مقدس اردبیلی (رحمت الله عليه)

( حافظ شیرازی )
یکی از ویژگی های روان شناختی انسان ها ، آرمانی ساختن است ؛ به این معنا که گاهی شخصیت ممتاز ، بی مانند و برجستۀ فردی ممکن است انسان ها را مجذوب و شیفتۀ خود کرده ، در چشم و دل و ذهن آن ها به صورت یک انسان آرمانی جلوه کند . این آرمانی ساختن شخصیت های ممتاز می تواند اثرات فراوان ، مفید و سازنده ای در افراد یک جامعه داشته باشد ؛ به این ترتیب که افراد آن جامعه با الگو قرار دادن آن شخصیت برجسته ، سعی نمایند در رفتار و گفتار و کردار ازاو پیروی کنند که در اصطلاح روان شناسی به این عمل « همانند سازی » گفته می شود . عالمان و اندیشه مندان دین از جملۀ این شخصیت های بی مانند می باشند که صفحات تاریخ زندگانی آنان مملو از افتخارات و ویژگی هایی است که بیان گر روشن بینی و شخصیت سازندۀ آنان درجهت تحقق آرمان های حیا تبخش و سعادت آفرین اسلام است . چهره های یکایک آنان هم چون ستاره ای فروزنده در آسمان پر فروغ اسلام می درخشد و انسان را به سوی خود سازی و رسیدن به مقام والای انسانی سوق می دهند و بهترین الگوی رفتاری ، گفتاری و کردارای می باشند . در این شماره ، سخن از کسی می گوییم که همۀ حق جویان او را به واژگان زیبای « محقق » و « مقدس » توصیف می نمایند و ضرب المثل زهد و تقوا می دانند . احمد بن محمّد اردبیلی نجفی ، معروف به مقدس اردبیلی از مفاخر علمای امامیه در قرن دهم هجری از دوران حکومت صفویه است . وی در شهر اردبیل1 چشم به جهان گشود و پس از رشد و شکوفایی و گذران مراحل علمی نزد بزرگان و به دست آوردن معنویت و عرفان قله های رفیع انسانیت را یکی پس ازدیگری طی کرد . مقدس اردبیلی ، علوم منقول ( فقه – حدیث ) را در نجف و از علمای عراق از جمله سید علی صائغ ، محدث و محقق بزرگ ، که همگی از شاگردان شهید ثانی بودند ، فرا گرفت و علوم معقول را در شیراز نزد مولانا جمال الدین محمود شیرازی2 کسب فیض نمود . محقق اردبیلی افزون بر علوم معقول و منقول به علم هیئت ، نجوم و افلاک و ریاضیات علاقۀ زیادی داشت و دراین علوم از مولی الیاس اردبیلی که خود از دانش مندان قرن دهم و دایی مقدس اردبیلی بود ، استفاده کرد .3 توان علمی مقدس اردبیلی از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در آن زمان بود که مردم در مسائل عبادی ، اجتماعی ، اخلاقی به وی مراجعه و پاسخ می گرفتند . وی متکلم ، فقیه عظیم الشأن و مفسری بزرگ بود . مقدس اردبیلی در مسائل اصولی ، بسیار دقیق و در مسائل فقهی نیز کالبدشکافی می نمود که تألیفات ایشان بهترین دلیل این مدعا است . وی که فقیهی ژرف نگر بود ، در مسائل علمی نظرات بسیار دقیق و در مواردی آرای جدید و نادری4 داشت که این دقت نظر علاوه براین که از خصایص و ویژگی های انکار ناشدنی ایشان بود ، به مسائل فقه ، اصول ، تفسیر و کلام نیز رونق و جلوۀ خاصی می بخشید به طوری که علما به آرا و نظرات دقیق ایشان اهمیت زیادی می دادند و حتی هم اکنون نیز نظرات ایشان نزد علمای معاصر از اهمیت خاصل برخوردار است . نحوه مطالعه و تدریس یکی از ویژگی های بارز عالمان دینی مهم شمردن تحصیل ، مطالعۀ زیاد ، تحقیق عمیق و کوشش در تدریس است . مقدس اردبیلی به مطالعه اهمیت زیادی می داد . وی ثلث اول شب را می خوابید ، سپس بیدار شده