شبهات جبر گرايان

در كتب كلامي در مسئلة اختيار انسان شبهاتي نقل شده است كه عده‎اي با استناد به آنها به عقيدة جبر گرويده‎اند. اين شبهات به برخي از آموزه‎ها و اصول كلامي و اعتقادي استناد داده شده است.
1. قضا و قدر الهي يا سرنوشت.
2. علم و ارادة ازلي خداوند
3. توحيد در خالقيت
4. عموميت قدرت خداوند
5. هدايت‎ها و ضلالت‎هاي الهي

شبهه اول: قضا و قدر و علم ازلي خدا و اختيار انسان[1]

تفسير عاميانه و جبر آلود قضا و قدر الهي اين است كه دست سرنوشت به عنوان يك عامل نامرئي و مرموز، گريبان هر انساني را گرفته و از بدو تولد تا لحظة مرگ او را به همان جهتي كه مي‎خواهد سوق مي‎دهد، طرفداران اين نظريه از عقل و نقل نيز براي اثبات سخن خود بهره گرفته مي‎گويند:
چون همة حوادث قبل از پيدايش، مقدر و محتوم گرديده است، وقوع آنها قطعي و تخلف ناپذير خواهد بود. كارهاي اختياري انسان نيز از اين حكم كلي مستثني نبوده و تحقق آنها قطعي و حتمي خواهد بود. فرض قطعيت و حتميت، با اختيار منافات دارد. چنان كه قرآن كريم نيز با صراحت اعلام مي‎دارد كه:
«ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلاَّ فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ؛[2] هيچ رخدادي در زمين و در زندگي شما رخ نمي‎دهد مگر اين كه از قبل در كتابي ثبت شده است، اين كار براي خداوند آسان است».

تفسير صحيح قضا و قدر

واژة قضاءدر لغت به معني «فصل و قطع» و زدايندة ابهام و ترديد است كه گاهي به صورت قول و گاهي به صورت فعل تبلور مي‎يابد كه هم در مورد خداوند به كار مي‎رود،‌ و هم در مورد انسان.
قضا در آية «وَ قَضي رَبُّكَ أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلاَّ اِياهُ» به معناي قضاي قولي خداوند و قضا در آية «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ» ناظر به قضاي فعلي خداوند است،‌چنان كه مقصود از عبارت «قضي الحاكم بكذا» نيز قضاي قولي بشري، و مقصود از كلمة «قضيتم» در آية‌«فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ» قضاي فعلي بشري مي‎باشد، و نيز هر سخن قطعي را «قضيه» مي‎نامند.[3]
در همة مواردي كه واژة قضا به كار مي‎رود حتميت و قطعيت اعتبار گرديده و ابهام و ترديد برطرف مي‎شود، مثلاً قبل از آن كه قاضي، حكم خود را صادر نمايد، در اين كه محكوم عليه يا محكوم له چه كسي است ترديد و ابهام وجود دارد، ولي حكم او اين ابهام و ترديد را برطرف مي‎نمايد، و نيز قبل از آن كه انسان، انجام فعلي را اراده نمايد، وقوع و عدم آن نامعين است و مبهم، ولي پس از اراده، لباس قطعيت مي‎پوشد.
از اين جا، مي‎توان حقيقت قضاي تكويني الهي را به دست آورد، زيرا همة هستي‎هاي امكاني، آفريدة خداوند مي‎باشند، و از طرفي، مشيت حكيمانة الهي بر اين استوار گرديده كه موجودات را از طريق علل و اسباب ويژه بيافريند، در اين صورت، قبل از آن كه علت تامة هر يك از پديده‎ها تحقق يابد، مردد ميان وقوع و عدم وقوع است، ولي، پس از تحقق علت تامة آن، قطعي الوقوع مي‎گردد، بديهي است تا اراده و مشيت الهي به تحقق پديده‎اي تعلق نگيرد، علت تامة آن تحقق نخواهد يافت، و در نتيجه «قضاي الهي» از صفات فعل الهي است كه از مقام فعل خداوند و به اعتبار علت تامة آن انتزاع مي‎گردد.[4]
از آن جا كه اين قطعيت را خداوند از ازل مي‎داند، علم ذاتي خداوند به قطعيت مزبور قضاي ذاتي خداوند خواهد بود.
واژة قَدَر يا قَدر در لغت به معناي اندازه و مقدار چيزي است، و مفاد آن در مورد پديده‎هاي هستي با توجه به اصل عليت، ويژگي‎ها و خواص وجودي هر يك از پديده‎ها است كه معلول ويژگي‎ها و خواص علت آن مي‎باشد،[5] و به عبارت ديگر: «هر يك از اجزاء علت، اندازه و الگوئي مناسب خود به معلول مي‎دهد و پيدايش معلول موافق و مطابق مجموع اندازه‎هايي است كه علت تامه براي آن معين مي‎كند.[6]
و مقصود از قدر الهي اين است كه حدود و ويژگي‎هاي هر يك از موجودات از ازل معلوم خدا بوده و به مقتضاي آن تحقق مي‎يابد، چنان كه قرآن كريم مي‎فرمايد: «وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ».[7] و نيز مي‎فرمايد: «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدْراً».[8]
و نيز مي‎فرمايد: «إِنَّا كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ».[9]
و نيز مي‎فرمايد: «وَ كُلُّ شَيْ‏ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ».[10] و آيات ديگر.
از اين جا به دست مي‎آيد كه قدر داراي دو مرتبه است: 1. مرتبة قبل از وجود شيء (قدر علمي) و 2. مرتبة مقارن با هستي شيء (قدر عيني).[11]
در حديثي كه يونس بن عبدالرحمان از حضرت رضا ـ عليه السلام ـ روايت كرده، قضا و قدر به قطعيت و حدود وجودي اشياء تفسير گرديده است، چنان كه در تفسير قدر فرموده است: «هي الهندسة و وضع الحدود في البقاء و الفناء» و در تفسير قضا فرموده است: «هو الاِبرام و إقامة العين»[12]

