سياه پوشيدن و سياه پوش كردن‏

تكيه عمده و اساسى اين سؤال و ابهام ذهنى، تعارض يافته‏هاى علمى با آموزه‏هاى دينى در پوشيدن لباس سياه و سياه پوش كردن است. در مقام جواب و زدودن ابهام، اولين گام آن است كه آيا چنين تعارضى واقعيت دارد و آيا يافته‏هاى علمى پوشيدن لباس سياه را به صورت كلى و در تمام حالات و موقعيت يك پوشش نامناسب مى‏شمارد؟
واقعيت آن است كه چنين تعارضى بين يافته‏هاى علمى و روان‏شناسى با آموزه‏هاى دينى به چشم نمى‏خورد، و اين دو منبع شناخت در اين مورد - پوشيدن لباس سياه - با يكديگر ناسازگارى ندارند. درست است كه از ديدگاه روان‏شناسى رنگ سياه به خودى خود نفى هرگونه رنگ است و نمايان‏گر مرزهاى مطلقى است كه در پشت آنها ديگر زندگى وجود ندارد و حيات متوقف مى‏شود و رنگ سياه به معناى انهدام، نيستى و پوچى است و نفى ديگر رنگها مى‏باشد؛1 اما اين نظريه، گوشه‏اى از يافته‏هاى روان‏شناسى است.
ياد آورى اين نكته لازم است كه پذيرش تأثير رنگ‏ها به اين معنا نيست كه رنگ‏ها در انسان تأثيرى شديد دارند و سريع بر جهت‏گيرى ذهنى و رفتارى افراد مؤثر واقع مى‏شوند؛ مثلاً اگر رنگ آبى تأثير تسكينى و آرامش بخشى دارد، نمى‏توان از آن به عنوان يك داروى مسكن براى تسكين سريع آن استفاده كرد و يا از رنگ قرمز در ايجاد تحريك سريع بهره جست؛ بلكه تأثير پذيرفته شده رنگ‏ها يك تأثير جزيى است كه در مدت زمان طولانى فرصت بروز پيدا مى‏كنند.
گوشه‏اى ديگر يافته‏هاى روان‏شناسى، گوياى اين حقيقت است كه آن گاه رنگ سياه مفهوم نيستى و پوچى و پايان يافتن را تداعى مى‏كند كه به عنوان انتخاب اول و يا يكى از سه انتخاب اول باشد؛ يعنى در تمام حالات، اولين رنگ انتخاب شده و يا يكى از سه رنگ انتخابى اول براى زندگى (اعم از لباس...)باشد و اگر رنگ سياه در رتبه هشتم قرار بگيرد، يعنى آخرين رنگ انتخابى در زندگى، رنگ سياه باشد و در موقعيت‏هاى نادر و استثنايى مورد استفاده قرار بگيرد، يك تمايل طبيعى، نابهنجار را نمايش مى‏دهد و نشان دهنده مهار اعمال و تصميم فرد بر كنترل اوضاع‏2 و نشان دهنده‏مهار اعمال و تصميمات فرد در زمانى مى‏باشد كه بروز اضطراب قطعى است. محروميت از چيزى و يااز دست دادن شخصى و ياموقعيتى، انسان را در لبه يك تعارض غير قابل انكار قرار مى‏دهد و در اين حالت، وى براى به دست آوردن موقعيت قبلى و كنترل اوضاع دست به اقدامات كنترلى مى‏زند. پوشيدن لباس سياه، حكايت از تدبير انسان در چنين موقعيتى دارد؛ يعنى از اقدامات مناسب، طبيعى و بهنجارى است كه موجب مى‏شود انسان بتواند بر اوضاع كنترل داشته باشد؛ زيرا نوعى سكون، سكوت و كاهش تحريك را در پى دارد.3
بنابر اين از ديدگاه علمى، پوشيدن لباس سياه و استفاده از رنگ سياه، حتى در غير پوشش، هميشه نامناسب نمى‏باشد و به معناى رسيدن به پايان زندگى و خط پايان عمر و تسليم شدن نيست و تأثير منفى و تخريب روانى را در پى ندارد. از اين رو پوشيدن لباس سياه در عزا دارى‏ها و براى شخص مصيبت زده‏اى كه احساس غمگينى مى‏كند، يك نوع تسكين است و او را در اضطراب ناشى از فقدان شخص محبوب، به سمت سكوت و سكون دعوت مى‏كند و افزون بر اين موجب هم سو ساختن احساسات درونى با فضاى بيرون موجب آرامش مى‏گردد.4 شخص غم زده درآغاز قطع دل بستگى، اگر در فضاى شادى آفرين قرار بگيرد، بين حالت درونى خود و وضعيت خارجى، تعارض را مشاهده مى‏كند و اين تعارض هرگز به نفع او نيست. از اين رو بايد به سمت هم سويى و هماهنگ ساختن درون وبرون برآييم و انتخاب رنگ سياه در اين موقعيت‏هاى نادر و استثنايى زندگى (يعنى در رتبه هشتم)، چنين تأثيرى دارد. اين رنگ، اگر در رتبه هشتم و انتخاب پايانى قرار بگيرد، بر خلاف رنگ سفيد، سكوت و سكون و عدم ايجاد هر گونه تحريك روانى و جسمانى و كاهش ساير فعاليت‏ها و كندى و سستى رادر پى دارد5 كه جملگى براى انسان مبتلا به رنج فراق و فرو رفته در درد قطع دل‏بستگى مفيد است و به او آرامش و سكون مى‏بخشد.
