زندگی را در تبلوری رنگارنگ می‏یابم

پروفسور آنه ماری شیمل بی‏گمان یكی از اسلام شناسان مغرب زمین در قرن حاضر است . شیمل به مدد ذهن فعال و علاقه فراوانی كه به مشرق زمین دارد، تتبعات فراوانی در زمینه اسلام و فرهنگ مشرق زمین انجام داده است . آنچه در ادامه می‏آید سخنرانی خانم شیمل در مركز اسلامی هامبورگ است كه طی آن به چگونگی علاقه‏مندی گوته به اسلام پرداخته است . گوته یكی از بزرگان ادبیات و فرهنگ غرب است كه علاقه‏مندی وی به اسلام و فرهنگ شرق یكی از وقایع نادر در جهان ادب به شمار می‏رود . گوته، برخلاف مستشرقان كه شرق را موضوع مطالعه قرار داده‏اند، آن را طرف گفت و گو می‏داند و فاصله میان شرق و غرب را ناشی از عدم شناخت متقابل قلمداد می‏كند . سخنان شیمل درباره رابطه گوته و اسلام بسیار جالب توجه می‏نماید . در این جا گزیده‏ای از سخنان این اسلام شناس شهیر كه بهمن ماه سال گذشته رخ در نقاب خاك كشید، تقدیم می‏گردد . شاید به خاطر آورید كه حدود یك سال و نیم پیش گروهی از مسلمانان وایمار درباره مسلمان بودن گوته فتوایی صادر كردند . در این فتوا عنوان شده بود، البته كاملا مشخص نیست گوته چه گفته است، اما از منظر روحی وی مسلمان بود و باید مسلمان شناخته شود . فتوای مذكور پژوهش‏های فراوانی را در میان گوته‏پژوهان موجب شد و خانم كاتارینا ممسن (2) ، به عنوان یكی از پژوهشگران دیوان شرقی، این موضوع را مورد بررسی قرار داد . قضاوت در این زمینه ساده نیست . از این رو، نخست‏باید برای روشن شدن مطلب به این موضوع بپردازیم كه روزگار گوته چه شرایطی داشت و وی برای فهم اسلام چه امكاناتی در اختیار داشته است؟
دنیای غرب سال‏های سال با دنیای اسلام در ارتباط بوده است . برای نخستین بار قرآن در سال 1143 میلادی به زبان لاتینی در اسپانیا ترجمه شد و چهار صد سال بعد به همت لوتر در بازل انتشار یافت . موضوعات ارزشمند دیگری نیز از دنیای اسلام به دنیای غرب انتقال یافته است . ریاضیات و اعداد حساب نجوم و طب . همان گونه كه می‏دانید آثار ابن سینا تا قرن هفدهم نیز در پزشكی اروپا مورد استفاده قرار می‏گرفت و نیز موارد بسیار دیگری كه در زندگی امروز ما وارد شده‏اند و از آن انفكاك ناپذیرند . متاسفانه برخورد غرب با اسلام نقاط منفی نیز داشته است . در قرون سیزدهم و چهاردهم سعی شد از اسلام تصویری بدبینانه ارائه گردد . این تصویر دشمن گونه با تصرف وین توسط عثمانی‏ها در سال 1529 شدت یافت . در همین دوره تلاش‏های دیگری نیز برای شناخت و تعامل با مشرق زمین آغاز شد . سیاحان، بازرگانان و اطبای مغرب زمین راهی بلاد مشرق گشتند و ارمغان سفر آنان سفرنامه‏هایی بود كه مشرق زمین را با فرهنگی اعجاب‏انگیز تصویر می‏كرد . اگر بخش دوم دیوان شرقی گوته را بخوانید، در می‏یابید كه گوته تا چه اندازه آشنایی‏اش با شرق را به این سفرنامه‏ها مدیون است . (3) یكی از این سفرنامه‏ها را آدام اولئاریوس، سفیر شلسویك هلشتاین در ایران، به رشته تحریر درآورده است . اولئاریوس، علاوه بر آن، كتاب گلستان سعدی را نیز برای اولین بار به زبان آلمانی ترجمه كرد كه در سال 1654 در اختیار آلمانی زبان‏ها قرار گرفته است . ترجمه گلستان شخصیت‏بزرگ آلمانی گوتفرید هردر (4) را تحت تاثیر قرار داده به گونه‏ای كه در توصیف این اثر می‏نویسد: گلستان زیباترین غنچه‏ای است كه می‏تواند در بوستان یك پادشاه بروید .