و پس از خواندن نماز شب به مطالعه می پرداخت . اکثر عالمان همین ساعت را جهت مطالعه انتخاب می کردند . محقق اردبیلی هنگام مطالعه فکرش را متمرکز در موضوع می نمود ، غالباً مدت زمان مطالعۀ او طولانی بود و تا به عمق مطلب نمی رسید دست از مطالعه نمی کشید . زمانی محقق اردبیلی بر کرسی تدریس تکیه زد که حوزۀ نجف اشرف شاهد شهادت شهید اول و شهید ثانی بود و به سکوتی غریب فرو رفته بود ، دیگر صدای مباحثۀ طلاب چندان به گوش نمی خورد ، حوزۀ نجف دیگر رونقی نداشت . مقدس در این اندیشه فرو رفت که چگونه می تواند این سکوت را بشکند ، او می بایست انقلابی در حوزه به وجود می آورد و حوزۀنجف دوباره چهرۀ متحرک و پر خروش خود را به دست می آورد . از این رو آستین همت خویش را بالا زد و مجدانه کوشید تا حوزۀ نجف را به جنب و جوش سابق خویش درآورد . در اثر اندیشۀ بلند و فکر پویای وی بود که دوباره کوچ علمی به نجف آغاز شد ، حوزه قوت یافت و مردم از دیگر شهرها و بلاد به آن جا روی آوردند و آن شهر به صورت بزرگ ترین مرکزعلمی درآمد . باز مباحثات علمی رونق گرفت و حوزۀ نجف فعالیت و تحرک و زندگی دوبارۀ خود را به دست آورد . اندیشه سیاسی محقق اردبیلی اندیشۀ سیاسی محقق اردبیلی را می توان از مباحث مطرح شده در مجموعۀ آثار وی به ویژه در کتاب های فقهی او به دست آورد که در این مجال کوتاه به سه مورد اشاره می کنیم : الف ) این فقیه ژرف نگر هم چون فقهای پیشین خود یعنی شیخ مفید ، شیخ طوسی ، شهید اول ، شهید ثانی ، صاحب جواهر و ... ولایت فقیه را امری مسلّم دانسته و حدود اختیارات او را بسیار گسترده می داند . وی معتقد است که اختیارات ولی فقیه در روزگاران غیبت همان اختیارات امام معصوم (علیه السلام) است و در این باره می گوید : « و لانه قائم مقام الامام علیه السلام و نائب عنه ».5 ب ) مقدس اردبیلی دربارۀ شورا براین باور است 6 که پیامبر (صلی الله علیه و آله ) ملزم به عمل به رأی و نظر طرف مشاوره نیست ، بلکه هر چه خود تصمیم گرفت ، می تواند به آن عمل کند . وی معتقد است که مشورت فایده هایی دارد ازجلمه : شخصیت دادن ، در امان بودن ازاعتراض – زمانی که عمل نتیجۀ خوبی به دنبال نداشته باشد – تشویق مردم به مشاوره و ... . ج ) مقدس اردبیلی هم عصر دولت صفویه بود و این سلسله از حکومت شاه اسماعیل ، شاه طهماسب ، شاه اسماعیل دوم و محمد خدابنده آغاز شد . وی که به عنوان سر سلسلۀ علمای بزرگ ایرانی در تاریخِ فقاهت شیعه بود ، سلطنت این پادشاهان را نامشروع می دانست و به همین جهت پذیرفتن هدیه و نیز اموال دیوانی و خراج را تحریم نمود . از آن جایی که دولت مردان صفوی علاقۀ بسیار زیادی به حضور دانش مندان و علمای بزرگ شیعه در پایتخت خود که ابتدا شهر تبریز و سپس قزوین و در آخر اصفهان بود ، از خود نشان می دادند و در این راستا چندین بار به صورت رسمی و کتبی از مقدس اردبیلی که در آن زمان در حوزۀ علمیۀ نجف اشرف تدریس می نمود ، جهت عزیمت به اصفهان دعوت کردند ولی هر بار از سوی مقدس اردبیلی این تقاضا رد می شد . اما محقق دور اندیش که شاهد اقتدار دولت صوفیه در مرکزایران از یک سو و گرایش اقلیت های مذهبی به مذهب شیعه ازسوی دیگر بود ، متوجه ضرورت احیای حوزۀ علمیۀ نجف شد تا خلئی را که در آیندۀ نه چندان دور پیش خواهد آمد ، مرتفع سازد . از این رو در صدد تربیت فضلا و علما و دانش پژوهان برآمد . حوزۀ علمیۀ نجف که دریک رکود به سر می برد با حرکت و انقلاب محقق اردبیلی روح تازه ای به کالبد آن دمیده شد و رونق خاصی پیدا کرد که از نتیجۀ تلاش های بی وقفۀ او دانش مندان بسیاری پرورش یافته و به کشورهای لبنان ، سوریه ، هند و ایران مراجعت نموده و مرجعیت امور عامه را به عهده گرفتند . تألیفات و تدریس های مقدس اردبیلی نیز ، نقش مهمی را در احیای فقه شیعه و اندیشۀ سیاسی اسلام و رشد فرهنگ و هدایت و ارشاد مردم این مرز و بوم ایفا کرد به طوری که به جرأت می توان گفت همۀ نتایج و دست آورد های گران بها ناشی از ژرف نگری و اندیشۀ عمیق و دور اندیشی های او بوده است . خصوصیات اخلاقی زهد و تقوا زهد و تقوا معیار کرامت شخصیت الهی انسان و میزان ارج و قرب او در پیشگاه رب المربوبین و هم چنین بهترین توشه و چراغ روشنایی در دنیا و آخرت است .
زهد و تقوای مقدس اردبیلی ریشه در سلامت نفس، طهارت باطن و تقوای پدر و مادرش داشت . فضایل نیکوی او نتیجۀ پرهیزکاری و ایمان قوی و عشق به فرزند و دور اندیشی والدین خود بوده است . وقتی ازمادر مقدس اردبیلی که خود علویه بود ، دربارۀ مقام ارج مند فرزندش سؤال کردند ، وی گفت : « من هرگز لقمۀ شبهه ناک نخوردم و قبل از شیر دادن بچه ، وضو می گرفتم و ابداً چشم به نامحرم نینداختم و در تربیت کودک بعد از شیر گرفتن کوشیدم و نظافت و طهارت او را مراعات داشتم و با بچه های خوب او را می نشاندم .»7 محقق اردبیلی ، فقیهی پارسا و مجسمۀ زهد و تقوا بود . اگر به سخنان دانش مندان دربارۀ وی با دقت بنگرید ، خواهید دید که همۀ آن ها اذعان به زهد و تقوا و ورع ایشان دارند و به این نکته تأکید ورزیده اند . محقق ، ترک دنیا کرده بود و به زرق وبرق دنیا بی اعتنا بود و به آخرت می اندیشید و از خدمت به مردم و حوزۀ علمیۀ نجف یک لحظه غافل نبود . در بی بدیل بودن تقوا و عبادت مرحوم اردبیلی همین بس که ضرب المثل زهد و تقوای وی نشأت گرفته از زهد و تقوای ائمه (علیهم السلام) است . تواضع مقدس اردبیلی بسیار متواضع بود ، طوری زندگی می کرد و با مردم معاشرت داشت که بعضی از افراد او را نمی شناختند . مرحوم مقدس اردبیلی در مقابل شاگردان خود و در بر خورد با مردم نیز بسیار متواضع بودند . در مورد تواضع در مقابل شاگردان چنین بیان می کنند . وی هنگامی که مشغول تألیف کتاب شرح ارشاد بود ، صفحات تألیف شده را در اختیار شاگردان قرار می داد و نظرات آنان را می خواست و به آن ها می گفت : عبارت های غیر فصیح را اصلاح کنند . دانش او هرگز حجاب اکبر برای او نبود . داستان شستن لباس ملا احمد مقدس اردبیلی در یکی از سفرهای زیارتی با کاروانی همراه بود . یکی از زائرین که آن جناب را نمی شناختند به وی گفت : جامه های مرا ببر نزدیک آب و بشوی و چرک آن ها را بگیر . ملا احمد نراقی قبول کرد و جامه های آن مرد را برد و شست و پس از خشک شدن آورد تا به او تحویل دهد ، در این هنگام آن مرد وی را شناخت و خجالت کشید ، مردم نیز آن مرد را توبیخ کردند . آن بزرگوار فرمود : چرا او را ملامت می کنید ؟! مسئله ای نیست ، حقوق برادران مؤمن بریک دیگر بیش از این ها است .8 انقاق مقدس اردبیلی از نعمت های الهی به خوبی استفاده می کرد و همیشه سعی داشت تا دیگران را از نعمت های خداوندی متنعم سازد . در دوران زندگی مقدس اردبیلی در عراق قحطی شد به طوری که مردم سخت فقیر شدند . وقتی که مقدس اردبیلی اموال خود را بین فقرا تقسیم کرد ، همسرش به او اعتراض نمود که چرا همۀ اموال ما را نزد فقرا تقسیم می کنی ، پس فرزندانمان چه بخورند ؟ اولاد ما نیز گرسنه هستند . مقدس اردبیلی توجهی به سخنان همسرش ننمود و راه مسجد را برای اعتکاف پیش گرفت . روز دوم اعتکاف مردی به در خانه مقدس اردبیلی آمد که همراه او حیوانی با بار گندم و آردخوبی بود . مرد به همسر مقدس اردبیلی گفت : صاحب خانه که درمسجد در حال اعتکاف است ، این بار را برای شما تهیه کرده است . همسر مقدس بار را تحویل گرفت . وقتی مقدس اردبیلی بعد از سه روز اعتکاف به منزل آمد ، همسرش مسئله را برای او باز گو کرد و از کیفیت گندم و آرد بسیار تعریف نمود . اما مقدس که می دانست خودش این گندم و آرد را نفرستاده و از جانب دیگری است ، خدای کریم را حمد نمود . مرحوم مقدس اردبیلی هر چه هدیه می گرفت ،همۀ آن ها را به دیگران می بخشید و خود مقدار ناچیزی استفاده می کرد . وی همیشه به فکر بیچارگان بود و سعی او در زدودن فقر اقتصادی و از بین بردن محرومیت ها بود .9 عشق به ائمه (علیهم السلام ) مقدس اردبیلی به ائمه معصومین – علیهم السلام – بسیار عشق می ورزید حتی هنگامی که با مسائل پیچیده مواجه می شد ، جهت حل آن ها به ائمه (علیهم السلام) خصوصاً امیر المؤمنین (علیه السلام) روی می آورد ، وارد حرم مطهر آن بزرگوار می شد و جواب مسئله را دریافت می نمود و گاهی امیر المؤمنین (علیه السلام) او را به محضر بقیه الله ( ارواحنا له الفداء ) ارجاع می داد . وی همۀ کمالات علمی و معنوی خود را مدیون لطف و عنایت ائمه (علیهم السلام) می دانست . در یک جمله می توان گفت که شیفتگی مقدس اردبیلی به مقام ولایت و دل بستگی وی به امامت و اهل بیت عصمت (علیهم السلام) از صفات بارز ایشان بود . مرحوم مقدس اردبیلی هرگاه به کربلا مشرف می شدند ، از آب فرات نمی نوشیدند و حتی وقتی که هنگام فوتش آب فرات آوردند باز ایشان ننوشید . و این عمل به خاطر مصائب فراوان خاندان امام حسین (علیه السلام) و لب تشنه بودن حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) و همراهانش در صحرای کربلا بود.10 مقدس اردبیلی از نگاه دانش مندان بزرگ اسلامی * مرحوم مجلسی : «محقق اردبیلی از حیث تقوا و پرهیزکاری و فضل و دانش به اوج کمال رسید و من در میان قدما و متأخرین مانند او را [ ندیدم ].»11 * شیخ یوسف بحرانی :« مولا احمد اردبیلی ، عالم عامل ، محقق مدقّق ،زاهد عابد و متورعی که در زهد و پرهیز کاری بی همتا و دارای مقاماتی بوده و از او کراماتی نیز نقل شده است .»12 * شیخ حر عاملی : « [ محقق اردبیلی ] عالم ، فاضل ، مدقّق ، عابد ، موثّق ، پرهیز کار ، عظیم الشأن ، جلیل القدر [بود] . »13 * شیخ عباس قمی : « شیخ اجل ، عالم ربانی و فقیه ، محقق صمدانی معروف به محقق اردبیلی است که در مراتب علم و فضل و عبادت و زهد و کرامت و وثاقت و تقوا و ورع و جلالت به درجه [ای] رسیده که توصیف نشود و در قدس و تقوا به مرتبه[ای] رسیده که به او مثل زده شود و به راستی اشعۀ انوار جمال و پرتو حسن آن عالم مفضال چنان تجلی کرده که بر هیج دیده پوشیده