تحكيم اختيار بر پاية اصل قضاء و قدر

تحليل و تفسير ياد شده پيرامون قضاء و قدر الهي نه تنها با اختيار انسان منافات ندارد بلكه تحكيم كننده آن است، زيرا همانگونه كه بيان گرديد، قضا به معني قطعيت وقوع فعل است كه متفرع بر تحقق علت تامة آن مي‎باشد. و چون ويژگي تكويني فاعل‎هاي بشري، مريد و مختار بودن آنهاست، بنابراين، به مقتضاي واقع نمائي و مطابقت علم الهي با معلوم، و نيز به موجب تخلف ناپذيري و حتميت ارادة خداوند، افعال فاعل‎هاي بشري، ‌ارادي و اختياري خواهد بود، نه اضطراري و جبري.
صدرالمتألهين، در پاسخ شبهة جبر بر پاية علم ازلي خداوند گفته است:
«اگر چه، علم الهي نسبت به تحقق فعل انسان سببيت دارد، ولي سببيت آن از طريق قدرت و اختيار انسان است، زيرا قدرت و اختيار انسان نيز از اسباب پيدايش فعل او است. پس وجوب تحقق فعل از قدرت و اختيار انسان ناشي مي‎شود، و وجوب ناشي از اختيار، با آن منافات ندارد».[13]
به اين اشكال پاسخ نقضي نيز داده شده است و آن اين كه اگر علم سابق منشأ جبري بودن فعل باشد، خداوند نيز فاعل مختار نخواهد بود. سعد الدين تفتازاني نيز اين دو پاسخ را در رد شبهة جبر به استناد به علم و ارادة ازلي خدا يادآور شده است.
گذشته از اين، انسان بالوجدان ميان كارهاي اختياري خود فرق مي‎گذارد، با اين كه از نظر علم پيشين الهي يكسانند.

شبهه دوم: ارادة خداوند و اختيار انسان

تقرير شبهة جبر با استناد به ارادة الهي اين است كه به مقتضاي عقل و نقل هيچ پديده‎اي بدون اراده و مشيت الهي تحقق نمي‎پذيرد، و براين اساس، افعال انسان نيز متعلق ارادة الهي است، و به حكم اين كه ارادة خدا از مراد او تخلف نمي‎پذيرد، و مراد او حتماً واقع مي‎شود، پس تحقق افعال انسان امري حتمي و تخلف ناپذير است، و در اين صورت، اختيار و مشيت انساني فرضي بيش نبوده، و واقعيتي ندارد.
پاسخ اين اشكال از مطالب ياد شده روشن گرديد، و به توضيح بيشتري نيازي نيست، زيرا مشيت و ارادة خداوند از طريق قدرت و اختيار انسان به فعل او تعلق مي‎گيرد، و در نتيجه با اختياري بودن فعل وي منافات ندارد. بلكه اگر فعل انسان اختياري نباشد، تخلف ارادة خداوند ازمراد او لازم خواهد آمد.[14]

