قرآن از چه شيوه‌هايى در تبيين معارف استفاده مى‌کند؟

خداى سبحان رسالتهاى رسول اکرم (صلى الله عليه و آله و سلم) را تلاوت آيات بر مردم، تعليم کتاب و حکمت به انسانها و تزکيه نفوس آنان معرفى مى‌کند: “هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم اياته ويزکيهم ويعلمهم الکتاب والحکمه و...”(1) و جامع همه اين رسالتها، “دعوت به سوى خدا” است که سر لوحه برنامه همه انبياى الهى است و روشهاى آن در قرآن کريم تبيين شده است: “ادع الى سبيل ربک بالحکمه والموعظه الحسنه وجادلهم بالتى هى احسن”(2.) خداى سبحان که شيوه‌هاى گوناگون دعوت را به رسول خود آموخت، خود نيز در تبيين و تفهيم معارف قرآنى آن را به کار گرفت.
سر استفاده از روشهاى گوناگون در دعوت و تعليم، آن است که انسانها گرچه از فرهنگ مشترک فطرى برخوردارند، ليکن در هوشمندى و مراتب فهم يکسان نيستند و به تعبير برخى روايات همانند معادن طلا و نقره متفاوتند: “الناس معادن کمعادن الذهب والفضه”(3)؛ برخى از مخاطبان قرآن کريم انسانهاى ساده‌انديش و برخى حکيمان فرزانه و ژرف‌انديشان باريک بينند.
از اين رو، لازم است کتاب جهان‌شمول الهي، معارف فطرى را با روشهاى متفاوت و در سطوح گوناگون تبيين کند تا ژرف‌انديشان محقق به بهانه نازل بودن مطالب وحى خود را بى‌نياز از آن نپندارند و ساده‌انديشان مقلد نيز به دستاويز پيچيدگى معارف آن، خود را محروم نبينند. بر اين اساس، قرآن کريم نه تنها از راه حکمت، موعظه و جدال احسن ره‌آورد خويش را ارائه کرده است، بلکه بسيارى از معارف خود را در چهره مثل نمودار ساخته و از راه تمثيل آنها را تنزل داده است تا براى شاردان و مبتديان تعليم، و براى محققان و خردپيشگان تاييد، و در نتيجه فهمش ميسور همگان باشد.
شيوه جمع ميان حکمت، موعظه و جدال احسن از يک سو و تمثيل و تشبيه و نقل داستان از سوى ديگر در دعوت و تعليم، از ويژگيهاى کتاب الهى است و در هيچ يک از کتب علوم عقلى و نقلى که مولفان و مصنفان آنها تنها به ارائه براهين صرف و استدلال محض عقلى يا نقلى بسنده مى‌کنند تداول ندارد.
غرض آنکه، قرآن کريم افزون بر آن که براى نوع معارف خود برهان اقامه مى‌کند براى عمومى کردن فهم آنها مثل نيز مى‌زند: “ولقد ضربنا للناس فى هذا القران من کل مثل لعلهم يتذکرون”(4)؛ چنانکه توحيد را گاهى در چهره “برهان تمانع” عرضه مى‌کند؛ برهانى که حکيمان و متکلمان، آن را به عنوان پيام وزين و سنگين تلقى مى‌کنند و در فهم کيفيت تقرير تلازم مقدم و تالى و بطلان تالى آن قياس اختلاف دارند و گاهى در لباس مثلى ساده که هر امى درس ناخوانده‌اى توان فهم آن را دارد.

پى نوشتها:

1 - سوره جمعه، آيه2
2 - سوره نحل، آيه125
3 - بحار، ج 58، ص65
4 - سوره زمر، آيه27
ماخذ: تسنيم جلد 1، ص 39