نیست .»14 * علامه محمد بن علی اردبیلی : « شخصیتی متکلم ، فقیه عظیم الشأن ، جلیل القدر ، بلند مرتبه و متورع ترین و عابد ترین و پرهیزکارترین اهل زمانش بوده است .»15 * سید محمد باقر خوانساری : « احمد بن محمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی ، عالمی فقیه و متکلمی صمدانی بود . مقام وثاقت و جلالت و فضل و کمال و زهد و دیانت و پرهیزکاری و امانت داری او بالاتر از آن است که در حوصلۀ بیان ما باشد . مقدس اردبیلی در ذات قدسی و صفات ملکی ، مانند شجاعت نبی و ولایت وصی و سخاوت حاتم طائی ضرب المثل بوده و کم تر عالمی از آن جهت به پایۀ او می رسیده است .»16 * میرزا محمد علی مدرس تبریزی : « احمد بن محمد آذربایجانی ، اردبیلی الاصل و
الولاده ، نجفی المسکن و المدفن ، از مفاخر علمای امامیۀ عهد صفویه می باشد که بسیار جلیل القدر و عظیم الشأن ، فقیه عابد ، متکلم زاهد [ است ] .»17 * شهید مطهری : « احمد بن محمد اردبیلی ، معروف به مقدس اردبیلی ، ضرب المثل زهد و تقوا است و در عین حال از محققان فقهای شیعه است .»18 آثار و تألیفات مقدس اردبیلی در مدت عمر خود در موضوعات مختلفِ علوم اسلامی قلم فرسایی نموده و خدمات ارزش مندی به یادگار گذارده است و هنوز هم عالمان از خرمن دانش وی خوشه ها می چینند . تألیفات او در زمینۀ فقه ، اصول ، کلام و فلسفه می باشند که نام تعدادی از آن ها را در زیر می آوریم : 1 . زبده البیان ( بحثی پیرامون آیات الاحکام ) . 2 . اثبات الواجب ( بحثی پیرامون اصول دین ). 3 . استیناس المعنویه ( بحثی در باره اصول دین ) . 4 . حاشیه بر شرح مختصر الاصول عضدی . 5 . حدیقه الشیعه . 6 . رساله فی الاجهاد و التقلید . 7 . الخراجیه ( پیرامون خراج و مالیات ) . 8 . مجمع الفائده و البرهان فی شرح الاذهان ( دربارۀ مباحث فقهی ) .9. حاشیه شرح تجرید قوشچی . 10 . اثبات امامت . 11 . اصول الدین . شاگردان مقدس اردبیلی در شناخت هر شخصیت برجسته ای ، استاد ، آثار و شاگردان او از اهیمت خاصی برخوردارند و هر کدام معرِّف شخصیت بزرگ آن فرد می باشند . یکی از مورادی که عالمان همواره آن را وظیفۀ خود می دانستند و بدان همت می گمارند و عموماً نیز در آن موارد موفق بودند ، پرورش فضلا و فقیهان بود . مرحوم مقدس اردبیلی نیز شاگردان بزرگی تربیت کرد و به جامعۀ اسلامی و حوزه های علمیه تحویل داد . در این جا به نام تعدادی از آنان اشاره می کنیم : 1 . سید محمد عاملی ، صاحب مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام . 2 . شیخ حسن بن زین العابدین ، صاحب کتاب معالم الاصول ، فرزند شهید ثانی ، صاحب شرح لمعه . 3. مولی عبدالله تستری. 4 . امیر سید فضل الله بن امیر سید محمد استر آبادی . 5 . امیر سید فیض الله بن عبدالقاهر حسینی تفرشی ( نقد الرجال ، ص 269 ) . 6 . غایه الله کوهپایه ای ( اصفهان ) . 7 . محمد علی بلاغی ( تکمله امل الآمل ، ص 386 ) . 8 . امیر علاّم تفرشی . غروب آفتاب و بالاخره پس از سالها خدمت و تدریس و تألیف ، آفتابی که در اردبیل ایران طلوع کرد در صفر سال 993 هجری در نجف اشرف غروب کرد و اسوۀ تقوا سر بر خاک گذارد و به دیار ابدی شتافت . او که عاشق امیر المؤمنین (علیه السلام) بود ، قبرش در ایوان طلای حرم امیر المؤمنین (علیه السلام) می باشد .

