آشنايي با علما و بزرگان شيعه در قرون اوليه

1 ـ در اين بخش با زندگاني عالمان و بزرگان شيعه که در ترويج معارف ديني و علوم اسلامي تلاش علمي انجام داده باشند آشنا مي‏شويم.
2 ـ چون شمارگان علما و بزرگان شيعه طي قرون چهارده گانه بسيار است لذا در اين جا به ذکر اجمالي شخصيتهاي شيعه در قرون اوليه يعني تا حدود قرن پنجم هجري اکتفا شده است. علاوه اينکه همه علما شيعه در اين قرون نيز مورد استقصا قرار نگرفتند و تنها بعضي از آنها معرفي شده‏اند.
3 ـ براي اينکه در معرفي علما، نظم و ترتيبي را لحاظ کرده باشيم بر اساس علوم متداول در حوزه‏هاي علميه، شخصيتهاي شيعه را دسته بندي مي‏کنيم و بخاطر اينکه بسياري از شخصيتهاي شيعه جامع علوم مختلف بوده‏اند ممکن است نام برخي از شخصيتها در دسته‏هاي مختلف تکرار گردد.
4 ـ اين مقاله تلخيص و ترجمه فصل دوازدهم از جلد ششم کتاب «بحوث في الملل و النحل» تأليف استاد جعفر سبحاني است.
با توجه به اين نکات اصل بحث را آغاز مي‏کنيم.

