفتم، شماره 25ـ 26)
2ـ نهج‌البلاغه از کیست؟ محمدحسن آل‏یاسین، ترجمه محمود عابدی، بنیاد نهج‌البلاغه، تهران، 1360، ص 37
3ـ نهج‌البلاغه، ترجمه سیّدجعفر شهیدی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1374، ص «ط»
4ـ ادبیات و تعهد در اسلام، محمّدرضا حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1373، ص 79
5ـ «بُدئَتِ الکِتابةُ بِعَبْدِ الحمید و خُتِمَتْ بابْنِ العمید.» یتیمة الدَّهر، ابو منصور ثعالبی، به تحقیق محمّد محی‏الدّین عبدالحمید، مکتبةُ التّجاریه، قاهره، ج 3، ص 154 و تاریخ ادبیات ایران، ذبیح‏اللّه صفا، خلاصه جلد اوّل و دوم، ققنوس، تهران، 1377، ص 57
6ـ ادبیات و تعهد در اسلام، محمدّرضا حکیمی، ص 79
7ـ علی علیه‏السلام اسوه زندگی، محمّدحسین بروجردی، سلمان فارسی، قم، 1372، ص 7 (به نقل ک ینابیع المودّة، ج 1، ص 90)
8ـ نهج‌البلاغه، ص 360
9ـ پیام امام، مکارم شیرازی و همکاران، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1375، ج 1، ص 58
10ـ اَصْلَع: یعنی کسی که موی پیش سر او ریخته است و مقصود گوینده علی علیه‏السلام می‏باشد.
11ـ12ـ شرح‏نهج‌البلاغه، ابن‏ابی‏الحدید،به‏تحقیق‏محمّدابوالفضل ابراهیم، دارُاحیاءِ الکتب العربیّه، قاهره، 1358 ه.، ج 1، ص 24
13ـ نهج‌البلاغه، ص 34
14ـ مروج الذهب، حسین بن علی مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1374، ج 2، ص 596
15ـ نهج‌البلاغه، کلمات قصار، شماره 81
16ـ نهج‌البلاغه، ترجمه سیّد جعفر شهیدی، ص «ح». (به نقل: البیانُ و التبیین، ج 1، ص 83)
17ـ فاتح خیبر، محمّد مقیمی، مؤسسّه مطبوعاتی معراجی، تهران، 1349، ص 136
18ـ نهج‌البلاغه از کیست؟ محمدحسن آل یاسین، ص 18
19ـ سیری در نهج‌البلاغه، مرتضی مطهری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1361، ص 22
20ـ تاریخ یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، مکتبه مرتضویّه، نجف 1358 ه.، ج 2، ص 179
21ـ نهج‌البلاغه، کلمات قصار، شماره 262
22ـ آشنایی با نهج‌البلاغه، محمّدمهدی جعفری، امیرکبیر، تهران، 1364، ص 57
23ـ مصادر نهج‌البلاغه و أسانیده، سیّد عبدالزهراء حسینی، موسسه الاعلمی بیروت، 1359 ه. ج 1، ص 39
24ـ25ـ پیام امام، ج 1، ص 42/ ص 43
26ـ سیری در نهج‌البلاغه، مرتضی مطهری، ص 25
27ـ علی علیه‏السلام و فرزندان، طه حسین، ترجمه احمد آرام، کانون نشر و پژوهش‏های اسلامی، تهران، 1332، ص 39
28ـ آشنایی با نهج‌البلاغه، محمّدمهدی جعفری، ص 59
29ـ مصادر نهج‌البلاغه و أسانیده، ج 1، ص 39
30ـ الامام علی علیه‏السلام ، صَوْتَ العدالةُ الانسانیه، جرج جرداق، دارالفکر عربی، بیروت، ج 1، ص 47
31ـ پیام امام، ج 1، ص 52 (به‏نقل‏از: منهاج‏البراعة،ج 1، ص 271)
32ـ نهج‌البلاغه، شرح محمّد عبده، مکتب الاعلام الاسلامی، قاهره، 1341، ص 12
33الی 36ـ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص24/ ج 14، ص 348/ ج 11، ص 153 / ج 7، ص 214
37ـ نهج‌البلاغه،خطبه 27.این‏خطبه به «جهادیّه» معروف است.
38ـ39ـ شرح نهج‌البلاغه،ابن‏ابی‏الحدید، ج2، ص84/ج1،ص24
40ـ الفصول العلّیه، شیخ عباس قمی، موسسه در راه حق، قم، 1365، ص 13
41ـ نهج‌البلاغه، خطبه 233