نظام حقوقي - اخلاقي رفتار با زنان در سيره نبوي(ص)

دكتر مريم حاجي عبدالباقي، استاد دانشگاه و حافظ كل قرآن كريم است كه با رويكردهاي قرآني، تحقيقات دامنه داري را درباره زنان به انجام رسانده است. در آستانه هفته زن و نظر به اهميت موضوع در انديشه ها و رفتار پيامبر اسلام(ص)، بر آن شديم تا مسايل مربوط به اين مقوله مهم را با وي به بحث بگذاريم. برجستگي مصاحبه حاجي عبدالباقي در اينجاست كه وي به عنوان حافظ قرآن و آشنا به رمز و رازهاي نهفته در اين كتاب آسماني، تمامي پرسشهاي ما را با استناد به آيات و كلام الهي پاسخ مي گويد. پاسخهايي كه بي اغراق مي توان آنها را رويكرد مناسبي در "سيره شناسي" پيامبر اعظم(ص)، قلمداد كرد. او كه داراي دكتراي علوم قرآن و حديث است، علاوه بر تدريس در دانشگاه، در حوزه نيز به تدريس قرآن و نهج البلاغه اشتغال دارد. ماحصل اين گفتگو فرا روي خوانندگان گرامي قرار مي گيرد.
٭خانم دكتر حاجي عبدالباقي از جمله موضوعاتي كه در نظام خانواده كاربردهاي فراواني دارد، ايجاد رضايتمندي متقابل همسران از يكديگر به عنوان يك دستور الهي و اصلي در استحكام كيان خانواده هاست. سيره نبوي(ص) در اين باره چه مي گويد؟
٭٭در قرآن كريم، به ويژه در سوره هاي تحريم و احزاب، آياتي وجود دارد كه بررسي و تحليل آنها به خوبي ثابت مي كند رسول خدا(ص)، چه نظري در مورد بانوان داشته و بخصوص با همسرانشان چه رفتارهايي داشته اند. يقيناً رسيدن به پاسخ سؤال شما نيز از رهگذر بررسي همين آيات، امكان پذير خواهد بود.
پيامبر خدا(ص) در قرآن كريم، سه بار با عبارت "يا ايها النبي" مورد خطاب قرار گرفته اند كه اتفاقاً دو مورد آن در صدر سوره هايي است كه نام بردم. خداوند در آغاز سوره تحريم، خطاب به ايشان مي فرمايد: "اي پيغمبر، براي چه آن را كه خدا بر تو حلال فرموده، تو بر خود حرام كرده اي تا رضايت همسرانت را به دست آوري. اين آيه به خوبي نشان مي دهد كه اساساً روش و دغدغه پيامبر اكرم(ص) جلب رضايت همسرانش بوده است و اين ويژگي به حدي در حضرت برجستگي داشته كه حتي حاضر بودند بر خود سخت بگيرند و خود را از بعضي حلالهاي خداوند محروم سازند. نكته مهمتر اين كه بررسي آيه بعدي از اين سوره نشان مي دهد رسول خدا(ص) براي اين كار قسم هم خورده اند، زيرا خداوند ايشان را به دادن كفاره قسمي كه خورده اند، توصيه مي كند. اگر چه تاريخ و روايات بر اخلاق و رفتار پيامبر(ص) تأكيد فراواني دارند، ولي مهمترين سند در اين زمينه براي ما قرآن است. بنابراين، طبق سند قرآن، مي توان گفت كه پيغمبر(ص) در پي طلب رضايت همسرانش بوده و براي اين كار حاضر بود كه بر خود سخت بگيرد. خداوند در قرآن، پيامبر(ص) را براي ما "اسوه حسنه" معرفي مي كند، پس مردان ما نيز مي توانند از سيره رفتاري اين اسوه بهره بگيرند.
