استجابت، لطف پروردگار

‏رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏وآله فرمود: «هنگامى كه خداوند بخواهد نيازهاى بنده‏اش را برآورد، به او اذن و توفيق دعا كردن مى‏دهد».1
آثار عمومى دعا، معنويت، نورانيت، صفا و قربى است كه در قلب و روح انسان ايجاد مى‏شود و آثار خصوصى برخى دعاها، رفع بيمارى‏ها و گرفتارى‏هاست.
به ثمر نشستن درخت دعا و نيايش شرايطى دارد و بدون فراهم آمدن آنها، اجابتى كه مورد نظر نيايش‏گر است، محقق نخواهد گشت.

موانع اجابت دعا

1. گناه‏
يكى از عوامل مهمى كه رابطه انسان با خداى متعال را ضعيف مى‏كند و مانع اجابت دعا مى‏شود، نافرمانى از دستورهاى خداست.
حضرت على عليه‏السلام در دعاى كميل مى‏فرمايد: «پروردگارا! گناهانى را از من عفو كن كه موجب حبس و بالا نرفتن دعا مى‏شوند و در جاى ديگر از همان دعا چنين مى‏فرمايد: «اى آقا و مولاى من! به عزتت قسم! از تو مى‏خواهم كه بدى كردار و رفتارم، موجب پوشيده شدن دعاى من از تو نشود.
امام باقر عليه‏السلام در اين باره مى‏فرمايد: «بنده، حاجتى از خدا طلب مى‏كند و مقرر مى‏شود آن حاجت در زمانى برآورده شود؛ پس در اين فاصله، او گناهى مرتكب مى‏شود و در نتيجه، خداوند مى‏فرمايد: حاجت اين بنده برآورده نشود و از آن محروم شود؛ چون او خشم و غضب مرا برانگيخت و همين باعث محروم شدن اوست.2
2. لقمه حرام‏
استفاده از درآمد حلال و پاكيزه، از ديگر شرايط اجابت دعاست كه امروزه بيش از هرزمان ديگر، لازم است به آن توجه شود. لقمه حرام تا چهل روز، مانع استجابت دعا مى‏شود.3
3. قساوت قلب‏
گناهان زياد كه منجر به قساوت و سنگدلى مى‏شوند، از عوامل ديگر عدم استجابت دعا مى‏باشند. امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: «خداوند دعايى كه از قلب قسى برخاسته باشد، اجابت نمى‏كند».4

عوامل اجابت دعا

1. معرفت به خدا
گروهى خدمت پيشواى ششم امام صادق عليه‏السلام شرفياب شدند و پرسيدند: ما دعا و نيايش مى‏كنيم؛ ولى به اجابت نمى رسد؟ آن حضرت فرمود: «بدين جهت است كه آن كسى را كه مى‏خوانيد، نمى‏شناسيد.5
رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏وآله در مورد نقش شناخت پروردگار در اجابت دعا مى‏فرمايد: «اگر خداوند را به شايستگى معرفتش مى‏شناختيد، با دعايتان مى‏توانستيد كوه را از جاى بكنيد...».6
2. حضور قلب‏
دعا، يعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى و طبيعى است كه اين ارتباط، در صورتى مؤثر واقع مى‏شود كه باطن انسان متوجه خداى متعال باشد و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان، فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏وآله مى‏فرمايد: «بدانيد كه خداوند دعايى كه از قلب غافل برخاسته باشد، قبول نمى‏كند».7
3. رعايت زمان مناسب‏
در همه اوقات و همه لحظات زندگى، نيايش براى ما امكان پذير است؛ زيرا هميشه روزنه‏هايى از ديوارهاى اين جهان كهنسال، بر بى‏نهايت باز است و ما از رصدگاه اين كالبد خاكى، مى‏توانيم آن سوى جهان را نظاره كنيم. سرود نيايش كه از اعماق جان برمى‏آيد و به خاموشى اشتياق دارد، شايد روح انسانى در خاموشى مطلق راز ديگرى احساس مى‏كند. لذت نيايش شبانگاهى، لذت وصف ناپذيرى است. شايد در آن هنگام كه تاريكى مطلق فضاى پيرامون ما را در برمى گيرد، روشنايى آن دريچه اسرارآميز، روشن‏تر و نمودارتر مى‏گردد.8
در آيات صحيفه آسمانى و روايات توصيه شده است كه هرگاه نسيم رحمت الهى وزيدن گرفت و انسان احساس كرد دلش ميل به سخن گفتن با خدا دارد، نيايش كند. علاوه بر آن، زمان‏هايى نيز در آيات و روايات، به عنوان وقت‏هاى مناسب براى نيايش سفارش شده است؛ مثل بعد از اقامه نماز، شب و روز جمعه، نيمه شب، از سحر تا طلوع آفتاب، هنگام بارش باران، هنگام تلاوت قرآن و اذان. در اين لحظات، اميد به استجابت بيشتر است.
4. پيوستگى ياد خدا
شكى نيست كه انسان‏ها همواره نيازمند لطف پروردگار هستند و زمانى نيست كه از ذات اقدس خداوندى، بى‏نياز باشند. به همين جهت، مى‏بايست انسان در تمامى حالات - خوشى، ناخوشى، سلامت و كسالت - همواره به ياد خدا باشد.
امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: «هر كسى كه در همه حال به دعا مشغول باشد، دعاى او در هنگام گرفتارى به استجابت نزديك تر است؛ چون فرشتگان در هنگام بلا مى‏گويند: اين صداى آشنايى است و دعاى او در آسمان در پرده و حجاب نخواهد بود؛ در حالى كه اگر انسان تنها در گرفتارى‏ها پروردگار را بخواند، دعا و نيايش از اجابت دورتر است؛ چون فرشتگان مى‏گويند: اين صداى ناآشنايى است.
5. اميدوارى به خداوند
دعا كننده، بايد با اميد و اطمينان كامل دعا كند؛ نه با شك و ترديد و سوءظن. در دعاى ابى حمزه ثمالى چنين مى‏خوانيم: «بارالها! مى‏دانم كه تو براى كسى كه به تو اميدوار است، در مقام و موضع اجابت هستى».
در اعمال بيست و هفتم رجب نيز چنين آمده است: «پروردگارا! با دعا و خواندنى از تو تقاضا و طلب مى‏كنم كه يك فرد اميدوار تو را آن گونه دعا كرد و تو هم او را به آرزويش رساندى».
6. اصرار و پافشارى در دعا
يكى از عواملى كه سبب استجابت دعا مى‏گردد، اصرار در دعا مى‏باشد. خداى متعال به دلايلى، گاهى اوقات دعاى بنده خويش را سريعاً اجابت نمى‏كند؛ حال يا به علت گناهى است كه انجام داد كه بايد توبه كند و يا به علت عدم وجود شرايط لازم و نياز به فرصت براى استجابت دعا از مجراى طبيعى و يا به جهت اين كه خداى متعال مى‏خواهد بنده‏اش ارتباط خود را با او بيشتر كند و به درگاه او توجه زيادتر داشته باشد بنابراين، اصرار در دعا، خود مى‏تواند عاملى در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزيدن در دعا، موجب خشنودى خداوند متعال است.
امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايد: «به درستى كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به يكديگر براى اداى حاجات؛ در حالى كه آن را براى خود دوست دارد.9
مى‏فرمايد: «به خدا قسم! اصرار نمى‏ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براى حاجتى؛ مگر اين كه آن را برآورده مى‏سازد».10
رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏وآله مى‏فرمايد: «خداى متعال، درخواست‏كننده را دوست دارد».11
بنابراين، اصرار در دعا به پيشگاه الهى، گذشته از اين كه موجب برآورده شدن حاجت مى‏شود، خود امرى مطلوب و مورد عنايت خداوند متعال مى‏باشد و بدين جهت، هيچ گاه نبايد از تأخير در استجابت دعا دلگير و نا اميد شويم.
پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏وآله مى‏فرمايد: «خدا رحمت كند بنده‏اى را كه از خداوند متعال حاجتى را درخواست كند و بر آن اصرار كند؛ چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد».12
به اجابت نرسيدن دعا، هرگز نبايد باعث نااميدى از رحمت پروردگار شود؛ زيرا گاهى ممكن است دعاى شخص تا 20 سال به تأخير بيافتد.13
در برخى از موارد، خداوند دعاى بنده را مستجاب نمى‏كند؛ چون دوست دارد صداى بنده خود را بشنود و همواره او را بر در خانه‏اش ببيند.14
7. رعايت ادب‏
رعايت آداب دعا، در ارتباط موثر با خداوند، نقش مهمى دارد. آداب استجابت دعا عبارتند از:
الف) گفتن بسم الله الرحمن الرحيم در ابتدا.
ب) فرستادن صلوات حداقل يك تا سه بار.
ج) استغفار و اظهار فروتنى و دورى از حالت طلب كارى و ... .
8. برآوردن حاجت نيازمندان‏
خدمت به بندگان الهى، به خصوص رسيدگى به وضعيت فقيران مؤمن، سبب تقويت ارتباط انسان با خداوند و استجابت دعا مى‏گردد. طبيعى است كه هر قدر اعمال نيك انسان بهتر باشد، لطف الهى به او بيشتر است.
9. توسل به اولياى الهى‏
وسيله قرار دادن كسانى كه مى‏توانند ميان ما و خداوند واسطه شوند، نقش مهمى در اجابت دعا دارد. هر كسى به هر مقدارى كه نزد خداى تعالى عزيز و آبرومند است، مى‏تواند وسيله انسان به درگاه الهى، براى رسيدن به حاجت‏ها و نيازها باشد و در امر استجابت دعا، وساطت نمايد. برترين كسانى كه از وجاهت و آبرومندى كامل نزد خداوند برخوردارند، معصومين عليهم‏السلام هستند و پس از ايشان، مقربان درگاه الهى - اهل معرفت و كمال - و حتى مؤمنان و كسانى كه اجمالاً آبرومند هستند، واسطه نزد خداوند محسوب مى‏شوند.
پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏وآله مى‏فرمايد: «خداوند عزوجل مى‏فرمايد: اى بندگان من! گرامى‏ترين خلق و پرفضيلت‏ترين آنان نزد من، محمد و برادرش على و امامان بعد از وى هستند. اينان، «وسيله»ها به سوى من مى‏باشند. هر كس حاجتى دارد و نفعى را طالب است و يا دچار حادثه‏اى سخت و زيان‏بار گشته و برطرف شدن آن را مى‏خواهد، مرا به محمد و آل طاهرينش بخواند تا به نيكوترين وجه حاجت او را برآورم».15
پس از اين كه حضرت آدم مرتكب ترك اولى شد، در مقام توبه به پيشگاه خداوند فرمود: «پروردگارا! به حق محمد صلى‏الله‏عليه‏وآله از تو مى‏خواهم كه مرا بيامرزى...».16
در كتاب‏ها و مدارك معتبر اهل سنت، چنين آمده است: «هرگاه قحطى و خشك‏سالى پيش مى‏آمد، عمر از طريق توسّل به عباس عموى پيامبر، طلب باران مى‏كرد و مى‏گفت: به خدا سوگند! عباس وسيله به درگاه الهى و داراى قرب و منزلت نزد اوست و خدايا! ما به وسيله عموى پيغمبرمان به تو روى مى‏آوريم؛ پس سيرابمان كن».17
عثمان بن حنيف مى‏گويد: «روزى در محضر پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏وآله بودم؛ حضرت به شخصى كه مشكل خود را به وى عرضه مى‏كرد، شيوه دعا و توسّل را چنين تعليم فرمود: برو وضو بساز و دو ركعت نماز به جا آور و پس از آن، خداوند را با اين جملات بخوان: بارخدايا! از تو درخواست مى‏كنم و به تو روى مى‏آورم؛ به پيامبرت، پيامبر رحمت. اى محمد! من به حق تو به سوى خدايم روى آورده‏ام تا حاجتم برآورده شود. خدايا! پيامبرت را در مورد من، شفيع قرار ده».18
10. ترك شتاب و عجله‏
امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: «هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامى كه عجله نكند؛ در غير اين صورت، نااميد مى‏شود و دعا را ترك مى‏كند. به درستى كه بنده، هنگامى كه دعا مى‏كند، خداوند متعال، در صدد برآورده ساختن حاجت اوست تا زمانى كه او عجله نكند».19

شرايط خواسته و حاجت‏

الف) عدم مغايرت با حكمت الهى
خداى متعال، بر اساس حكمت خود، اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مى‏كند و هيچ گاه، اين قوانين را نقض نمى‏كند. بنابراين، استجابت دعا، بايد از كانال قوانين و سنن الهى جريان يابد و اگر دعايى نقض كننده اين مطلب باشد، مستجاب نمى‏شود؛ زيرا خداى متعال، فقط كريم نيست؛ بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتى از صفات او صفت ديگرش را نقض نمى‏كند.
امام على عليه‏السلام مى‏فرمايد: «خداوند سبحان، حكمت خويش را نقض نمى‏كند. بنابراين، هر دعايى را مستجاب نمى‏سازد.20
ب) موافق بودن با مصلحت
در ضمن شمارش عواملى كه باعث مى‏شود حاجات انسان سريعاً اجابت نشود، يكى از مهم‏ترين آنها اين است كه گاهى اوقات انسان از خداوند چيزهايى را درخواست مى‏كند و فكر مى‏كند كه اجابت آنها به نفع او مى‏باشد؛ در حالى كه اجابت آنها، به ضرر اوست. در آيه 216 سوره بقره آمده است: «چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آن كه خير شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آن كه شرّ شما در آن است».

پى‏نوشت:

1. رى شهرى، ميزان الحكمه، حديث 5583.
2. مجلسى بحار الانوار، ج 73، ص 329.
3. همان، ج 93، ص 358.
4. ميزان الحكمه، ج 3، ص 875.
5. بحارالانوار، ج 93، ص 368.
6. سيد محمدحسين طباطبايى، الميزان، ج 2، ص 43.
7. ميزان الحكمه، حديث 5606.
8. نيايش امام حسين عليه‏السلام در عرفات، ص 11.
9. ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
10. همان.
11. همان.
12. همان.
13. كلينى، كافى، ج 2، ص 355.
14. همان، ص 479.
15. بحارالانوار، ج 94، ص 22، ح 20.
16. مستدرك صحيحين، ج 2، ص 615.
17. اسدالغابة، ج 3، ص 165.
18. مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص 138.
19. اصول كافى، ج 2، ص 474.
20. ميزان الحكمه، ج 2، ص 876.