تامسن، تامس

[tāməs tāmsən]
Thomas Thomson
(ت. كریف، اسكاتلند، 23 فروردین 1152/ 12 آوریل 1773؛ و.كیلمان، اسكاتلند، 11 تیر 1231/ 2 ژویه 1852)، شیمی.
تامسن هفتمین فرزند و كوچكترین پسر جان تامسن، تاجر دست از كار كشیده‌ی پشم و ایلیزبث یوئن بود. او، كه بیشتر در خانه و زیر نظر مادر با استعداد و برادرش جیمز تحصیل كرده بود، توانست از معلومات درسی مناسبی بین سالهای 1165 و 1167 در مدرسه‌ی برگِ استرلینگ بهره مند شود. در 1167 موفق به دریافت كمك هزینه‌ی تحصیلی از دانشگاه محلی سنت اندروز شد، و در آنجا به تحصیل ادبیات یونان و روم باستان، ریاضیات، و فلسفه‌ی طبیعی پرداخت. او، كه سودای حرفه‌ی پزشكی را موقتاً در سر می‌پروراند، در 1170 در كلاسهای متعددی در دانشگاه ادینبرا شركت كرد، و در آنجا در سال تحصیلی 1174-1175 از درسها و سخنرانیهای بی نقص و فصیح جوْوزف بلك الهام پذیرفت كه زندگی خود را وقف شیمی نماید. تامسن، اگرچه تا سال 1178 موفق به دریافت مدرك دكتری در پزشكی نشد، از 1175 تا 1179 به جانشینی برادرش جیمز به عنوان كمك ویراستار «متمم» چاپ سوم دایرةالمعارف بریتانیكا به كار پرداخت، و با نوشتن مقالات مفصّلی راجع به شیمی و كانی شناسی به آن خدمت كرد. پس از 1179 مقدار زیادی از وقت خود را به عنوان معلم، محقق، نویسنده‌ی كتاب درسی، ویراستار، و مورّخ، در راه شیمی صرف كرد. بین 1179 و 1190 به عنوان معلم شیمی در ادینبرا زندگی متزلزل و بی‌ثباتی را گذراند. در این دوره، براساس مقالاتی كه در دایرةالمعارف بریتانیكا منتشر كرد، كتاب پرفروش خود به نام A System of Chemistry («دستگاهی در شیمی») را انتشار داد (ادینبرا، 1802). در 1184 به سمت مشاور حقوقی «هیأت مالیاتهای غیرمستقیم اسكاتلند» با حقوق كافی استخدام شد و در 1186، با روش متهوّرانه‌ی خود، یك كلاس آزمایشگاه خصوصی برای تدریس شیمی عملی تأسیس نمود. در 1187 در مقام یكی از مخالفان سرسخت زمین شناسان هاتنیِ ادینبرا، به تأسیس «انجمن وِرنری تاریخ طبیعی» كمك كرد. در 1190 عضو «انجمن سلطنتی» شد، و با نوشتن كتاب غیررسمی History of the Royal Society («تاریخ انجمن سلطنتی»، لندن، 1812) كار خود را به عنوان مورّخ آغاز كرد. از 1192 تا 1199، نخست در لندن (1192-1196) و سپس در گلاسكوْ (1196-1199)، مجله‌ی شخصی خود به نام Annals of Philosophy(«وقایع سالانه‌ی فلسفه») را انتشار داد، و بسرعت از رقیبان تجارتیش سبقت گرفت. آخرین مرحله‌ی زندگی بازرگانی او در 1196، اندكی پس از ازدواج با اَگنیس كوْهون، هنگامی كه با اتفاق آرا به مدرّسی شیمی دانشگاه گلاسكوْ انتخاب گردید، آغاز شد. در مدت هفت ماه، فرصت طلبی پرخاشگرانه‌اش موجب شده بود كه از این سمت به مقام استادی سلطنتی ارتقا یابد، و او تا پایان عمر آن را حفظ كرد. تامسن برای استقرار مجدد سنتهای ممتاز شیمی در دانشگاه، و برای پیشرفت مدرسه‌ی پزشكیِ رو به رشد آن دانشگاه، با جدّیت می‌كوشید. بخصوص در دهه‌ی 1210 او در مركز فعالیتهای سیاسی ناموفقی قرار داشت كه برای ارتقای مقام و افزایش حقوق استادان سلطنتی در دانشگاه بعمل می‌آمد. تامسن، كه از زندگانیِ همراه با كوششِ بی وقفه‌اش خسته شده بود، در 1220 قسمتی از كار تدریس و سرپرستی آزمایشگاه را به برادرزاده‌اش رابرت داندس تامسن، كه به عنوان جانشین خود پرورده و تربیتش كرده بود، واگذاشت. از 1225 تا 1231 تمام وظایفش برعهده‌ی او گذاشته شد، ولی این برادرزاده نتوانست بعدها كرسی استادی را بدست آورد.
تامسن، كه شیمیدانی خودآموخته بود، شهرتش را نخست از راه انتشار كتاب «دستگاهی در شیمی» در 1181 بدست آورد، این كتاب چنان محبوب عامه شد كه در مدت هیجده سال بعد شش چاپ خورد؛ استقبال دیگری كه از آن شد این بود كه در چاپهای فرانسوی، آلمانی، و امریكایی انتشار یافت. تامسن، در كتاب «دستگاهی در شیمی»، كه به عنوان نخستین رساله‌ی منظم غیرمقدماتی سدّ انحصار فرانسویان در ابداع چنین آثاری را در هم شكسته بود، میهن پرستانه می‌كوشید كه حق خدمات شیمیدانان بریتانیایی به شیمی جدید را، كه در اواخر قرن هیجدهم پای گرفته بود، به صاحب حق برساند؛ برخلاف مرسومِ آثار بریتانیایی آن زمان، نوشته‌ی بسیار منظم و دقیق تامسن بر مبنای رشته‌ی وسیعی از مقالات بكر و جدید و نیز بر پایه‌ی كتابهای معیار تهیه شده بود. از مشخصات كار تامسن این بود كه داده‌های عددی را به صورت جدول درمی‌آورد و از سبكی استفاده می‌كرد كه به نحوی جذاب روشن، اغلب مختصر، و گهگاه تند و تیز بود. در چاپ سوم «دستگاهی در شیمی» (ادینبرا، 1807) او با سرایت دادن نظریه‌ی اتوْمی شیمیایی دالتن از گازها به اسیدها و بازها و نمكها به مثابه‌ی پرشورترین هواخواه دالتن كار مستمر سی ساله‌ای را آغاز نمود. در دی ماه 1187 تامسن نخستین كسی بود كه توضیحی بدیع و ابتكاری درباره‌ی قانون نسبتهای چندگانه عرضه كرد، و این كار دست كم چهار ماه پیش از انتشار كتاب دالتن به نام New System of Chemical Philosophy («دستگاه جدید فلسفه‌ی شیمیایی»، 1808) صورت پذیرفت. این مقاله، با عنوان «درباره‌ی اسید اوْكسالیك» (Philosophical Transactions، 98 [808]، 63-95) روش سودمندی را نیز برای تعیین فوْرمولهای تجربی برقرار ساخت. پس از سال 1187 در دل تامسن شوق به اتوْم گرایی شیمیایی و به هماهنگیهای ریاضی آن جوانه زد، شوقی كه در چاپهای پی در پی كتاب «دستگاهی در شیمی» او آشكارا نمایان می‌گردید، و با بدبینی محتاطانه‌ای كه از طرف وولَستن و، بسی شدیدتر، از طرف دِیوی ابراز می‌شد، برابری می‌كرد. علاقه‌ی شدید تامسن در مجله‌اش، «وقایع سالانه‌ی فلسفه» نیز ظاهر بود، و او در آن چكیده‌های تحقیقاتی را كه در آن زمان پژوهشگران قاره (ی اروپا) و خود دانشمندان بریتانیا انتشار می‌دادند بچاپ می‌رسانید؛ در انتشار گزارشهای سالانه درباره‌ی پیشرفت علوم قدم اول را برمی‌داشت؛ و زندگینامه‌های مستندی از اهل علم عرضه می‌كرد. البته غیرمنتظره نبود كه شیمی مهمترین موضوع مجله و ستونهای آن وسیله‌ی عمده‌ای برای بیان نظریه‌ی اتوْمی شیمیایی دالتن باشد. در 