«رابطه اروپا و مشرق زمین در قرن هجدهم‏»

قرن هجدهم و جنبش روشنگری تحولات تازه‏ای را موجب شد كه یكی از ثمرات آن آشنایی اروپاییان با زبان عربی و دیگر زبان‏های شرقی بود . از سوی دیگر، افسانه‏های هزار و یك شب به زبان‏های اروپایی ترجمه شد . این اثر بعدها الهام بخش هنرمندان غرب در آثارشان گردید و حتی تاثیر آن را می‏توان در هنر معماری نیز مشاهده كرد . از سوی دیگر، انگلیسی‏ها در سال 1757 به اولین پیروزیشان در بنگال دست‏یافتند و متصرفات خود را در هندوستان گسترش دادند . كمپانی هند شرقی مركز «فورت ویلیام‏» را برای پژوهش زبان‏های شرقی در كلكته گسترش داد . این مؤسسه در شناخت ما از مشرق زمین بسیار موثر بود; چرا كه ترجمه بسیاری از آثار فارسی و عربی را بدان مدیون هستیم .
گوته كه دوران دانشجویی خود را در اشتراسبورگ می‏گذراند، از افكار هردر بسیار متاثر شد; چرا كه هردر برای اولین بار او را متوجه مشرق زمین ساختند . در سال 1772 گوته بر آن می‏شود، در تقابل با درام ولتر (5) ، نمایشنامه‏ای تنظیم كند . البته متاسفانه از این اثر تنها دو بخش باقی مانده است .
اما باید این دو بخش را در آغاز فعالیت كاری گوته از جمله ارزشمندترین آثار وی به شمار آورد . گوته در آن روزگار 23 سال داشته و متاثر از شخصیت عظیم پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است . بدین سبب، قطعه‏ای بسیار زیبا سروده كه ما آن را امروزه «نغمه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)» می‏نامیم . این قطعه حالتی دیالوگ گونه دارد كه گفت و گویی است میان حضرت علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (علیها سلام) . گوته در این قطعه زیبا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به رودی تشبیه می‏كند كه سرچشمه‏ای بسیار كوچك دارد اما در مسیر راه خود همه چشمه‏ها و رودها را با خود همراه می‏سازد تا چون اقیانوسی بزرگ به سوی خداوند رهسپار گردد . ارائه چنین تصویری از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار شگفت‏انگیز می‏نماید . البته اقبال لاهوری نیز این شعر را به فارسی ترجمه كرده است; اما گوته و اقبال هیچ كدام نمی‏دانستند كه محدث بزرگ شیعی شیخ كلینی در قرن دهم میلادی و پیش از آن‏ها چنین تشبیهی را به كار برده است . در واقع گوته، بدون آن كه این مطالب را در جایی خوانده باشد، همان مطالبی را بیان می‏كند كه یك مسلمان به آن معتقد است .
بخش دوم نمایشنامه گوته به آیه 78 از سوره ششم قرآن باز می‏گردد كه حضرت ابراهیم با مشاهده پرستندگان ماه و خورشید و ستارگان می‏فرماید: انی لا احب الافلین:
ای قلب عاشق
خویش را به سوی آفریدگارت روانه‏ساز
اینك ای پروردگار من
تو را می‏پرستم
تویی كه همگان را دوست داری
و آنان را عاشقی
تویی كه خورشید و ماه و ستارگان را آفریدی
و زمین را و آسمان را و هستی را
كاملا روشن است كه گوته مفهوم این نیایش را به زیباترین شكل از قرآن برداشت و از زبان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان كرده است . شاید در این جا این پرسش مطرح گردد كه گوته چگونه به چنین دانشی درباره قرآن دست‏یافته است؟
گوته از سال 1772 به بعد نزدیك به چهل سال از این موضع دور بود تا این كه در سال 1814 به شكلی مجدانه به تتبع در این زمینه پرداخت . علت این گرایش مشتاقانه در دوره پایانی عمر گوته چه بود؟
یكی از این عوامل روزگار ناآرام مغرب زمین در آن دوره بود كه با جنگ‏های بناپارت در اروپا مقارن گشته بود به گونه‏ای كه گوته نیز خود در آغاز دیوان شرقی به این نكته اشارت دارد و آرزو می‏كند به شرق بگریزد و به سرزمینی كه به تعبیر او تنها ستارگان برفرازش باشند . (6)
یكی دیگر از عوامل گرایش گوته به شرق در این دوره، آثار شرق‏شناس شهیر اتریشی یوزف فرژایر فن هامر پورگشتال و به ویژه ترجمه او از دیوان حافظ است . پورگشتال كه در سال 1774 به دنیا آمده و به شرق‏شناسی پرداخته بود، با زبان‏های عربی و فارسی و تركی آشنایی داشت و مجله «مخزن الكنوز الشرقیه‏» (7) را كه نخستین مجله شرق‏شناسی اروپا به شمار می‏رود، منتشر می‏ساخت . هامر در سال 1814 ترجمه كاملی از دیوان حافظ به زبان آلمانی ارائه كرد . از این رو هجرت تازه گوته به شرق در این سال به وقوع پیوست . از آن پس گوته كوشید در خلال ماه‏ها و سال‏ها اثری بیافریند كه در سایر ملل نظیر آن را كم‏تر می‏توان مشاهده كرد .