الف) علما شيعه و علوم ادبي عرب

1 ـ ابو الاسود الدوئلي که به دستور امام اميرالمؤمنين علي عليه السلام، علم نحو را تدوين نموده است.
او از بزرگان تابعين و از اصحاب حضرت علي (ع) است که در رکاب آن حضرت در جنگ صفين حضور داشته و سپس در بصره اقامت گزيده و بسر مي‏برده است.
شيخ ابو الحسن سلامه شامي مي‏گويد: ابوالاسود روزي بر اميرالمؤمين عليه السلام وارد شد و آن حضرت را در حال تفکر ديد. علت تفکر را پرسيد، حضرت فرمود: «شنيدم بعضي از مردم اشتباه مي‏کنند (قرآن را نادرست مي‏خوانند) و اراده دارم کتابي بنويسم که کلام عرب را در آن جمع کنم» گفتم: اگر چنين کني گروههايي را از هلاکت مي‏رهاني، پس آن حضرت ورقه‏اي را به من داد که در آن نوشته شده بود: «کلمه، اسم و فعل و حرف است، اسم چيزي است که دلالت بر مسمي کند، و فعل چيزي است که دلالت بر حرکت مسمي کند، و حرف چيزي است که از معنايي خبر دهد که اسم و فعل نيست» و همين طور اضافه مي‏فرمودند، ابوالاسود مي‏گويد : از حضرت اجازه گرفتم که نظير آنچه ايشان انجام داد چيزي بنگارم که حضرت نيز اجازه دادند، پس آنچه مي‏نوشتم نزد آن حضرت مي‏آوردم، و ايشان گاهي چيزي بر آن اضافه مي‏فرمود و گاهي چيزي را حذف مي‏نمود. و در روايت ديگري است که حضرت ورقه‏اي به ابوالاسود دادند و فرمودند : «انح نحو هذه» مثل اين برو و به همين جهت علم نحو به اين نام، معروف گرديد. (1)
2 ـ خليل بن احمد فراهيدي: از اصحاب امام صادق (ع) بوده است، و کسي است که علم نحو را گسترش داده و آن را منقح نموده است.
3 ـ عطاء بن ابي‏الاسود: از اصحاب امام حسين (ع) بوده و سيوطي او را استاد اصمعي و ابو عبيده مي‏داند. (2)
4 ـ ابوجعفر محمد بن الحسن بن ابي‏ساره رواسي کوفي، از اصحاب امام باقر و امام صادق ( عليهماالسلام) است. و سيوطي او را استاد کسائي و فراء معرفي نموده است. (3)
5 ـ حمران بن اعين، برادر زراره [راوي و محدث معروف‏]، امام در نحو است، فراء و حمزه (يکي از قراء هفت‏گانه) در نزد او حديث و قرائت را فرا گرفتند. حمران بن اعين از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق ( عليهما السلام) است.
6 ـ ابوعثمان، بکر بن محمد، مازني: ادبيات را نزد اسماعيل بن ميثم آموخته و مؤلف کتاب التصريف و تعليق و کتاب ما يلحن فيه العامة، در ادبيات است و در سنه 248 ه) از دنيا رفت. (4)
7 ـ يعقوب بن اسحاق سکيت: از ياران خاص امام جواد و امام هادي ( عليهما السلام) بوده و در ادبيات عرب و علم لغت صاحب نام است و مؤلف کتابهاي: اصلاح المنطق، کتاب الالفاظ، کتاب ما اتفق لقطه و اختلف معناه، کتاب الاضداد و غيره است.
متوکل عباسي ابن سکيت را به جهت شيعه بودنش به قتل رساند.
جريان از اين قرار بود که معلم فرزندان متوکل بود. روزي متوکل از او مي‏پرسد اين دو فرزندم را بيشتر دوست داري يا حسن (ع) و حسين (ع) را؟ ابن سکيت پاسخ داد: «قنبر خادم علي از تو فرزندانت بهتر و بالاتر است» متوکل دستور داد زبانش را از پشت سرش بيرون آوردند و با اين وضعيت (سنه 244 ه) به شهادت رسيد.
8 ـ احمد بن ابراهيم بن اسماعيل بن داود بن حمدون، معروف به ابن حمدون: او از اصحاب امام حسن عسکري (ع) و استاد ابي العباس است.
9 ـ ثعلبه بن ميمون معروف به ابواسحاق نحوي: او از اصحاب امام کاظم ( عليه السلام) است .
10 ـ قتيبه نحوي جعفي کوفي: او از ا صحاب امام صادق (ع) است.
11 ـ ابراهيم بن ابي‏بلاد: او از اصحاب امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) .
12 ـ محمد بن سلمة شکري: او استاد ابن سکيت است.
13 ـ حسين بن احمد بن خالويه ـ معروف به ابو عبد الله نحوي: سيوطي او را امام در علم لغت و ديگر علوم ادبي مي‏نامد و در سنه 314 در بغداد مدفون گرديد.
14 ـ ابوالقاسم تنوخي: از شعرايي که آشکارا در مدح اهل بيت (ع) شعر مي‏گفت و از بزرگان در نحو و احکام و علم هيئت و عروض بوده است.
15 ـ ابان بن تغلب بن رباح الجريري: از اصحاب امام باقر و امام صادق ( عليهما السلام) و از فقها و علما لغت و قرائت بوده است.
16 ـ ابوبکر محمد بن حسن بن دريد ازدي مؤلف کتاب «الجمهرة» در علم لغت است که صاحب بن عباد آن را تلخيص نموده «جوهرة الجمهرة» ناميده است.
17 ـ صاحب بن عباد مؤلف کتاب ده جلدي «المحيط» در علم لغت.
اينان تنها نمونه‏ايي از علما شيعه در علوم ادبيات عرب در قرون اوليه به شمار مي‏آيند . مرحوم سيد حسن صدر در کتاب «تأسيس الشيعة» نام 140 نفر از علما شيعه در علم نحو را که تا قرن هفتم مي‏زيسته‏اند آورده که در ميانشان کساني مانند شريف مرتضي و شريف رضي و ابن شجري که از شخصيتهاي مهم شيعه هستند مي‏باشند و خوب است در اينجا نام نجم الائمه رضي استرآبادي يعني محمد بن حسن استرآبادي غروي شارح شافيه در صرف و کافيه در نحو، ذکر گردد سيوطي درباره شرح کافيه مي‏گويد هيچ کتاب نحوي از نظر جامعيت و تحقيق به پاي اين کتاب نمي‏رسد. ايشان در سال 686 در نجف اشرف تأليف اين کتاب را به پايان رسانده است .