٭ چشم پوشي و گذشت از توصيه هاي تربيتي اسلام به شمار مي رود و انجام اين توصيه، پيش از همه بر دوش همسران نهاده شده است. رفتار رسول خدا(ص) در اين باره چگونه بود؟
٭٭ اتفاقاً رسيدن به اين پاسخ نيز در بررسي آيات ديگري ازسوره ارزشمند "تحريم"، ميسر خواهد بود. در اين سوره داريم كه رسول ا...(ص)،رازي را به يكي از همسران خود مي گويند: "و اذا اسرالنبي الي بعض ازواجه..." ما در اين زمينه يك سري باورهاي غلط داريم كه زن را محرم اسرار شوهرش نمي داند، ولي رسول خدا(ص) اين گونه نبودند و رازهايي را به همسران خود مي گفتند. آيه قرآن مي گويد كه آن زن، راز رسول خدا(ص) را فاش مي سازد: "فلما نبات به..." خداوند، پيغمبرش را از اين موضوع آگاه مي سازد. "و اظهره ا... عليه...." تا اينجا بحثي نداريم. ولي آن نكته مهمي كه در ادامه آيه مي تواند پاسخ سؤال باشد اينكه رسول خدا(ص) با همسر خود برخوردي بزرگوارانه و توأم با گذشت داشته و مقداري از كار آن زن را به رخ او كشيده و از بخش ديگر كار او چشم پوشي مي كنند:
"عرف بعضه و اعرض عن بعض..." پس اين ويژگي هم از خصوصيات مهم پيغمبر(ص) به شمار مي رود. در حالي كه خداوند به ايشان اطلاع داده كه اين زن اسراري را فاش كرده، باز هم مي بينيم كه پيغمبر خدا(ص) به روي خود نياورده و با بزرگ منشي و كرامت از خطاي همسرش مي گذرد. آن هم گذشت درباره موضوع پراهميتي كه در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است. آيا مباني اختلاف همسران امروزي، از اين تأكيد قرآن مهمتر است كه بعضي ها حاضر به بخشش اشتباهات همسران خود نيستند؟
٭ اتفاقاً خود اين موضوع، گاهي اوقات وضعيت خانواده ها را تا مرز طلاق و فروپاشي هم پيش مي برد. سؤال اين است كه اگر چه پيامبر(ص)، طلاق را منفورترين حلالها مي دانند، ولي در برابر زناني كه نوعاً خطا مي كردند، چه رفتاري در پيش مي گرفتند؟
٭٭ خداوند در قرآن خطاب به زنان پيامبر(ص) كه ايشان را اذيت مي كردند و يا راز حضرت را فاش مي ساختند، به صراحت مي فرمايد:"اگر پيغمبر شما را طلاق دهد، چه بسا خداوند، زناني بهتر از شما نصيب او كند..." حتي ويژگي آن زنان بعدي هم برشمرده مي شود: "مسلمات، مؤمنات، قانتات، تائبات، عابدات و...". در اينجا خداوند، دست پيغمبر اكرم(ص) را باز مي گذارد كه اگر بخواهد، مي تواند زنان خاطي را طلاق داده و زنان برتري را برگزيند، ولي به خوبي مي دانيم كه رسول خدا(ص)، هرگز چنين نكرده و هيچ يك از همسران خود را طلاق نداده اند. قبلاً هم عرض كردم كه اهميت بعضي خطاها در حدي بوده كه قرآن به آن اشاره مي كند. امري كه قرآن خود را در آن دخالت مي دهد، مطلب ساده و قابل گذشتي نيست. يك خطاي آشكاري انجام شده ولي بخشش بيش از حد پيامبر(ص)، اين موضوع را نيز تحت الشعاع خود مي گيرد. دقيقاًَ به دليل اين رفتارهاي كريمانه است كه خدا در قرآن خطاب به رسولش مي فرمايد: "انك لعلي خلق عظيم"
٭ اگر مسؤوليت پذيري در برابر خانواده و بخصوص پيرامون موضوعات ديني، تربيتي و اخلاقي آنان را به عنوان بخش مهمي از وظايف مردان تلقي كنيم، اسلام در اين زمينه چه توصيه اي ارايه مي كند؟
٭٭ خداوند متعال در سوره "تحريم" مي فرمايد: "اي كساني كه ايمان آورده ايد، خود را با خانواده خويش از آتش دوزخ نگاهداريد..." ائمه معصومين(ع)،خود را اولين مخاطبان قرآن مي دانستند و در اين زمينه، رسول خدا(ص) در صدر قرار دارند. يعني وقتي كه خداوند به مؤمنان سفارش مي كند كه خود و خانواده را از آتش جهنم دور نگه داريد، روشن مي شود كه پيامبر(ص) نيز فقط نسبت به خودشان، دغدغه جهنمي نشدن را ندارند، بلكه اين دغدغه را نسبت به خانواده هم دارند. يعني مراقب همسران و خانواده خود هم هستند. به هر حال، خود اين آيه (آيه6 سوره تحريم) به تنهايي ثابت مي كند كه مردان، وظايف سنگيني نسبت به تربيت ديني- اخلاقي خانواده و بخصوص همسران خود دارند.