همان گونه كه می‏دانید دیوان شرقی گوته بخش‏های مختلفی دارد: مغنی نامه، حافظ نامه، عشق نامه، ساقی نامه و ... . هر یك از این بخش‏ها نیز موضوعی خاص را بررسی می‏كنند . اما نكته‏های كه قابل تامل است، به نحوه برداشت گوته از اشعار حافظ باز می‏گردد . نحوه برداشت از اشعار حافظ در دنیای غرب دو گونه است: برخی چون پورگشتال معتقدند اشعار حافظ در توصیف عشق و شراب و ... مفاهیمی ظاهری دارند و از آن‏ها نمی‏توان مفهومی عرفانی استنباط كرد و برخی دیگر نیز كلام حافظ را كلامی نمادین می‏دانند . گوته كلید این موضوع را یافته است . گوته معتقد است‏برای فهم حافظ باید شیوه بیانش را دریافت . او می‏گوید: كلام چون نقاب است; البته نقابی كه گاه چهره زیبای معشوق را می‏پوشاند و آن گاه كه حركت می‏كند چشم‏های زیبای او از پس آن نمودار می‏شود; به دیگر سخن، واژه موجودی تك‏بعدی نیست كه فقط بتوان از یك منظر آن را مشاهده كرد . موجودی اسرارآمیز است كه بدان وسیله می‏توان به حقیقتی متعالی دست‏یافت; و این گونه است كه در لسان عرب می‏گویند: «المجاز قنطره الحقیقه .»
گوته این موضوع را از میان اشعار حافظ دریافته است كه نشان از قریحه سرشار وی دارد . علاوه بر این گوته از پند نامه عطار نیشابوری نیز در سرودن برخی از اشعار متاثر گردیده و همچنین معاشیق متدوال در ادبیات فارسی را ذكر كرده است . برداشت گوته از سخن سعدی در آغاز گلستان «در هر نفسی كه فرو می‏رود ...» نیز بسیار جالب است:
خدای را سپاس گو وقتی تو را بساطت می‏دهد در هر نفسی كه می‏كشی
و نیز شكر گو آنگاه كه تو را می‏فشرد وقتی بازدم می‏نمایی
گوته شعر را به این شیوه بیان می‏كند كه نشان دهد زندگی دارای تضادهایی است كه جهتی یكسان ندارند و هر «دمی‏» در جهت عكس خود «باز دمی‏» را نیز به دنبال دارد . البته از نگاه اسلام شناسان نیز خداوند هم جمال دارد و هم جلال و این دو صفت هر دو از مظاهر قدرت الاهی هستند . اگر از منظر عرفا به این شعر بنگریم، این شعر ما را به یاد «قبض‏» و «بسط‏» می‏اندازد . گوته در بیان خود از واژه‏های فشرده شدن و بساطت‏یافتن استفاده كرده است تا بیان كند زندگی هم سنتز دارد و هم آنالیز و این دو باید همگام باشند .
گوته در شعری دیگر نیز برداشتی بسیار زیبا از مفاهیم عرفان اسلامی دارد:
راز را مگو جز به خردمندان
چر كه تو را به سخره می‏گیرند ...
و در ادامه می‏سراید:
بمیر و بشو
گوته، بی آن كه بداند، با برداشت از اشعار حافظ تصویر شمع و پروانه را در اشعار خود ارائه می‏دهد
«رسوای راز خلوتیان خواست كرد شمع
شكر خدا كه سر دلش در زبان گرفت‏»
و در واقع (مردن و شدن) به فنای فی الله در عرفان اسلامی اشاره دارد .