ب) قدماء شعراء شيعه

1 ـ قيس بن سعد بن عبادة: او صحابي جليل القدر و از شيعيان علي ( عليه السلام) است که آن حضرت در سنه 36 ه ـ ايشان را به ولايت مصر نصب نمودند.
2 ـ کميت بن زيد (60 ـ 126) : او شاعري آگاه به زبان و لهجه‏ها و ايام عرب است او به خاطر دفاع از اهل بيت، اعلان حق و جهاد و تلاش در راه آن مورد تقدير ائمه ( عليهم السلام) قرار گرفت.
3 ـ سيد حميري (ت 173) : او ابوهاشم اسماعيل بن محمد ملقب به سيد شاعر معروفي است که فاني در دوستي اهل بيت بوده است.
4 ـ دعبل خزاعي (ت 246) : ابو علي دعبل بن علي خزاعي، از خانواده علم و فضيلت و ادب است، وي ذوب در ولايت اهل بيت بوده است.
5 ـ ابوفراس (320 ـ 357 ق) : حارث (حرث) بن سعيد بن حمران تغلبي، سردار شجاع و شاعر فصيح و توانايي بود. وي علاوه بر خصال شخصي و مقام ادبي، شيعي پاک اعتقاد و شاعر آل محمد (ص) بود و با صراحت و شجاعت فضايل اميرالمؤمنين علي (ع) و مناقب ائمه معصومين (ع) را شرح داده و مطاعن و مثالب بني عباس و ساير دشمنان ايشان را بر شمرده است. (5)
6 ـ ابن حجاج بغداي متوفاي .321
7 ـ شريف رضي 357 ـ .406
8 ـ شريف مرتضي 355 ـ .436
9 ـ مهيار ديلمي متوفاي .448

ج) قدماء شيعه و علم تفسير قرآن

1 ـ ابان بن تغلب بن رباح البکري (ت 141) مؤلف «غريب القرآن» .
2 ـ ابي‏روق، عطيه بن حارث همداني.
3 ـ عبدالرحمن بن محمد ازدي.
4 ـ شيخ النحاة يحيي بن زياد، الفراء الکوفي متوفاي سنه 207 ه ـ مؤلف مجاز القرآن.
5 ـ محمد بن جعفر ابوالفتح همداني: صاحب کتاب: «ذکر المجاز من القرآن» .
6 ـ شريف رضي مؤلف «مجازات القرآن» بهترين کتابي است که در اين زمينه تأليف شده است و نيز مؤلف کتاب «حقايق التأويل» که اولين تفسير ترتيبي قرآن در ميان شيعه است.
7 ـ شيخ ابن جعفر احمد بن محمد طبري آملي متوفاي 313 مؤلف کتاب «غريب القرآن» .
8 ـ شريف مرتضي مؤلف کتاب «درر و غرر» .
9 ـ شيخ طوسي «538 ـ 360) مؤلف «التبيان في تفسير القرآن» .
استاد جعفر سبحاني در مقدمه تفسير تبيان شيخ طوسي، اسامي 122 مفسر معروف شيعي را از قرون اوليه تا قرن 14 هجري بر شمرده‏اند براي اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.

د) قدماء شيعه و علم حديث

1 ـ ابو رافع: صحابي پيامبر (ص) که کتاب «سنن و احکام و قضايا» را تدوين نموده است.
2 ـ سلمان فارسي صحابي بزرگ متوفاي سنه 34 ه ـ مؤلف کتاب «حديث جاثليق رومي» که پادشاه روم بعد از وفات پيامبر (ص) به مدينه فرستاده بود.
3 ـ ابوذر غفاري: صحابي پرهيزگار متوفاي سنه 32 ه ـ . ايشان خطبه‏اي که در آن امور بعد از وفات رسول الله (ص) را شرح مي‏دهد، روايت کرده است.
4 ـ اصبغ بن نباته از ياران خاص حضرت علي (ع)، که ناقل «عهدنامه مالک اشتر» و «وصيت امام به فرزندش محمد» است.
5 ـ عبيد الله بن ابي‏رافع، کاتب حضرت علي (ع) بود و نويسنده کتاب: «قضايا اميرالمؤمنين» و کتاب «نامهاي کساني که در جمل و صفين و نهروان همراه حضرت علي (ع) بودند.» مي‏باشد .
6 ـ ربيعة بن سميع: مؤلف کتاب «في زکاة النعم عن اميرالمؤمنين عليه السلام» .
7 ـ سليم بن قيس هلالي مؤلف کتاب معروف «سليم بن قيس» .
8 ـ علي بن ابي‏رافع، ايشان مباحث فقهي را در کتابي جمع‏آوري نموده است.
9 ـ زيد بن وهب جهني: که خطبه‏هاي اميرالمؤمنين ( عليه السلام) را جمع‏آوري کرده است .
10 ـ جابر بن يزيد بن الحارث جعفي متوفاي .128
11 ـ ثابت بن دينار، معروف به ابوحمزه ثمالي ازدي متوفاي .150
12 ـ ثابت بن هرمز فارسي که از امام سجاد (ع) روايت نقل مي‏کند.
13 ـ بسام بن عبد الله صيرفي، وي از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) حديث نقل مي‏کند .
14 ـ محمد بن قيس بجلي، مؤلف کتاب «قضاياي اميرالمؤمنين (ع)» .
15 ـ حجر بن زائد حضرمي.
16 ـ زکريا بن عبد الله فياض.
17 ـ ثويي بن ابي‏فاخته «ابوجهم کوفي» .
18 ـ حسين بن ثور بن ابي‏فاخته سعيد بن حمران.
19 ـ عبد المؤمن بن القاسم بن قيس انصاري متوفاي سنه 147، شيخ طوسي در کتاب رجالش او را از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق (ع) مي‏شمارد.
بهترين تأليف در اين زمينه تاليفي است که مرحوم حضرت آيت الله العظمي بروجردي تدوين نموده که رجال شيعه را در 34 طبقه از عصر صحابه تا زمان خودشان (1292 ـ 1380) دسته بندي و بيان نموده‏اند.