٭ حاكميت فقر در زندگي بعضي از انسانها، امري ممكن و بديهي است. از سوي ديگر چه بسا بعضي مردان، در عين تمكن مالي هم، سختگيري هايي نسبت به همسر و اهل منزل داشته باشند. سنت و سيره رسول ا... (ص) در زمينه حقوق مادي همسر، چگونه درسي را پيش روي ما قرار مي دهد؟
٭٭ براي بررسي اين موضوع مهم، شايسته ترين كار اين است كه به سوره مباركه احزاب استناد كنيم. در آيات 28 و 29 از اين سوره، خداوند خطاب به پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: "اي پيغمبر، به زنان خود بگو كه اگر شما زندگاني و زيور دنيا را طالبيد، بياييد تا من مهر شما را پرداخته و همه را به خوبي و خرسندي طلاق دهم. "اين مسأله روشن مي كند كه رسول خدا(ص) سعي دارد به همسران خود بفهماند كه به دنبال دنيا و مال و منال و زيور دنيايي نيستم و شما هم كه زنان من هستيد، مجبور نيستيد چنين شرايطي را تحمل كنيد. در آيه بعدي، افق ديگري را پيش روي همسران رسول ا... (ص) قرار مي دهد و مي فرمايد: " و اگر طالب خدا و رسول و مشتاق دار آخرت هستيد، خدا به شما زنان نيكوكار اجر عظيمي در قيامت عطا خواهد كرد." آيا اين چيزي جز انتخابات آزاد و همان دموكراسي واقعي است كه امروزه مورد تأكيد قرار دارد؟ در آن زمان فرهنگي حاكم بود كه زن مي بايد با هر گونه اخلاق و رفتار شوهرش مي ساخت و سختيهاي زندگي را تحمل مي كرد.
از سوي ديگر رسول اكرم(ص)، هرگز نمي توانست ساده زيستي خود را به عنوان يكي از شؤون پيغمبري كنار بگذارد. بنابراين هيچ اصراري نمي بيند كه زنان او هم به مانند ايشان ساده زيستي پيشه كنند و حتماً به مانند آن حضرت رفتار كنند. به آنها مي فرمايد، اگر مرا مي خواهيد، بايد ساده زيستي را انتخاب كنيد و اگر مرا نمي خواهيد، حق و حقوق شما را علاوه بر مهريه، پرداخت مي كنم و به زيبايي طلاقتان مي دهم. منظور از طلاق توأم با زيبايي، همان طلاق توأم با رضايت و خرسندي است نه آن طلاقهايي كه امروزه با كلي مشاجره و دعوا و در نهايت با دنيايي از لجاجت و كينه انجام مي شود.
پيامبر خدا(ص) حتي در رفتار اصحاب خود نسبت به همسرانشان هم حساسيت خاصي داشتند. در همان سالهاي اوليه اسلام، بعضي اصحاب پيامبر(ص) بودند كه براي خود رهبانيت پيشه كرده و دايم در عبادت و روزه بوده و به همسران خود توجه چنداني نداشتند. اين شكايت به پيامبر(ص) مي رسد و حضرت ياران خود را از اين رفتار برحذر مي دارد و تأكيد مي كند در همه حال بايد حق و حقوق همسرانتان را مراعات كنيد.
٭ غيرت و تعصب معقول نسبت به خانواده و همسر، اگر چه از خصايص ذاتي مردان تلقي مي شود، ولي مهمتر از آن تأكيدي است كه اسلام نسبت به اين مقوله روا داشته است. در شرايطي كه امروزه، دستهاي آشكار و پنهان فراواني سعي در زدودن اين خصيصه در مردان دارند، مايليم اندكي هم از انديشه و رفتار رسول خدا(ص) در اين باره بشنويم.