پس، از ديدگاه علمى، رنگ سياه تأثيرى منفى و نامناسب بر روان و روح آدمى ندارد و در مصائب، كاهش دهنده آلام مى‏باشد و اين گونه نيست كه علم آن را كاملاً طرد كند؛ ولى سنت‏هاى دينى به آن اهميت داده، دينداران را به استفاده از آن توصيه كند.
از جهت ديگر، درباره تعارض موهوم آموزه‏هاى دينى، بايد بررسى كرد كه آيا اسلام براى هميشه و در تمام حالات رنگ سياه را توصيه مى‏كند و به تعبير روان‏شناختى، براى اولين انتخاب‏ها و يا سه انتخاب اول، رنگ سياه را برمى گزيند و مسلمانان را نيز به اين انتخاب دعوت مى‏نمايد؟
بايد گفت كه نگاه آغازين اسلام به رنگ سياه، يك نگاه منفى است از اين‏رو هرگز آن را در حالات عادى و زمينه‏هاى روزمره زندگى، به عنوان يك رنگ برنمى گزيند و آن را رنگ شيطان و فرعون و سمبل طغيان گرى، ظلم و ظلمت معرفى مى‏كند و مى‏فرمايد:«لباس سياه نپوشيد كه لباس فرعون است».6
رنگ برگزيده و انتخاب اول اسلام - همانند علم - رنگ سفيد است كه امام باقرعليه‏السلام مى‏فرمايد: هيچ لباسى بهتر از لباس سفيد نيست.7 بعد از رنگ سفيد رنگ‏هاى زرد و سبز از طرف اولياى دين توصيه و از جانب اسلام رنگ‏هاى برگزيده هستند. در واقع رنگ سياه نه انتخاب اول و نه يكى از سه انتخاب اول اسلام، بلكه فقط در موقعيت خاص مانند مصائب و به هنگام ابتلا به غم فراق توصيه شده است از نظر اسلام، رنگ زندگى، حيات، حركت و تلاش رنگ سفيد مى‏باشد و آرامش بعد از تلاش و كوشش در رنگ سياه (شب) مى‏باشد. رنگ سياه، يعنى همان رنگ شب، موجب آرامش مى‏شود. تا نفوس را از تعب و رنج روز كه در پى تلاش و كوشش به آن دچار گشته است، پناه دهد و آرام سازد.8
خداوند نيز در قرآن سياهى شب را مايه آرامش و روشنايى روز را زمينه تلاش ذكر كرده است.9
رنگ سياه در مكتب اهل بيت، فقط و فقط در مصائب و سوگوارى‏ها مورد استفاده قرار گرفته است؛ يعنى يك انتخاب نادر و استثنايى بوده است و نه انتخابى هميشگى. بنابر نقل ابن ابى الحديد، امام حسن -عليه‏السلام در سوگ امير المؤمنين على -عليه‏السلام جامه سياه برتن كرد و با همين جامه به ميان مردم آمد و براى آنها خطبه خواند.10 درنگاه ابتدايى رنگ سياه، يك رنگ مكروه و ناپسند تلقى مى‏شود در نماز، لباس سياه پوشيدن مكروه مى‏باشد.11
در قطب دوم و جبهه دوم تعارض، يعنى آموزه‏هاى دينى نيز لباس سياه نه تنها صد در صد مورد پذيرش واقع نشده است و آن را مفيد و انتخاب اول نيست و به آن توصيه نمى‏شود، بلكه سياه تنها در رتبه هشتم و آخرين انتخاب قرار مى‏گيرد. از اين رو تنها در عزاى ائمه هدى - عليه‏السلام پوشيدن اين رنگ ممنوع نيست، آن هم از اين جهت كه به واسطه تأثير روانى آن، موجب سكوت و سكون و آرامش گشته، شخص مضطرب را از مصيبت و حزن به يك آرامش روانى مى‏رساند و ياحداقل در اين زمينه بسيار تأثير دارد.

پى نوشت:

1. ماكس لوچه، ترجمه منيره روانى پور، 1368.
2. ماكس لوچه، ترجمه منيره روانى پور،1368.
3. اكبر زاده، 1374.
4. رمضان زاده،1371.
5. اكبر زاده،1374.
6. مجلسى، بحارالانوار،ج 83،ص 248.
7. همان،ج 78،ص 330؛ رى شهرى،ميزان الحكمه، ج 8،ص 472.
8. نذير الحمدان،2002.
9. قصص(28)، آيه 73؛اسراء(17)آيه 17؛ فرقان(25)آيه 47؛ يونس(10)آيه 67.
10. ابن ابى الحديد،شرح نهج البلاغه، ج 16،ص 22.
11. طريقه دار،1380.