1194 تامسن به مطلب دومی در زمینه‌ی شیمی كمّی و مربوط به نظریه‌ی مذكور علاقه نشان داد، و آن وقتی بود كه در مجله‌ی خود مقاله‌ی بی‌نام ویلیام پراوت راجع به سنگینی ویژه‌ی گازها را منتشر ساخت. از آن پس تامسن كار پژوهشی خود را بر سه هدف مرتبط متمركز ساخت: نظریه‌ی دالتن را براساس آزمایشهای وسیعتر و استوارتری قرار دهد؛ شواهد تجربی قاطعی برای فرضیه‌ی پراوت، مبنی بر اینكه وزنهای اتوْمی عناصر مضربهای صحیحی از وزن اتوْمی ئیدروْژن هستند، فراهم آورد؛ و بررسیهای طرح ریزی شده‌اش درباره‌ی تركیب و فوْرمولهای نمكها را چندان گسترش دهد كه تركیب و فوْرمولهای تمام كانیهای شناخته شده، بویژه كانیهای حاوی آلومینیوم، را هم دربرگیرد.
در مدت پنج یا شش سال نخستِ كار در گلاسگوْ، تامسن و شاگردان آزمایشگاهش كوشیدند كه به دو هدف اول از آن اهداف برسند؛ نتایجی كه گرفتند سرانجام در كتاب تامسن به نام An Attempt to Establish the First Principles of Chemistry by Experiment («كوششی برای استقرار نخستین اصول شیمی از راه آزمایش»، لندن، 1825) به ظهور رسید. بی شك تامسن احساس می‌كرد كه این كار بلندپروازانه نه تنها حاصل مساعی او در راه نظریه‌ی اتوْمی بلكه همچنین نتیجه‌ی نهایی یك زندگی علمی طولانی و پرمشغله است. معهذا اندازه گیریهای او در مورد سنگینی ویژه‌ی گازها، كه مایه‌ی مباهات تامسن بود، در 1204 از طرف دوستش هری رینی ثابت شد كه نادرست است. از این هم بدتر، در 1206 صحت تحلیلهای او در زمینه‌ی گرانی سنجی بشدت مورد حمله‌ی برسلیوس، كه در آن زمان دانشمند برجسته‌ی شیمی تحلیلی در اروپا بود، قرار گرفت. نتیجه گیری كوبنده‌ی این دانشمند دایر بر این كه بسیاری از آزمایشهای اساسی تامسن در پشت میز تحریر صورت گرفته است چیزی بر شهرت این اسكاتلندی افسرده و عبوس نیفزود، هرچند وزنهای اتوْمی او در فاصله‌ی بین سالهای 1204 و 1214 در بریتانیای كبیر و كشورهای متحد آمریكا وسیعاً مورد قبول قرار گرفت. در 1215 تامسن برنامه‌ی تحقیقات علمی خود را با انتشارر Outlines of Mineralogy,Geology and Mineral Analysis («رئوس مطالب كانی شناسی، زمین شناسی، و تجزیه‌ی كانیها»، لندن، 1836) به كمال رسانید؛ در این اثر او كانیها را براساس تركیب شیمیایی آنها كه از راه آزمایش تعیین شده بود مرتب نمود نه براساس خواص فیزیكی آنها. چون او هیچ عنصر جدیدی كشف نكرد و در زمینه‌ای از تحقیق بكار پرداخته بود كه تا آن موقع توسعه‌ی زیادی یافته بود، اثر مذكور بحث یا اظهارنظر چندانی را برنینگیخت.
خصوصیت برجسته‌ی آموزشی كار استادی تامسن تأكید ابتكاری او بر تعلیم آزمایشگاهی شیمی عملی بود. در پاییز 1197 از دل دانشگاه یك آزمایشگاه شیمی را بیرون كشید كه در آن نخستین مدرسه‌ی شیمی عملی را در یك دانشگاه بریتانیایی دایر كرد. شاگردانش را در تجزیه‌ی كیفی و كمّی موادّ غیرآلی، بخصوص كانیها، ورزیده می‌ساخت. به نظر می‌رسد كه بسیاری از شاگردان وی بعدها در صنایع شیمیایی گلاسگوْ كار كرده باشند. تامسن برخی از شاگردان كاردانترش را برای تشكیل یك مدرسه‌ی تحقیقی كوچك استخدام كرد. تا نیمه‌ی دهه‌ی 1210 آزمایشگاه او به صورت پرورشگاهی درآمده بود كه شیمیدانهای بلندپرواز از آن به آزمایشگاههای دیگر، از جمله به آزمایشگاه یوستوس لیبیش، كوچ می‌كردند تا ورزیدگی خود را به كمال برسانند.
تامسن، اگرچه گاهی متكبر بود و همواره با طعنه و تمسخر سخن می‌گفت، برای دانشمندان گلاسگوْیی در دهه‌ی 1210 به صورت شخصیت پدرانه‌ای درآمد. كتاب او به نام History of Chemistry («تاریخ شیمی»، لندن، 1830-1831)، كه از 1139 به بعد كتابی یگانه و قابل استناد بود، وسیله‌ی تبلیغیِ حرفه‌ای بود كه، در میان كارهای دیگر، شیمی را برای غیرمتخصصان تحصیل كرده به عنوان یك علم شریف و معقول و مستقل توجیه می‌كرد. تامسن از 1213 تا پایان عمر رئیس و زینت بخش «انجمن فلسفی گلاسگوْ» بود. درواقع، در 1213 عمدتاً او موجب شد كه انجمن محتضری كه زیر سلطه‌ی صنعتگران بود به انجمنی از لحاظ فكری و اداری شایسته تبدیل شود كه با سرپرستی او سرانجام در سال 1220 انتشار Procceding («صورت مذاكرات») آن آغاز شد. پس مایه‌ی تعجب نیست كه او به عنوان میزبان ارشد دانشمندان برجسته‌ای كه از گلاسگوْ دیدار می‌كردند خدمت می‌كرد و مشتاقانه از فعالیتهای «مجمع بریتانیایی برای پیشبرد علم» در ده ساله‌ی بحرانی اول تأسیس آن پشتیبانی می‌نمود. نقشی كه تامسن در رهبری علم گلاسگوْ ایفا كرد، مانند كارهای بسیار دیگری كه در طول زندگی علمی خویش انجام داد، نشان می‌دهد كه چه نوع پاداشی می‌توان در آن زمان در علم بریتانیا به شیمیدان خودساخته و بلندپروازی اعطا كرد كه بیشتر به سبب پشتكار سستی ناپذیرش ممتاز بود تا به سبب نوآوریهای درخشانش.

كتابشناسی

یكم. كارهای اصلی.

فهرست كتابهای مهم تامسن در A History of Chemistry، از ج. ر. پارتینگتن سوم (لندن، 1962)، 716-721؛ ذكر شده است. Catalogue of Scientific Papers Compiled by the Royal Society of London (لندن، 1871)، 5، 970-976؛ 201 فقره از آثار او را فهرست كرده است.

دوم. خواندنیهای فرعی..

زندگینامه‌های اصلی‌ای كه باقی مانده‌اند عبارتند از: «Biographical Notice of the Late Thomas Thomson»، از ر.د.تامسن، در GMJ، 5(1857)، 69-80، 121-153، 379-380؛ و «Sketeh of the Life and Labours of Dr.Thomas Thomson»، از و.كرام، در PPSG، 3 (1855)، 250-264. دیگر منابع فرعی و بحثی درباره‌ی دوره‌ی كار استادی وی در «Thomas Thomson:Professor of Chemistry and University Reformer» از ج.ب. موْرل، در BJHS، 4 (1969)، 245-265؛ و «The Chemist-Breeders:the Research School of Liebig and Thomas Thomson»، در Amb، 19 (1972)، 1-46، عرضه شده است.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز كولستون، (1387)، زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام...[ و دیگران]، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول