نظام بهداشتي اسلام

امروزه، موضوع بهداشت و ضرورت حفظ آن، از چنان اهميتي برخوردار گرديده است که سازمان ها و نهادهايي در سطح جهاني، منطقه اي و کشوري درباره اين موضوع، مشغول فعاليت شده اند و تلاش وسيعي صورت گرفته است تا با بيان برنامه هاي مناسب، ارائه راه کارها و تشويق افراد، سطح بهداشت را در تمامي زمينه ها بالا ببرند. نگرش جديدي که ميزان بهداشت هر جامعه را يکي از شاخص هاي رشد آن مي داند، ناشي از همين تلاش جهاني است.
در قرن اخير، مسئله بهداشت از ابتدايي ترين موضوع؛ يعني بهداشت فردي و جسمي آغاز گرديد؛ اما به مرور زمان و با روشن شدن ساير ابعاد انسان و زندگي او، موضوعات بهداشتي و شعاع آن، گسترش يافته است. امروزه، اصطلاحات و موضوعاتي مانند بهداشت رواني، بهداشت خانوادگي، بهداشت اجتماعي، بهداشت اقتصادي، بهداشت تغذيه، بهداشت کار، بهداشت محيط و بهداشت مسکن و محيط زيست رايج گرديده و هريک، داراي حيطه تخصصي خود مي باشند. اکنون بايد ديد که دين اسلام، به موضوع مهم بهداشت، چگونه نگريسته است.
دين اسلام در همه ابعاد، پيش رفته و فراگير است. به انسان و اجتماع همه جانبه مي نگرد و آموزه هاي آن شامل همه ضروريات زندگي مي باشد. بنابراين، لازم است به امر بهداشت که يکي از امور مهم زندگي انسان به شمار مي آيد، نيز به طور ويژه، توجه داشته باشد. به همين جهت در آيات و روايات، احکام و راهنمايي هاي فراواني پيرامون اين موضوع وجود دارد که مي توان با کنکاش در آنها نظام بهداشتي دين اسلام را به دست آورد.
در اين نوشتار مختصر نمي توان تمامي جهت نظام بهداشتي دين اسلام را آورد؛ ولي مي توان ويژگي هاي اين نظام را برشمرد:
اسلام بر موضوع بهداشت و نظافت تأکيد فراوان کرده و رساترين تعبير ممکن را در اين زمينه، به کار برده و نظافت را جزئي از ايمان و لازمه ايمان معرفي نموده است. در واقع يکي از ويژگي هاي دين اسلام، تشويق انسان به رعايت پاکي در ابعاد گوناگون زندگي است؛ زيرا خواسته ذاتي و فطري هر انسان، دوري از آلودگي هاي جسمي و روحي است. اسلام با قراردادن نظافت در برنامه عبادي فرد مسلمان، انگيزه لازم را در او ايجاد نموده است تا بهداشت و پاکيزگي را رعايت نمايد.
پيامبر اسلام (صلی الله علیه واله) مي فرمايند:
«تنظفوا بکل ما استطعتم فان الله تعالي بني الاسلام علي النظافه و لن يدخل الجنه الا کل نظيف؛»
به هر مقدار که مي توانيد نظافت را رعايت کنيد؛ زيرا خداوند متعال، اسلام را برپايه نظافت بنا نهاده و هرگز کسي وارد بهشت نمي گردد؛ مگر آنکه پاکيزه باشد.
بنابراين، نظافت و بهداشت در اسلام، ضابطه مند و تحت نظام خاصي است. به طوري که فرد مسلمان، خود را ملزم مي داند بهداشت را امري شرعي و ديني بداند و آن را در هرحال و به طور مستمر رعايت نمايد.
نظام بهداشتي اسلام، برنامه اي فراگير مي باشد که از بهداشت فردي در بعد جسمي (شامل بهداشت اعضاي بدن و ابزار و لوازم فردي) و رواني آغاز مي گردد و آن گاه به ارتباط فرد با ساير افراد مي پردازد که با عنوان بهداشت خانوادگي، بهداشت اجتماعي، بهداشت حرفه اي، بهداشت محيط، بهداشت مسکن، بهداشت تغذيه، بهداشت اقتصادي و ... مي توان آموزه هاي فراواني در دين اسلام يافت.
در نگاهي گذرا به آموزه هاي ديني مي توان دريافت که بسياري از نظام آموزشي اسلام در قالب احکام شرعي (وجوب، استحباب، حرمت و کراهت) بيان گرديده است. اين گونه بيان، مي تواند براي فرد مسلمان به عنوان يک تکليف مطرح باشد که خود را ملزم به رعايت آن بداند. به عبارتي ديگر، قرار دادن مسائل بهداشتي در برنامه عبادي فرد مسلمان، انگيزه لازم را در وي براي اجراي اين امور ايجاد مي نمايد و در حقيقت نوعي ضمانت اجرا است.
قوانين بهداشتي در اسلام با ظرافتي خاص طراحي و بيان گرديده است تا با طبيعت و فطرت انساني سازگار باشد. شايد قراردادن بهداشت و پاکيزگي در بطن دين به اين جهت باشد که خداوند در فطرت آدمي، طلب پاکي و بيزاري از ناپاکي (اعم از جسمي، رواني، روحي و...) يا ميل و گرايش به پاکيزگي و تنفر از ناپاکي ها را به وديعت نهاده است. توصيه هاي مطرح در آموزه هاي ديني نيز بيانگر اين امر فطري و يادآوري آن به انسان مي باشد.
محيط زيست در اسلام
گستره رهنمودهاي بهداشتي اسلام، آن چنان فراگير است که شامل تعدادي ابعاد زندگي فردي و جمعي انسان ها مي شود. از آنجا که اين نوشتار مختصر، مجال بيان تمامي ابعاد بهداشتي در دين اسلام را نمي دهد، فقط به ذکر يک نمونه بسنده مي گردد:
به مناسبت سمينار حفظ محيط زيست از ديدگاه اديان، اين سؤال مطرح شد که دين اسلام پيرامون موضوع محيط زيست، چه آموزه هايي دارد؟ در نگاه اوليه، فقط کاشت درخت و حفظ فضاي سبز به ذهن مي آمد؛ اما با مرور منابع ديني، موارد زير به عنوان محيط زيست در اسلام، مطرح گرديد:
1. نعمت دانستن عوامل طبيعي
تاريخ بشر، فراز و فرودهاي فراواني را در برخورد با طبيعت به خود ديده است. دين اسلام با «نعمت دانستن» همه عوامل طبيعت (آب، هوا، خاک و...) توجه انسان را به اهميت طبيعت جلب نموده و با سفارش به استفاده درست از نعمت هاي الهي، مسلمانان را از تخريب نعمت هاي طبيعي بر حذر داشته و با بيان دستورات ديني، آنان را به حفظ محيط زيست دعوت نموده است.
2. ارائه راه کار
اسلام فقط به بيان مطالب کلي در زمينه محيط زيست اکتفا ننموده؛ بلکه راه کارهاي فراواني براي حفظ محيط زيست بيان نموده است که گاهي در قالب احکام پنج گانه شرعي قرار گرفته اند. هنر دين اسلام در همراه کردن رعايت نکات بهداشتي با احکام شرعي، موجب شده مسلمانان از زير پا گذاشتن اين اصول بهداشتي که اسلام به رعايت آن تأکيد ورزيده و مي تواند از راه کارهاي حفظ محيط زيست نيز به شمارآيد، به اين شرح است:
الف) احياي اراضي موات: شايد به ذهن نيايد که باب فقهي «احياي اراضي موات» بتواند راه کاري براي حفظ محيط زيست باشد؛ اما در مباحث محيط زيست ثابت شده که زمين هاي موات و باير که بدون استفاده رها شده اند، خود يک پديده ضد طبيعت محسوب مي گردند و بايد آنها را به محيط طبيعي و قابل استفاده تبديل نمود. جالب آن است که اين امر نيز مورد توجه دين اسلام بوده و با گشودن راه کار مهم احياي اراضي موات و قوانين ويژه آن (از قبيل مالک دانستن فرد آباد کننده يا اجازه تصرف در آن زمين) افراد را به آباد کردن زمين هاي راکد تشويق نموده است.
امام باقر(علیه السلام) در اين باره مي فرمايد:

هر گروهي که مقداري از زمين را زنده نمايند و آباد گردانند، آنان به [مالکيت] آن زمين سزاوارتر هستند و زمين مال ايشان است.
نکته بسيار جالب آن است که مالکيت فرد يا اولويت وي براي تصرف در اين گونه زمين ها تا زماني است که فرد در آباد نگه داشتن آن تلاش مي کند و در صورت رهايي زمين و خارج شدن آن از حالت آباداني، مالکيت آن نيز منتفي مي گردد.
ب) حفظ انفال: باب ديگري که ممکن است در زمينه محيط زيست به کار آيد، باب «انفال» است؛ يعني اموال عمومي که در اختيار حکومت اسلامي است و از آنها بايد به سود همگان بهره برداري نمود. برخي از مصاديق انفال عبارتند از: کوه ها، درياها، جنگل ها و نيزارهاي طبيعي، درياها و سواحل آن و رودخانه هاي بزرگ، اسلام حفظ انفال را از هرگونه تجاوز و آفت و زيان طبيعي و غيرطبيعي وظيفه همه مي داند و مردم را نيز با رعايت شرايط و قوانين ويژه، در بهره بردن و استفاده از اين منابع طبيعي يکسان مي داند.
ج) دفن مواد آلوده کننده: روايت هاي موجود، بر دفن موادي مانند مردار، جفت، خون و ناخن تأکيد نموده است؛ از جمله اين روايت:

پيامبر(صلی الله علیه واله) انسان را به دفن هفت چيز امر مي فرمودند: مو، ناخن، خون، [خون] قاعدگي، جفت، دندان و جنين [در مرحله خون بسته شده].
د) رعايت فاصله مناسب بين چاه آشاميدني و چاه فاضلاب:
نمونه اي از روايت هاي موجود در اين باره، عبارت است از:
راوي از امام صادق(علیه السلام) پرسيد: کم ادني مايکون بين البئر بئر الماء و البالوعه؟ کمترين [فاصله] بين چاه آشاميدني و فاضلاب چه مقدار باشد؟
حضرت فرمود:

اگر زمين نرم و هموار است [فاصله] هفت ذرع [هر ذرع50-70 سانتي متر] باشد و اگر زمين کوهستاني و سفت است [فاصله] پنج ذرع باشد.
ه) بهداشت اماکن عمومي: آموزه هاي ديني بر رعايت بهداشت و پاکيزگي مکان ها و محيط هاي همگاني تأکيد فراوان دارند که به نمونه اي از آنها اشاره مي شود:
امام صادق(علیه السلام) فرمود:

مردي به امام سجاد گفت: افراد غريب [ناآشنا به شهر و بدون داشتن محل سکونت در شهر] کجا دستشويي بروند؟ حضرت فرمود: از کرانه هاي رودها و راه هاي پررفت و آمد و زير درختان ميوه و مکان هاي لعن خودداري شود. به حضرت گفته شد: مکان هاي لعن کجا است؟ حضرت فرمود: درهاي منازل.
و) اجتناب از آزار حيوانات (کشتن و صدمه زدن): در دين اسلام پيرامون رعايت حقوق حيوانات سفارش هاي فراوان وجود دارد که به يک نمونه بسنده مي شود:

پيامبر(صلی الله علیه واله) نهي نمودند از اينکه جزئي از حيوان با آتش سوزانده شود.
بنابراين، براساس آموزه هاي دين اسلام فرد مسلمان نه تنها مخرب محيط زيست نيست؛ بلکه حافظ محيط زيست در مفهوم گسترده آن مي باشد.
سلامتي
سلامتي تن و روان، شرط اول سعادت و خوش زيستن انسان است. بشر در اين جهان، فقط با وجود سلامتي مي تواند لذت زيستن را درک کند. در روايات اسلامي، از سلامتي به عنوان نعمتي مخفي ياد شده است که انسان تا زمان برخورداري از اين نعمت، ارزش آن را نمي داند و تنها زماني به ارزش آن پي مي برد که سلامت خود را از دست داده باشد. براي همين، در متون ديني از انسان خواسته شده اين نعمت را غنيمت شمارد، در حفظ آن بکوشد و در شکرگزاري اين نعمت تلاش نمايد.
تأمين سلامتي و حفظ آن، موجب پرورش انسان هاي سالم و رشد فکري آنان مي شود تا کارآيي بيشتري در انجام وظيفه انساني خويش داشته باشند. از سوي ديگر، دارابودن از نعمت سلامتي، مي تواند فرصت مناسبي براي فرد ايجاد نمايد تا با انجام تکاليف الهي، در مسير تکامل حرکت کند و سعادت اخروي خويش را تأمين نمايد. امير مؤمنان(علیه السلام) در اين زمينه مي فرمايد:

زکات سلامتي دنيوي، تلاش در راه اطاعت خداوند است.
اسلام، به دليل آنکه سلامتي را يک نياز اساسي دانسته که ضامن بقاي نسل آدمي است. براي حفظ اين نعمت و تأمين آن، راه کارهايي فراروي بشر قرار داده است. در آموزه هاي ديني به صدها رهنمود در زمينه تغذيه، خواب، آميزش جنسي و... برمي خوريم که در صدد سوق دادن انسان به سمت سلامتي فردي مي باشند. علاوه بر اين، رهنمودهاي فراواني درباره سلامت رواني، روحي، خانوادگي، اجتماعي و... وجود دارد که بيان کننده جامع نگري اسلام به موضوع سلامت مي باشد.
بيماري
امير مؤمنان(علیه السلام) در بيان اهميت پيشگيري از بيماري فرموده است:
.
اين نکته حائز اهميت است که اسلام با بيان قانون کلي «پيشگيري بهتر از درمان است.» همگان را به حفظ سلامتي دعوت نموده تا از بروز بيماري پيشگيري نمايد؛ اما اين حقيقت را نيز يادآور شده است که بيماري - با شدت و ضعف- براي همه انسان ها وجود دارد و همگان در معرض گرفتاري و بيماري هستند. در همين باره، امير مؤمنان(علیه السلام) مي فرمايد:
.
نکته مهم، وجود نگرش هاي مختلف و گاهي متضاد پيرامون بيماري است که در فرهنگ ها و تمدن هاي گوناگون، هريک به گوشه اي از اين موضوع پرداخته اند و بيماري را از يک جنبه مورد توجه قرار داده اند. در حالي که متون اسلامي، نگرش جامعي به موضوع بيماري شده است و با بيان حکمت هاي بيماري (ابتلا، اختبار، فنا) سعي گرديده به تمامي جوانب آن نظري افکنده شود.
در نگرش ديني، توجه خاصي نيز به خود بيمار شده است که با بيان يکسري وظايف مانند رعايت بيماري خويش و سرايت ندادن آن به ديگران، همکاري با پزشک در جهت تشخيص، ضرورت درمانت و تحمل دوره درمان، درصدد آن است که بهبودي هرچه سريع تر به بيمار بازگردد؛ زيرا بيماري زماني به سرعت بهبود مي يابد که بيمار وظايف خويش را به خوبي بداند و به آن عمل نمايد.
جالب است بدانيم که اسلام براي ايجاد روحيه اميدواري - که امروزه به آن اميدوار درماني مي گويند- به موضوع مهم «عيادت بيمار» پرداخته است. در برنامه عيادت که در متون ديني وجود دارد، به سودمند بودن عيادت براي بيمار و عيادت کننده توجه فراوان شده است. علاوه بر اين، به رهنمودهاي ذيل در برنامه عيادت نيز توجه شده است:
الف) پاداش عيادت بيمار: در برخي روايات، مقدار پاداشي که براي عيادت بيمار در نظر گرفته شده است، قابل شمارش و تصور نمي باشد تا انگيزه قوي در افراد براي عيادت ايجاد گردد.
پيامبر(صلی الله علیه واله) مي فرمايند:

عيادت کننده بيمار در راه بهشت گام برمي دارد تا زماني که از عيادت بازگردد.
امام صادق(علیه السلام) مي فرمايند:

هر فرد مؤمني که براي خداوند - عزوجل- مؤمن ديگري را در حال بيماريش عيادت نمايد، خداوند برايش فرشته اي از عيادت کنندگان را مي گمارد که او را در قبرش عيادت نمايد و براي او تا روز قيامت طلب آمرزش کند.
ب) کوتاه بودن مدت عيادت: در صورتي که بيمار به طور واقعي خواستار طولاني شدن عيادت باشد، طول دادن عيادت اشکالي ندارد و در غير اين صورت، عيادت طولاني ناشي از حماقت دانسته شده که گاهي ضرر آن براي بيمار بيش از خود بيماري مي باشد.
پيامبر(صلی الله علیه واله) مي فرمايند:

بهترين عيادت، سبکت ترين آنها مي باشد.
امير مؤمنان(علیه السلام) مي فرمايند:

به راستي، از عيادت کنندگاني که پاداش بيش تري نزد خداوند دارند، کسي است که هرگاه برادرش را عيادت مي نمايد نشستن را کوتاه نمايد. مگر آنکه بيمار، نشستن و ماندن عيادت کننده را دوست داشته باشد و آن را از عيادت کننده درخواست نمايد.
ج) کيفيت عيادت: آموزه هاي فراواني درباره کيفيت عيادت از بيمار در متون ديني وجود دارد. به عنوان نمونه، از عيادت کننده خواسته شده است که در هنگام عيادت، دست خود را بر روي دست بيمار يا پيشاني بيمار قرار دهد که خود نوعي تفقدجويي از بيمار است. امروزه اين گونه عيادت از بيمار را به عنوان بخشي از «اميدوار درماني» مي دانند.
امام صادق(علیه السلام) مي فرمايند:

کامل بودن عيادت براي بيمار آن است که دست خودت را بر بازوي بيمار قرار دهي.
د) هديه براي بيمار: در برنامه عيادت از بيمار، سفارش هاي فراواني در متون ديني وجود دارد که عيادت کننده با دست خالي به عيادت بيمار نرود و با بردن هديه اي براي بيمار احساس آرامش در وي ايجاد نمايد.
عن مولي الصادق(علیه السلام):

فردي از ياران امام صادق(علیه السلام) گفت: يکي از ياران امام صادق(علیه السلام) بيمار شد و ما تعدادي از ياران آن حضرت از منزل خارج شديم تا وي را عيادت نماييم که با امام صادق(علیه السلام) در راه مواجه شديم. حضرت به ما فرمود: کجا مي رويد؟ گفتيم: مي خواهيم فلاني را عيادت کنيم. حضرت به ما فرمود: بايستيد و ماهم ايستاديم. حضرت فرمود: [آيا] همراه يکي از شما، سيب، به، ترنج [بالنگ] يا اندکي از مواد خوش بو کننده (عطر) يا قطعه اي و جزئي از درخت عود بخور هست؟ گفتيم: هيچ يک از اينها همراه ما نيست. حضرت فرمود: آيا نمي دانيد که بيمار با هرآنچه که بر او برآورده مي شود، آرامش و آسايش مي يابد.
ه) برآوردن نياز بيمار: متون ديني، عيادت را يکي از حقوق مسلمانان نسبت به يکديگر برشمرده و بر اين نکته تأکيد ورزيده است که در ياري رساندن به بيمار نيايد کوتاهي صورت گيرد و بايد نيازهاي بيمار را در حد امکان تأمين نمود.
پيامبر(صلی الله علیه واله) مي فرمايند:

هرکس که در [رفع] نياز فرد بيمار تلاش نمايد و آن را برطرف سازد، از گناهان خويش به در مي آيد مانند روزي که از مادرش زاده شد.
و) روحيه دادن به بيمار: يکي از مهم ترين وظايف شخص عيادت کننده آن است که به بيمار روحيه بدهد و عمر او را طولاني بشمارد و در به دست آوردن سلامتي، وي را اميدوار سازد.
پيامبر(صلی الله علیه واله) مي فرمايد:

هرگاه بر بيماري وارد گشتيد براي او در ادامه عمر، ترغيب ايجاد نماييد؛ زيرا اين کار، چيزي را بازنمي گرداند [اگر قضا الهي بر مرگ او رقم خورده باشد تغيير نمي يابد] ولي بيمار را آرامش مي دهد.
ز) ممنوعيت عيادت: علي رغم تأکيد فراواني که بر عيادت بيماران در متون ديني آمده، مواردي مانند بيماري هاي عفوني، چشم درد، دندان درد و بيماري هاي طولاني نيز مطرح گرديده است که عيادت را منع و بر ضرورت عيادت نکردن از بيماران تأکيد دارد. در اين موارد، حکمت هاي متعددي نهفته است؛ مانند استراحت بيمار و خانواده وي، عدم سرايت بيماري به عيادت کنندگان، آسيب رساندن عيادت به بيماري، طولاني شدن روند بيماري و... .
پيامبر(صلی الله علیه واله) مي فرمايند:

سه گروه عيادت نمي گردند: فرد داراي دمل، چشم درد و دندان درد.
نکته ديگري که در ايين بخش قابل ملاحظه مي باشد، اين است که در متون ديني، اشاراتي ظريف به انواع کلي بيماري (جسمي و رواني) شده است. اين اشاره ها، رابطه متقابل و تأثير شديد هريک از ابعاد انسان را بر ديگري تأييد کرده است؛ مانند «اندوه» که يک بيماري رواني است و چنان سيستم جسم را تحت تأثير قرار مي دهد که باعث پيري زودرس مي گردد يا «حسادت» که يک بيماري روحي است و به رنجوري و لاغري بدن منجر مي شود. دين اسلام - قبل از اينکه امروزه ثابت شود بسياري از بيماري هاي جسمي معلول اختلالات رواني هستند و اصطلاح بيماري هاي «روان تني» طيف گسترده اي از اين بيماري ها را شامل شود- به اين ارتباط اشاره نموده است.