پی نوشت ها :

1. اردبیل نام یکی از شهرهای کهن ایران است که اکنون نام استان و مرکز آن می باشد . اردبیل به نام های بادان پیروز ، باذان فیروز، فیروز آباد فیروز رام، فیروز گرد ، اردپیل نیز ضبط شده است . اشتقاق و معنای کلمه اردبیل به درستی معلوم نیست ؛ گاهی آن ر ا به معنای « روح قانون مقدس » و گاهی ترکیبی از ارد ( درستی ، راستی و پاکی ) و بیل یا ویل ( در آخر کلمات به معنای مکان و جایگاه ) دانسته اند ، لیکن قول معروف این است که عده ای از مورخین ، کلمۀ اردبیل را ترکیبی از دو واژۀ زرتشتی ( آرتا ) به معنای مقدس و ( ویل ) به معنای شهر
دانسته و آن را « شهر مقدس » معنا کرده اند . ( کیهان اندیشه ، مرداد و شهریور 1375 ، شمارۀ 67 ، مقالۀ آقای سید مهدی جوادی با عنوان « زادگاه محقق اردبیلی » پی نوشت 11 و 12 ؛ مینورسکی ، مجلۀ آسیایی ، 1930 ، ص 68 ؛ آذربایجان ، ج 4 ، ص 214 ) .
2. مولانا جمال الدین محمود شیرازی از قوی ترین شاگردان مولانا محقق جلال الدین دوانی بود که پس از رحلت استاد ، کرسی درس او را عهده دار شد و روز به روز به شاگردانش افزوده می شد . ( ریاض العلماء ، ج 1 ، ص 90 ؛ روضات الجنات ، ج 1 ، 82 ) .
3. تاریخ اردبیل و دانشمندان .
4. آیت الله جناتی به چند مورد در مقاله ای با عنوان « مقدس اردبیلی در عرصۀ اجتهاد » در کیهان اندیشه ، شمارۀ 676 ، ویژه نامۀ محقق اردبیلی ، ص 29 اشاره می کند .
5. محقق اردبیلی ، مجمع الفائده و البرهان ، کتاب المتاجر ، ج 8 ، ص 160 ، ( انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین قم ) .
6. زبده البیان ، ج 1 ، ص 426 .
7. وفیات العلماء ، ص 70-71 .
8. شیخ عباس قمی ، فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه ، ج 1 ، ص 24 .
9. همان ، ص 23 .
10. کنگرۀ بزرگ داشت مقدس اردبیلی ، شرح حال محقق اردبیلی و تألیفات او ، ص 435 .
11. الکنی و الالقاب ، ج 3 ، ص 166 .
12. لؤلؤه البحرین ، ص 149 – 148 .
13. امل الآمل ، ج 2 ، ص 23 .
14. فوائد الرضویه فی احوال العلماء المذهب الجعفریه ، ص 23 .
15. جامع الرواه ، ج 2 ، ص 23 .
16. روضات الجنات ، ج 5 ، ص 115 .
17. ریحانه الادب ، ج 5 ، ص 366 .
18. استاد مطهری ، خدمات متقابل اسلامی و ایران ، ص 116 ( چاپ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم ).