چگونه سخن بگوییم؟

سخن گفتن، كلید ارتباط با دیگران است .
با مردم چگونه «رابطه كلامی‏» بر قرار كنیم؟ آغاز سخنان چگونه باشد كه جذاب باشد؟ لحن گفتار، چه تاثیری بر مخاطب ما می‏گذارد؟ كلام، در چه صورت بر دل‏ها می‏نشیند و مقبول طبع قرار می‏گیرد؟ اصلا درباره چه چیز هایی باید سخن گفت و از چه گفتاری و چگونه گفتاری باید پرهیز كرد؟ چه روشی بر محبت و محبوبیت می‏افزاید و چه شیوه‏ای ایجاد تنفر می‏كند؟
اینها همه، سؤال هایی است كه به «ادب و آداب گفتار» مربوط می‏شود و شیوه‏های كامیابی در كلام را باید آموخت، تا از طریق رابطه گفتاری، هم دانسته‏ها و خواسته‏های خویش را بهتر بیان كرد، هم بر دیگران تاثیر مثبت گذاشت و هم كلام را پل ارتباطی با دیگران ساخت .

«حرافی‏» ، گاهی هم سر از «وراجی‏» در می‏آورد . اگر از پرحرفی دیگران خسته می‏شوید، لابد دیگران هم از پرچانگی شما دچار خستگی می‏شوند وبه ستوه می‏آیند . پس، باید از تكرار ملال آور و پرحرفی آزار دهنده پرهیز كرد و ظرفیت طرف و اشتیاقش را برای شنیدن در نظر گرفت .

بد حرف زدن، زشت گویی، تندی در گفتار، هتاكی و بی حرمتی، از آفات كلام به شمار می‏آید . بسیاری از دوستی‏های دیرین و روابط صمیمی، گاهی به خاطر كلامی نسنجیده و اهانت‏آمیز و تحقیر كننده یا دل آزار، بر هم می‏خورد .
اگر جواب «های‏» ، «هوی‏» است، جواب سخن مؤدبانه هم پاسخ احترام‏آمیز است .
حضرت علی (علیه السلام) فرموده است:
«اجملوا فی الخطاب تسمعوا جمیل الخطاب‏» (1)
زیبا سخن بگویید و خطاب كنید، تا جواب زیبا هم بشنوید .

قدرت رازداری و حفظ اسرار، نشانه كمال است .
آنان كه هیچ حرفی را نمی‏توانند نگاه دارند و حتی آنچه را نیز كه سفارش شده «به كسی نگویید» ، در اولین فرصت «لو» می‏دهند، قابل اعتماد نیستند و از «محرم راز» بودن درمی‏آیند و وجهه خودشان را از دست می‏دهند .
خیلی «حرف‏های مگو» وجود دارد كه باید در صندوق سینه محبوس باشد و به بیرون درز نكند، چه رازهای شخصی، چه امور مربوط به حیثیت و آبروی دیگران، چه اسناد طبقه بندی شده، چه اسرار محرمانه یك نظام و تشكیلات، چه پرونده‏های قضایی و .. . .
پس، باید تمرین كرد كه هر حرف را نزد . تازه، بعضی از حرف‏ها هم بی اساس و شایعه است و بازگو كردن آنها، نوعی دامن زدن به شایعات دروغ است واین گناه به شمار می‏رود و به آلوده شدن فضای جامعه می‏انجامد .
باز هم كلامی از حضرت امیر (علیه السلام) كه فرموده:
«لا تحدث الناس بكل ما تسمع‏» (2)
هر چه را می‏شنوی، برای مردم بازگو مكن .

حرف هم مثل غذا، باید بپزد، دم بكشد، وقتی پخته شد «عرضه‏» گردد .
پختگی سخن به آن است كه در ورای آن، اندیشه و درنگ و مصلحت اندیشی و عاقبت نگری باشد .
وقتی حرفی نسنجیده از دهان بیرون پرید، دیگر نمی‏توان عوارض و عواقب و پیامدهای آن را جمع كرد .
مزن بی تامل به گفتار، دم
نكو گو، اگر دیر گویی چه غم؟
خیلی‏ها پشیمان می‏شوند كه فلان سخن را چرا گفتند، یا با فلانی چرا آنگونه حرف زدند . آرزو می‏كنند كه كاش كمی فكر كرده بودند . ولی، این «حسرت بعدی‏» ، هرگز جای آن «اندیشه قبلی‏» را نمی‏گیرد . در حالی كه با لحظه‏ای تدبر، می‏توان جلوی بسیاری از پشیمانی‏ها را گرفت .
پس، «اول اندیشه، و آنگهی گفتار» را از یاد نبریم .
تیر سخنت، به آب شلیك مكن
بیهوده و بی حساب، شلیك مكن
حرف و عمل تو، چون سلاح است و خشاب
هشدار كه بی خشاب، شلیك مكن

اگر قلمبه گویی، سخت گفتاری، پیچیده سخن گفتن و سنگین حرف زدن، سبب شود كه گوینده با شنونده نتواند «رابطه‏» برقرار كند، از این سخن گویی چه سود؟ تازه، بعضی‏ها به این شیوه می‏بالند!
راحت و روان حرف زدن، یك هنر است، به خصوص آنجا كه مخاطبان عام و عوام اند، یا كودكان، یا كم سوادان پای كلام به گوش نشسته‏اند .
پس، باید تمرین كرد كه روان و آسان حرف زد، سخنرانی كرد، تدریس نمود، سؤال كرد، جواب سؤال داد، خاطره گفت و مقاله نوشت . یعنی این سهولت در گفتار، در كار معلم و نویسنده و خطیب و واعظ و پرسشگر و جوابگو، یك «هنر» به حساب می‏آید . البته با تمرین هم می‏توان به این مرحله رسید، مثل هنرمند شدن و مهارت در هر رشته و حرفه دیگر .
.
مگر هر حرف را، در هر جا، با هر گروه و در هر شرایط باید گفت؟
شناخت این نكته و رمز و راز كه در كجا و با كه، چه سخنی و با چه لحنی و به چه مقدار باید گفت، چیزی است كه در علوم ادبی به آن «بلاغت‏» گفته می‏شود، یعنی مراعات مقتضای حال!
مثلا در مجلس عزا و ختم، شوخی كردن، یا در محفل جشن، سفره دل و غم و غصه را باز كردن، یا با كسی كه كم حوصله است‏به جر و بحث نشستن، یا نزد دانای فرزانه‏ای، پرحرفی كردن و توضیح واضحات دادن، یا با آدم ناشناس و غریبه، اسرار را در میان گذاشتن و ... همه اینها البته هر كدام به نوعی نشانه «موقع نشناسی‏» است و این، یعنی پاشیدن بذر در زمین شوره زار، یا آب دادن به درخت‏خشكیده .
باز هم كلام امام علی (علیه السلام):
«لا تتكلمن اذا لم تجد للكلام موقعا» (3)
اگر زمینه و جای سخن نیافتی، حرف مزن .

شرم و حیا نسبت‏به كارهای زشت و گناه، بسیار مقدس و خوب است . اما در مورد كارهای شایسته و حرف‏های خوب و سؤال‏های مفید وپاسخ‏های لازم و اعتراض‏های تكلیفی، نه تنها خوب نیست، بلكه عامل عقب ماندن و مانع خیر و سبب محرومیت است .
ریشه این خجالت، یا تربیت‏خانوادگی و نوع تربیت است، یا احساس حقارت و كمبود است، یا ترس از ریخته شدن آبروست، یا نداشتن تمرین قبلی است، یا هر عامل دیگر .
باید این مشكل را به نحوی حل كرد . داشتن اعتماد به نفس و دل به دریا زدن و سد را شكستن، موفقیت‏های بعدی را در پی دارد . سختی در همان «نوبت اول‏» است .
پس، باید تمرین كرد . هر چند سخت است، ولی با اقدام، آن هراس درونی فرو می‏ریزد و تمرین، سبب می‏شود كه مثلا حرف زدن در جمع یا سؤال در كلاس یا خواندن متنی در یك مراسم یا كنفرانس دادن در حضور دیگران و ... برای انسان عادی شود .
آنچه گذشت، نكاتی چند درباره «كلام‏» بود .
یقینا اینها همه مطالب نیست . نه همه مشكلات مطرح شد، نه همه راه حل‏ها .
خوب است كتابهایی كه در زمینه «فن خطابه‏» و «آیین سخنرانی‏» و «روش سخنوری‏» و ... نگاشته شده است، بیشتر و دقیق‏تر مطالعه شود، چرا كه در آنها رهنمودهای عملی بیشتری برای موفقیت در این زمینه وجود دارد .
حرف زدن، این كار به ظاهر ساده كه همگان با آن سر و كار داریم، آن هم از صبح تا شب، در خانه و بیرون، با آشنا و ناآشنا، برای خود فوت و فن خاص دارد . آموختنش هم لازم و مفید نیست . بی جهت نیست كه غربی‏ها درباره «آیین سخنرانی‏» كتاب می‏نویسند و شرقی‏ها در زمینه «فن خطابه‏» دست‏به تالیف می‏زنند .
از این روش سود بجوییم تا كلام، پل ارتباطی ما و دیگران شود .

پی‏نوشت‏ها:

1 . غررالحكم (چاپ دانشگاه)، ج‏2، ص 266 .
2 . همان، ج 6، ص 281 .
3 . همان، ج 6، ص 264 .