استاد می‏خواهد

شكی نیست كه در هر علم و رشته‏ای كه انسان بخواهد با دقت و ظرافت و تحقیق از خصوصیات و لطایف آن آگاهی یابد، ضروری است كه از استاد متخصص آن فن استفاده كند. این مطلب در خصوص رشته هایی كه تجربیات استاد در آن مدخلیت داشته باشد و یا مربوط به ماوراء طبیعت باشد، ضرورت مضاعف و بیشتری دارد.فردی كه می‏خواهد در صراط حقیقت و به سوی كمال انسانیت و روحانی سلوك كند، باید از برنامه این مسیر آگاه باشد و با تمام دقت منازل این راه را طی كند و در این خصوص، باید همه شرایط، موانع، خصوصیات و جزئیات سلوك را رعایت كند. می‏توان نیازمندی به استاد را در سلوك معنوی، به دلیل زیر دانست:
1. استاد بهترین فرد از مصادیق رفیق است و برای كسی كه سیر و سفر می‏كند، داشتن رفیق از آداب سفر است (الرفیق ثم الطریق).
2. استاد از لحاظ مقامات روحانی، رفیقی مورد اعتماد و اطمینان است و احتمال خیانت، تعدی و نفاق در او نیست.
3. او رفیقی است كه در این مسیر، سوابق طولانی و تجربیات زیادی داشته، وجود او نافع و مورد استفاده خواهد بود.
4. او خود را موظف و ملزم به راهنمایی و هدایت افراد نیازمند و طالبان حق می‏داند.
5. او از موانع این راه و راهزنانی كه در این مسیر هستند، آگاه است.
6. از حوادث و جریان‏هایی كه پیش می‏آید و از واردات غیبی و مكاشفه هایی كه می‏شود، بااطلاع است.
7. او از شرایط و خصوصیات و علائم هر منزلی از منازل این سلوك روحانی، آگاه است.
8. این استاد به لحاظ مقام نورانی و عبودیت حقیقی‏اش، هیچ گونه تشخص، تفوق، امتیاز و برتری ندارد و برای خود مرتبتی نمی‏بیند و از این لحاظ، برای مقام رفاقت، بهترین فرد خواهد بود.
9. این رفیق به لحاظ مقام روحانی و معنوی‏اش، دارای نورانیتی نافذ، اراده‏ای موءثر، روحی پاك و مبارك و قلبی روشن مهذب بوده، وجودش برای سالك، نشان خیر و بركت است؛ حتی معاشرت، ملاقات و همنشینی بااو در نورانیت طالب سلوك معنوی، موءثر خواهد بود.
10. استاد به استعدادهای مختلف افراد، صفات ذاتی باطنی آنان، اخلاق و صفات اكتسابی سالكان و اعمال و عادات اشخاص، توجه دارد و به تناسب این امور، دستورهای لازم و برنامه‏های موءثری را برای تخلیه و تهذیب و سیر و پیشرفت آنان معین می‏كند و مانند دكتر متخصصی است كه به تناسب مزاج و به مقتضای مرض، دارویی تجویز می‏نماید.1
علامه و عارف واصل، مرحوم شعرانی در این خصوص می‏گوید:
«حق آن است كه سالك احتیاج به استاد عارف دارد؛ چرا كه مبتدی هنگامی كه قصد تهذیب نفس از رذایل را داشته باشد، نمی‏داند چطور شروع در سلوك كند و چه چیزی شایسته است تا انجام دهد و از آن چه باید بپرهیزد، چگونه عمل كند و چه بسا برای او صفت رذیله عجب، حاصل شود و خود بدان ملتفت نباشد تا از آن بپرهیزد و لذا محتاج معلمی است تا او را به تخلص از آن ارشاد كند. پس همان طور كه در صنایع و مهارت‏ها به استاد احتیاج است، در تحصیل ملكه تهذیب نفس نیز به استاد احتیاج می‏باشد؛ بلكه احتیاج در این راه، شدیدتر است».2
آن چه در این مورد مهم است، یافتن چنین فرد كاملی است كه دارای ویژگی‏های ده‏گانه فوق باشد و حقیقتا چنین مقام روحانی را حائز باشد؛ نه آن كه مدعی بوده، از حقیقت خالی باشد كه در این صورت، خود گمراه و گمراه كننده دیگران خواهد بود. از این‏رو، برای به دست آوردن چنین استادی باید كوشش نمود و دقت خاص به عمل آورد.
اگر چنین استادی یافت نشد ـ هر چند كه جوینده یابنده است ـ نباید ناامید بودوسلوك را به كنار گذاشت؛خصوصا در عصر حاضر كه كشف اطلاعات و جمع‏آوری آنها كار چندان دشواری نیست. در این صورت، سالك معنوی وظایف و راهكارهای زیرا را باید انجام دهد:
1. همه آن چه را كه از جانب خدای متعال ابلاغ گردیده و به همان نحو كه بیان شده است، یاد بگیرد و علم و اطلاع كامل داشته باشد و بدون هیچ مسامحه و سستی، مجاهدت علمی را پیشه خویش سازد تا طریق الی الله را به خوبی و به شكل صحیح و جامع و به همان صورت كه از جانب خدای متعال ارائه شده است، بشناسد. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «العامل علی غیر بصیرة، كالسائر علی غیر الطریق لا یزیده سرعة السیر الا بعداً؛4 كسی كه بدون بصیرت عمل می‏كند، مانند كسی است كه در غیر طریق افتاده و بیراهه می‏رود و سرعت حركت وی،: تنها دور شدن از هدف و مقصد را بیشتر می‏كند».
2. به آن چه كه آموخته، دقیقا عمل نماید و در این خصوص نیز هیچ تسامح و سستی نداشته باشد. بدون شك شرایط، مقدمات و كم و كیف هر عمل مطرح شده در آیات و روایات، در اثرگذاری آن بر نفس انسانی و كمك به ارتقای او به مراتب بالاتر، موءثر است. از این‏رو، ظرافت در عمل به آموخته‏ها و آموزه‏های وارد شده، امری ضروری و لازم است.
3. در مقام تحصیل علم بایسته سلوك معنوی و نیز در مقام عمل به آنها، با قدم حق و صدق پیش بیاید و هیچ تعصب و تقلید نابجا و سلیقه شخصی را در آنها دخالت ندهد.
شكی نیست كه سالك معنوی با سه شرط یاد شده، مشمول عنایات خاص الهی می‏گردد و از انحراف و لغزش‏ها محفوظ می‏ماند و در سلوك الی الله از ارشاد و راهنمایی‏های ولایت و از انوار و توجهات باطنی آنان برخوردار می‏شود. چنین سالكی، در مكتب اهل بیت بوده، از آنان جدا نخواهد بود و در طریقی كه ایشان قدم برداشته‏اند، قرار خواهد گرفت؛ طریقی كه همان «صراط مستقیم» است و انحراف از آن، جز خسران نخواهد بود.5

پی‏نوشت:

1. ر.ك: رسالة فی السیر و السلوك، ص91ـ92؛ تهرانی، روح مجرد، ص49ـ67.
2. كیهان اندیشه، اندیشه و حیات شعرانی، شماره 45.
3. مثنوی، دفتر1، ابیات 2829 و 2832 ـ 2833.
4. كلینی، اصول كافی، ج1، باب «من عمل بغیر علم».
5. ر.ك: مقالات، ج1، ص83ـ87.
6. مثنوی، دفتر 1.