٭٭اين موضوع مهم هم در چند جاي سوره احزاب، مورد اشاره قرار گرفته و قرآن كريم به تبيين خصوصيات پيغمبر(ص) در اين زمينه پرداخته است. در جايي از اين سوره داريم كه "اي كساني كه ايمان آورده ايد، وارد خانه هاي پيغمبر نشويد مگر اينكه براي اطعام دعوت شده باشيد و پس از صرف غذا هم برخيزيد و برويد. زيرا حضور شما در منزل رسول ا...، او را اذيت مي كند و پيغمبر هم چون مهمان نواز است، از شما شرم خواهد كرد." اين موضوع نشان مي دهد كه پيامبر(ص)، چون ناموس خود را در خانه دارد، از حضور مستمر و طولاني نامحرمان ناراحت است و از آنجا كه حيا دارد، خداوند با اين آيه، به كمك پيغمبرش برمي خيزد و به مردم تأكيد دارد كه با پيغمبر و اهل منزل او حرمت را محفوظ دارند از سوي ديگر، در آيه 53 از همين سوره، خداوند به صراحت تمام به مؤمنان مي فرمايد: "شما حق نداريد پس از پيامبر(ص)، با زنان او ازدواج كنيد." زنان پيغمبر "ام المؤمنين" هستند و پيامبر(ص) براي آنان حساسيت ويژه اي قايل است.
٭ خانواده، كانون اصلي تربيت محسوب مي شود و نقش مربيگري مرد در اين كانون، انكارناپذير است. آيا مي توان به استناد آيات قرآن، نقش هدايت گر پيغمبر(ص) در مورد اهل خانه را نيز به تصوير كشيد؟
٭٭ بله! خوشبختانه قرآن در اين زمينه هم تعبيرات جالبي دارد. زنان رسول ا... (ص) طبق دستور قرآن، خيلي در جامعه حضور نمي يافتند. قرآن در اين زمينه به آنان تأكيد مي كند كه به مانند زنان عصر جاهليت كه تبرج و خودنمايي مي كردند، و با آرايش در خيابان ظاهر مي شدند، نباشيد. در كنار اين موضوع، دستور ديگري دارد كه مي فرمايد: "در خانه هايتان، متذكر آيات خدا و حكمت كه برايتان تلاوت مي شود، باشيد" از اين تأكيد قرآن مي توان استنباط كرد كه زنان پيغمبر(ص)، اولين شاگردان رسول خدا(ص) بوده اند و آيات قرآن و حكمت، از طريق پيامبر(ص) به آنان تعليم داده مي شد.
در سيره حضرت رسول(ص) داريم كه آن بزرگوار آيات قرآن را در مسجد براي مسلمانان مي خواندند. طبيعي است كه در اين شرايط اين مردان بودند كه مستمعان اصلي سخنان حضرت بودند و زنان بيشتر به دليل رسيدگي به امور منزل، در خانه حضور داشتند.
مردان، اين آيات نازل شده بر پيغمبر را ياد مي گرفتند و در منازل، به همسران خود مي آموختند. در عصر رسول ا... (ص) كلاس درسي تقريباً در منازل همه اصحاب حضرت برقرار بود و زنان نيز توسط شوهران خود از بركات وحي و آيات قرآن، بهره مند مي شدند. پيغمبر خدا(ص) نيز اولين كسي بود كه اين روش را در منزل خود پياده مي كرد. سند ما آيه 34 سوره احزاب است كه خداوند به زنان رسول ا... (ص)، دستور مي دهد "از آن همه حكمت و آيات الهي كه در خانه هاي شما تلاوت مي شود، متذكر شويد و پند گيريد..."
٭ اسلام اگر چه در شرايط خاص، تعدد زوجات را جايز دانسته، ولي در وراي همه شروط، به بحث ايجاد عدالت بين همسران تأكيد گسترده اي دارد. از رفتار شارع مقدس در اين زمينه، چه نكاتي را قابل ذكر مي دانيد؟
٭٭ بنا به دلايلي، يك سري حقوق اختصاصي براي پيامبر اكرم(ص) وجود داشت كه در مورد سايران نبود، وقتي مردي چند زن دارد، لازم است عدالت را ميان آنها برقرار سازد. البته قرآن در دو مورد، به مردان اشاره دارد كه از پس اين كار برنمي آييد. مورد اول در آيه 31 از سوره "نساء" است كه به مردان متذكر مي شود "شما قدرت برقراري عدالت ميان زنان را نداريد" در جاي ديگر در آيه 3 از همين سوره مباركه است كه مي فرمايد: "اگر قادر به برقراري عدالت نيستيد، به همان يك زن، كفايت كنيد." بديهي است كه رسول خدا(ص)، بيش از هر فرد ديگر، مقيد به رعايت عدالت هستند.
٭ به نظر مي رسد درسي از زندگي حضرت قدري مغفول مانده، اين است كه پيامبر اكرم(ص)، تا زماني كه حضرت خديجه(س) در قيد حيات بودند همسر ديگري اختيار نكردند. نظير اين رفتار را در زندگي حضرت امير(ع) و حضرت فاطمه(س) نيز سراغ داريم. از اين مسأله، چه نتايجي عايدمان مي شود؟
٭٭ به نكته ظريفي اشاره كرديد. من فقيه نيستم و قصد ندارم يك حكم ديني صادر كنم، ولي قرآن و سيره اين موضوع را نشان مي دهند كه هر مردي تا زماني "كفو" خود را در اختيار دارد، ازدواج مجدد براي او شايسته نيست. اول به قرآن استناد مي كنيم و اولين مدرك ما در اين زمينه، حضرت ابراهيم(ع) است. ايشان زني دارد به نام "ساره" كه اين زن اگر چه بچه دار نمي شود، ولي زني بسيار محترمه و متشخص و در يك كلام "كفو" ابراهيم است.
خداوند به حضرت ابراهيم(ع) دستور مي دهد كه با يك كنيز به نام "هاجر" ازدواج كند. وقتي كه خداوند به اين دو، فرزندي عنايت مي كند، دستور مي دهد كه آن زن و فرزند را به سرزمين ديگري ببرد. اين دستور خداست و طبيعي است كه بر اساس احترام به "ساره"، انجام شده است. استناد دوم ما به حضرت زكريا(ع) است. قرآن مي گويد: "زن زكريا، عاقر و نازا بوده كه در پيري خداوند به وي فرزندي عطا مي كند" پس حضرت زكريا هم كه پيغمبر خداست، تا زمان پيري خود با آن زن به سر برده است.
چرا كه آن زن نيز "كفو" زكريا بود. اگر به سراغ سيره رسول ا...(ص) هم برويم، موضوع همان است كه شما اشاره كرديد، يعني تا زماني كه حضرت خديجه در قيد حيات بودند، پيغمبر(ص) ازدواج نكردند. هر بار هم كه يادي از خديجه(س) مي كردند،اشك در چشمان ايشان جاري مي شد. اين نشانه عشق و ارادتي است كه حضرت حتي سالها بعد از وفات خديجه(س)، نسبت به "كفو" خود دارند. بعد از ايشان هم مي بينيم كه حضرت امير(ع)، تا زماني كه حضرت فاطمه(س) در قيد حيات هستند، ازدواج نكردند. اين موضوع را در مورد يكي ديگر از ائمه(ع) هم داريم.
٭ در پايان، اگر موافقيد، به لحاظ كلامي نيز به تأكيد پيامبر(ص) در مورد زنان، نگاهي داشته باشيم.
٭٭ يكي از برجسته ترين كلام حضرت در زمينه محبت به همسر اين است كه "اگر مرد به همسرش بگويد او را دوست دارد، هرگز از قلب او خارج نمي گردد" يعني به عنوان يك مسأله جاوداني، هميشه در ياد او خواهد ماند. هستند مردان و زناني كه آن قدر به امور مستحبي مي پردازند كه از خانواده غافل مي شوند، ولي جالب اين است كه حضرت رسول(ص) در اين باره تأكيد دارند:"خداوند نشستن مرد در كنار همسرش را از اعتكاف در مسجدالنبي بيشتر دوست دارد!" اين نشان از تأكيد حضرت به خانواده دارد و اينكه بايد دردها را از نهاد خانواده دور كرد.
ايشان بارها متذكر شده اند كه خداوند به ما اهل بيت(ع) هفت خصلت عنايت كرده كه يكي از آنها همسردوستي است. در نهج الفصاحه نيز داريم كه زني خدمت حضرت رسيد و از ايشان پرسيد كه زن، چه حقي بر گردن شوهر دارد. آن بزرگوار در پاسخ فرمودند: "جبرئيل آن قدر از جانب خدا در مورد زن سفارش كرد كه من فكر كردم مرد حق ندارد در مورد او حتي يك "اف" بگويد." در كتاب "معاني الاخبار" شيخ صدوق داريم كه پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: "شما زنانتان را از خدا به امانت گرفته ايد و به واسطه عقد و كلماتي كه خدا به شما آموخته، امكان بهره مندي از آنان را پيدا كرده ايد." پس اگر زن امانتي در دست مرد محسوب مي شود، بديهي است كه اين امانت را نبايد تباه كرد.