گوته در بخش خلدنامه نیز به زنان بهشتی می‏پردازد و در آن تصویری زیبا از حضرت فاطمه (علیها سلام) ارائه می‏دهد . علاوه بر آن، در بخش «یادداشت‏ها و مقالاتی برای فهم بهتر دیوان‏» مطالبی ارزنده درباره شرق‏شناسی، تاریخ مشرق زمین و ادبیات و مردمانش ارائه می‏دهد . برداشت او از شرق بسیار اعجاب‏انگیز است و حتی اطلاعات او مطابق آن چیزی است كه امروزه ما پس از مطالعات فراوان به آن دست‏یافته‏ایم . گوته از پیامبرانی چون ابراهیم (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام) و موسی (علیه السلام) یاد می‏كند; اما نقطه اشتراك آن‏ها را در توحید می‏داند . اعتقاد به اصل توحید در مركز توجه گوته قرار دارد و به همین سبب است كه او ادیانی چو هندوییزم یا ادیان مصر باستان را رد می‏كند و درباره اسلام چنین می‏سراید:
اگر اسلام به معنای تسلیم شدن در برابر خدا باشد،
ما همه در اسلام به دنیا می‏آییم
و به اسلام می‏میریم
این روشن‏ترین بیان گوته درباره اسلام است . برداشت گوته از دین تسلیم بودن در برابر اراده مطلق خداوندی است و این مهم‏ترین اصلی است كه یك انسان دین دار به آن معتقد است و همین اصل نیز گوته را مجذوب اسلام ساخته است . این اسلامی است كه گوته شناخته و در بخش‏های مختلف دیوانش آن را تصویر كرده است كه راز آن نیز در وحدت و تسلیم متبلور است; یعنی وحدتی كه در تصاویری بی‏نهایت متجلی گشته است .
گوته در فاوست می‏گوید:
زندگی را در تبلوری رنگارنگ می‏یابم .
اگر گوته را شخصیتی متاثر و شیفته اسلام بدانیم، قضاوتی ناصواب نداشته‏ایم .
و اینك با شعری از گوته كه از آیه شریفه «و لله المشرق و المغرب‏» متاثر است، این گفتار را پایان می‏دهیم:
شرق از آن خدا است
غرب از آن خدا است
سرزمین‏های شمالی و جنوبی
در دستان لطیف او آرمیده‏اند
زنان برگزیده
زنان را نباید از یاد برد
آنان كه وفادار بودند و پاك
لیك تنها چهار تن از آنان را
به یقین می‏دانیم كه به بهشت می‏روند .
نخست زلیخا (8) ، آن خورشید زمین
كه به یوسف عشق می‏ورزید،
و اكنون بهشت از آن اوست،
به زینت مهر و وفا پرتو می‏افكند .
و سپس آن همیشه بخشنده
كه آن شفای والا را بزاد،
و در افسوس، در اندوهی تلخ
پسر را دید كه بر صلیب از دست رفت .
و سپس همسر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)
كه بهر همسرش رفاه و آسایش بساخت .
و به زمان زندگی،
خدا را پذیرفت، و ایمان را .
و سپس فاطمه ((علیها سلام)، آن پری
دخت پیغمبر، همسری پاك به كمال،
به زبان انگلیسی، والاترین روح
در پیكری چون طلای عسل (9) .

پی‏نوشت:

1 . الفجر، سال شانزدهم، 10 سپتامبر 1999 م .
2 . خانم ممسن كه در حال حاضر استاد دانشگاه استانفرد كالیفرنیا است، كتابی با عنوان «گوته و اسلام‏» به رشته تحریر در آورده است .
3 . گوته در بخش دوم دیوان شرقی به سفرنامه‏های شاردن، اولئاریوس، ماركوپولو و ... اشاره می‏كند .
4 . گوتفرید هردر Gottfried Herder اندیشمند آلمانی است كه كتاب‏های فراوانی در زمینه ادبیات ملل و فرهنگ آن‏ها نوشته است .
5 . ولتر نویسنده فرانسوی در نمایشنامه‏ای به نام «محمد» به نقد كلیسا پرداخته است .
6 . اولین شعر دیوان شرقی گوته «هجرت‏» نام دارد و گوته عنوان آن را از هجرت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اقتباس كرده است .
7 . نام آلمانی مجله مخزن الكنوز الشرقیه كه بالای آن آیه شریفه و لله المشرق و المغرب آمده بود، چنین است: . Fundgrubendes oriants
8 . در آموزه‏های دینی، آسیه همسر فرعون یكی از چهار زن برگزیده اهل بهشت است، نه زلیخا!
9 . شعر از: دیوان شرقی - غربی گوته، ترجمه كورش صفوی .