آيا اراده از افعال اختياري است؟

در اين جا، شبهة معروفي مطرح گرديده است و آن اين كه به موجب منتهي شدن سلسلة حوادث به ارادة الهي، پيدايش ارادة انسان نيز مستند به ارادة خداوند است، و به مقتضاي تخلف ناپذيري ارادة‌ الهي، ‌تحقق اراده در انسان امري حتمي و جبري است، و در نتيجه افعال ارادي او نيز همگي جبري خواهند بود.[15]
پاسخ اين اشكال اين است كه ملاك مختار بودن انسان، اين نيست كه او فاعل مريد است، بلكه حقيقت اختيار در مورد انسان اين است كه او هويتاً و ذاتاً موجودي انتخاب‎گر است و اين خصيصه، ذاتي و تكويني او است، ليكن رمز اختيار در افعال جوارحي و بدني او اراده است، آگاهي از فعل نيز از مبادي افعال اختياري به شمار مي‎رود و گفته مي‎شود: «فعل اختياري آن است كه مسبوق به علم و اراده باشد، يعني از طريق مبدأ علم و عنصر اراده بر مختار بودن و انتخابگر بودن انسان واقف مي‎گرديم، ولي در افعال جوانحي و دروني او، علم (حصولي و زايد بر ذات) و اراده رمز اختيار نمي‎باشد. چنان كه، مثلاً انساني كه در زمينة يكي از علوم ملكة اجتهاد را تحصيل نموده است، هر گاه سؤالات متعددي بر وي عرضه شود، نفس او بي‎درنگ به خلق صورت‎هاي علمي گوناگون پرداخته و پاسخ‎هاي مناسب را از صورتهاي علمي مجمل و بسيط استنباط مي‎نمايد. شكي نيست كه فعل ياد شده از افعال اختياري نفس است، با اين كه نه مسبوق به علم (تفصيلي) است و نه مسبوق به اراده، عنصر اراده و ديگر افعال دروني ديگر نفس نيز همين گونه‎اند. بنابراين، اراده، فعل اختياري نفس است و مسبوق به اراده ديگر نيز نمي‎باشد، و با توجه به همين ويژگي، مستند به ارادة الهي است و نتيجة آن به بياني كه قبلاً ذكر گرديد، تحكيم اختيار است.
اين پاسخ، بطور مجمل در كلمات صدر المتألهين[16] به چشم مي‎خورد و بطور مفصل و روشن در كلمات امام خميني (ره) آمده است.[17]

پی نوشت ها:

[1] . با توجه به اينكه شبهه جبر ـ بر پاية اصل قضاء و قدر الهي، در حقيقت به علم پيشين خداوند به اشياء باز مي‎گردد، هر دو را با هم ذكر نموديم و توضيحات داده شده پاسخ هر دو به شمار مي‎رود.
[2] . حديد/ 22.
[3] . ر.ك. مفردات راغب، مادة قضي.
[4] . الميزان، ج 13، ص 73ـ72.
[5] . نهاية الحكمة، 12، فصل 12.
[6] . شيعه در اسلام، ص 77.
[7] . حجر/ 21.
[8] . طلاق/ 3.
[9] . قمر/ 49.
[10] . رعد/ 8.
[11] . الميزان، ج 12، ص 144.
[12] . اصول كافي، ج 1، باب جبر و قدر، روايت 4.
[13] . اسفار، ج 6، ص 385.
[14] . الميزان، ج 1، ص 109.
[15] . از طراحان اين شبهه در الهيات مسيحي اسپينوزا (1632ـ1677) فيلسوف جبرگراي يهودي معروف است. به سير حكمت در اروپا، ج 2، ص 54 رجوع شود.
[16] . اسفار، ج 6، ص 162.
[17] . طلب و اراده، ص 109؛ جبر و اختيار، ص 204ـ207.