هـ ) قدماء شيعه و علم فقه

کساني که در مدرسه اهل بيت و نزد ائمه عليهم السلام فقه آموختند و در زمينه‏هاي مختلف فقهي داراي تأليف نيز هستند فراوان است از جمله: 1 ـ زرارة بن اعين، 2 ـ محمد بن مسلم طايفي، 3 ـ بريد بن معاويه، 4 ـ فضيل بن يسار، (از اصحاب امام باقر و امام صادق عليهما السلام) .
و 1 ـ جميل بن دراج، 2 ـ عبد الله بن مسکان، 3 ـ عبد الله بن بکير، 4 ـ حماد بن عثمان، 5 ـ حماد بن عيسي، 6 ـ ابان بن عثمان. (از اصحاب امام صادق عليه السلام) .
و 1 ـ يونس بن عبد الرحمن، 2 ـ محمد بن ابي‏عمير، 3 ـ عبد الله بن مغيرة، 4 ـ حسن بن محبوب! 5 ـ حسين بن علي بن فضال، 6 ـ فضالة بن ايوب. از اصحاب امام کاظم و امام رضا ( عليهما السلام) .
اما اسامي برخي از فقهايي که در زمينه جوامع فقهي داراي تأليف بودند و در قرنهاي سوم و چهارم و پنجم مي‏زيسته‏اند بدين قرار است.

«فقهاي شيعه در قرن سوم»

1 ـ يونس بن عبد الرحمن.
2 ـ صفوان بن يحيي بجلي.
3 ـ حسن بن سعيد بن حماد اهوازي.
4 ـ حسين بن سعيد بن حماد اهوازي.
5 ـ احمد بن محمد بن خالد برقي متوفاي 274 و صاحب کتاب محاسن و غيره.
6 ـ محمد بن احمد بن يحيي اشعري قمي متوفاي حوالي 293 و مؤلف کتاب نوادر الحکمه.
7 ـ احمد بن محمد ابي‏نصر بزنطي متوفاي .221

«فقهاي شيعه در قرن چهارم»

1 ـ حسن بن علي بن ابي‏عقيل، مؤلف کتاب «المستمسک بحبل آل الرسول» .
2 ـ علي بن حسين بن بابويه متوفاي 329 مؤلف کتاب «الشرايع» .
3 ـ محمد بن حسن بن وليد قمي متوفاي سنه .343
4 ـ جعفر بن محمد بن قولويه، استاد شيخ صدوق و مؤلف کتاب کامل الزيارات، متوفاي سنه .369
5 ـ محمد بن علي بن حسين (306 ـ 381) مؤلف «من لا يحضره الفقيه» ، «المقنع» ، «الهداية» .
6 ـ محمد بن احمد بن جنيد، معروف به اسکافي متوفاي سنه .385

«مشاهير فقهاء شيعه در قرن پنجم»

1 ـ شيخ مفيد (336 ـ 416) .
2 ـ سيد مرتضي (355 ـ 436) .
3 ـ شيخ طوسي (385 ـ 460) .
4 ـ شيخ کراجکي (6) .
5 ـ سلار ديلمي مؤلف «المراسم» .
6 ـ ابن براج (401 ـ 489) مؤلف «مهذب» .

و) قدماء شيعه و علم اصول فقه

1 ـ هشام بن حکم متوفاي 199 مؤلف کتاب «الالفاظ» .
2 ـ يونس بن عبد الرحمن صاحب کتاب «اختلاف الحديث» .
3 ـ اسماعيل بن علي بن اسحاق بن ابي سهل بن نوبخت (237 ـ 311) .
4 ـ ابومحمد حسن بن موسي نوبختي از علماء قرن سوم صاحب کتاب «الخصوص و العموم، و الخبر الواحد و العمل به» .
5 ـ ابومنصور صرام نيشابوري.
6 ـ محمد بن احمد بن داود بن علي متوفاي 368، مؤلف کتاب «الحديثين المختلفين» .
7 ـ محمد بن احمد بن جنيد متوفاي سنه 381، صاحب کتاب کشف التمويه، و «الالتباس في ابطال القياس» .
8 ـ شيخ مفيد، رساله‏اي در اين زمينه نوشت که شاگردش علامه کراجکي در ضمن کتاب «کنز الفوائد» خودش آورده است.
9 ـ سيد مرتضي مؤلف کتاب «الذريعة الي اصول الشريعة» .
10 ـ شيخ طوسي مؤلف «عدة الاصول» .
11 ـ سلار بن عبد العزيز ديلمي صاحب «المراسم» متوفاي .448
12 ـ ابي المکارم حمزه بن علي بن زهره متوفاي 585 مؤلف «غنية النزوع الي علمي الاصول و الفروع» .
13 ـ سديد الدين حمصي متوفاي سنه 600 مؤلف کتاب «المصادر» .
البته اين کتابها مربوط به دوره‏ايي است که علم اصول مراحل ابتدايي خود را پشت سرگذاشت . علم اصول در مراحل بعدي خود و بخصوص در قرن چهاردهم اوج ترقي خود نائل شد.

ز) شيعه و علم تاريخ و سيره نويسي

1 ـ محمد بن اسحاق بن يسار (ت 151)، از اصحاب امام صادق (ع) هر چند متن اصلي کتاب او در تاريخ و سيره امروزه در دست نيست، و تنها بخشي از آن که توسط ابن هشام (ت 212) تلخيص گرديده است موجود است که متأسفانه ابن هشام در تلخيص خود آن چه که نمي‏پسنديد از آن حذف نموده، لذا اکثر آنچه مربوط به فضايل حضرت علي (ع) و اهل بيت بوده است حذف گريده است.
2 ـ عبيد الله بن ابي‏رافع.
3 ـ جابر جعفي.
4 ـ ابومخنف لوط بن يحيي ازدي از اصحاب امام صادق (ع)، مؤلف کتابهاي «المغازي» ، «السقيفة» ، «الردة» و «فتوح الاسلام» و غيره...
5 ـ نصر بن مزاحم (7) .
6 ـ هشام بن محمد بن السائب کلبي (8) .

ح) شيعه و علم رجال

1 ـ علي بن حسن بن فضال، از اصحاب امام هادي و امام عسکري عليهما السلام، مؤلف کتابهاي زيادي است از جمله «کتاب الرجال» البته او را فطحي معرفي کرده‏اند.
2 ـ حسن بن محبوب (150 ـ 224) صاحب کتاب «المشيخة» و «معرفة رواة الاخبار» ، از اصحاب امام صادق (ع) است.
3 ـ ابوعمرو کشي، شاگرد عياشي مؤلف کتاب معروف «معرفة الرجال» .
4 ـ شيخ ابوالعباس احمد بن علي نجاشي (372 ـ 450) مؤلف کتاب «رجال النجاشي» .
5 ـ شيخ طوسي، مؤلف دو کتاب مهم در رجال «الفهرست» و «الرجال» .
اينها نمونه‏هايي است از دانشمندان شيعه در علم رجال، شيخ آقابزرگ تهراني در کتاب «الذريعة الي تصانيف الشيعة» نام پانصد مؤلف در زمينه علم رجال را آورده است.